Олунньу 2 күнүгэр эстрада ырыаһыта, ырыа айааччы Аркадий Николаев-Эрхаан лоп курдук үйэни аҥаардаан, 50 сааһын туолла. Бу кэрдиис кэмҥэ кэлэн туран, кини олорбут олоҕун эргиллэн көрөн, үлэтин-хамнаһын анаарар, толкуйун үллэстэр.
— Дьокуускайга баҕа санаабын ымыы гынан, ытыспар тутан кэлбитим сүүрбэттэн тахса сыл буола оҕуста. Хайдах эрэ түргэн баҕайытык элэс гынан ааспыт курдук. Мүлчүргэннээх да, интэриэһинэй да түгэннэрдээх, үрүҥүн-харатын, аһыытын-ньулуунун барытын амсаппыт олоҕум барахсан харахпар киинэ курдук көстөн ааһар. Үөрэрим диэн, сөбүлүүр идэбинэн, баҕалаах Эстрадам тыйаатырыгар айа-тута үлэлии сылдьабын. Ханнык баҕарар киһи идэтин таба тайанан, сүрэҕэ сөбүлүүрүнэн олороро – сирдээҕи дьоло, — диэн кини санаатын үллэстэр.
Олох аһыыта-ньулууна
Сэбиэскэй кэм оҕотун сиэринэн, Аркадий борбуйун көтөҕүөҕүттэн үлэ лааҕырыгар оттоон, былахтаан, оҕуруокка үлэлээн улааппыта. Ковбойдаах киинэни көрөн, ат үрдүгэр олоруон баҕаран, пиэрмэҕэ бостууктаабыта. Аармыйаҕа барыар диэри ыанньыксыттаабыта. Кэлэн баран, хачыгаардаабыта, быыһыгар кулуупка быстах-остох үлэҕэ үлэлиирэ.
Төрөппүттэрэ арахсыбыт буолан, эбэтигэр иитиллибитэ. Аҕата Күөрэгэй Болуодьа, аата да этэрин курдук, баянист ааттааҕа, ырыаһыт бэрдэ, ыҥырыыга сылдьар оһохчут этэ. Валерий Ноевтыын, Христофор Максимовтыын бииргэ гостуруоллуур киһи буоллаҕа. Куруук кэлэн-баран, дьиэҕэ суох буолара.
Биирдэ Бүлүүгэ уолун илдьэ киирбитэ. Оччолорго дьон биир дьиэҕэ мустан, ырыа-тойук киэһэтин тэрийэллэрэ. Аныгылыы сиэринэн “квартирник” диэн ааттаныа эбитэ буолуо. Дьэ, бу киэһэ Күөрэгэй Болуодьа, этэргэ дылы, былааһы ылбыта. Чааһы-чааһынан индийскэйдии ыллаабыта, дьон “бис-браво” бөҕө буолбуттара. Олох маска тиксибэккэ, муостанан тэлгэнэн олороллоро, күө-дьаа кэпсэтии, суустаһыы, күлсүү-салсыы элбэҕэ. Дьэ, манна буоллаҕа, саха киһитин хараҕа сырдыыра, тыынын таһаарара! Аҕата сынньана, аһыы түһээри буолуо, уолун олоппоско туруоран баран, ыллатара. Сыыһан кэбистэҕинэ, кэтэххэ биэрэрэ да баара…
Уолчаан ырыаҕа баҕас ыллам этэ. Бастакы уһуйааччыта Святослав Павловичка махтана саныыр. 1-кы кылаастан оскуола оптуобуһунан гостуруолга сылдьыһара.
Аҕата бүтэһигин уолуттан үөрбүт, киэн туттубут түгэнэ – 1997 сыллаахха Аркадий “Чуона” (билигин “Туой Хайа”) куонкуруска авторскай ырыатынан кыттан, 1-кы истиэпэннээх дипломант аатын ылбытыгар этэ. Бу кэнниттэн аҕата уһаабатаҕа…
Ийэтин кытары, төһө да иитиллибэтэр, билигин билсэр. Кэргэн тахсан, өссө оҕоломмута, онон быраатын, балтыларын эмиэ билсэр.
Разведка уонна бэрэбиэркэ
— Дьылҕа Хаан “эн киһиҥ” диэн анаан ыытар буолар эбит. Мин Соняны көрөөт, аналым диэн сэрэйбитэ. Бастаан ыллыырын истэммин, кулгаахпынан, онтон дьүһүнүн көрөн, харахпынан таптаабытым. Сыыйа ирэ-хоро кэпсэтэн, чугастык билсэн баран, дьиҥ бэйэтигэр, кэрэ дууһатыгар ылларбытым. Уопсайа 2 сыл билсибиппит, ол кэмҥэ кытаанах бэрэбиэркэни ааспыта (күлэр).
— Ол эмиэ туох бэрэбиэркэтин?
— Олох устун бииргэ айанныыргар – ыарахан да, үөрүүлээх да түгэннэргин бииргэ үллэстэр, өйдүүр-өйүүр, дьиҥнээхтик эрэнэр-итэҕэйэр эрэ киһигин кытары холбоһуохтааххын. Сорохтор быстах тапталы аналбыт диэн, холбоһон баран, түргэнник арахсаллар дии.
Гостуруолга сылдьан хаппырыыһа суоҕун, үлэһитин тургуппутум. Туох баарынан тасыһар, аппаратураны холбуур, таҥаспытын өтүүктүүр – туохтан да толлон турбат этэ. Биирдэ да хаппырыыстаабатаҕа. Куруук мичээрдии, үөрэ-көтө сылдьар, кини киирэн кэллэҕинэ, хоспут иһэ сырдыы түһэрэ. Дьоҥҥо сыһыана үчүгэй, эйэҕэстик кэпсэтэр, санааҕын өйдөөн истэр, муударай диэн сөбүлээбитим. Дьэ, ыарахан, ыраах айаҥҥа киһи хайдаҕа, иһэ-таһа көстөн кэлэр буоллаҕа. Сорохтор тулуйбаттар, ол баар суол…
Дьэ, разведкаҕа илдьэ барыахха сөп эбит диэн буолбута. Бэйэ-бэйэҕэ эрэнии, итэҕэйии, убаастабыл, истиҥ сыһыан үөскээбитэ. Кини эмиэ эбэтигэр-эһэтигэр иитиллибит буолан, кырдьаҕас киһи курдук муударай өйдөөх-санаалаах.
— Эн бастакы олоххор табыллыбатах буолан, итинник бэрэбиэркэлэри оҥороруҥ буолуо…
— Оннук да буолуо. Бастакы кэргэним кыыстаах уолбутун миэхэ хаалларан, арахсан барбыта, ол айыыта онон. Күн бүгүҥҥэ диэри билсибэт. Кыыһы кини эдьиийэ иитэ ылбыта. Уолбун илдьэ куоракка көспүтүм. Гостуруолларга кэлэн-баран, дьиэбэр сүгүн көстүбэт да этим. Балтыларым кэлэн, оҕо көрсөн абырыыллара.
“Аҕаа, аны хаһан да ийэлэниэхпит суоҕа, куруук бэйэбит иккиэн эрэ олоруохпут”, — диэн Айталигым этэрэ. Кыра эрдэҕиттэн дьоһуннаах, бэйэтин бэйэтэ көрүнэн улааппыта. Дьэ, онтон уончатын ааһан, улаатан, майгыта уларыйан эрдэҕинэ, Соня киирэн кэлэр буоллаҕа. Бастаан олох чугаһаппатаҕа, күнүүлүүр быһыылааҕа. Икки сыл буолан эрэ баран, “ийээ” диэбитэ. Билигин саамай чугас киһитэ, тапталлаах ийэтэ — кини.
“Ийэм суоҕа буоллар, үөрэхпэр ситиспэккэ, идэ ыларым да саарбах этэ”, — диир. Чахчыта, ким кини уруогун ааҕарыгар көмөлөспүтэ баарай? Соня уруок аахтаран, көмөлөһөн, эксээмэннэрин үчүгэйдик туттарбыта. Билигин Хабаровскайга байыаннай сулууспалаах. Кыыһым АГИКИ-га үөрэнэр, тойуксут, хомусчут бэрдэ.
Ийэ-аҕа тапталынан
— Биһиги икки өттүттэн оҕолоох дьон холбоспуппут. Түөрт уоллаахпыт. Чаҕыл номнуо пааспар ылаары сылдьар. Баскетболист, улааттахпына, быраас буолуом диир. Эрсаан 5 саастаах, наһаа айар куттаах киһи. Драма артыыһа, режиссер, дьиэтигэр сыалай испэктээкиллэри туруорар. Ийэтэ кини 5 ыйдааҕар үлэтигэр тахсыбыта. Оччолорго Эстрада тыйаатырыгар бастакы мюзикллары туруоран саҕалаабыттара.
Эрэпэтииссийэҕэ илдьэ сылдьабыт, муостаҕа соннору быраҕан, уолбут онно утуйар. Тыаска-ууска, айдааҥҥа наадыйбат. Онон тыйаатыр тыынын иҥэринэн улааппыт оҕо быһыылаах. Испэктээкиллэри чыпчылыйбакка да олорон көрөр. Дьиэтигэр кэлэн, ол-бу декорация булан, сахалыы таҥаһын таҥнан, биһиэхэ испэктээкили көрдөрөр.
Кыра уолбут үүт-үкчү эһэтин курдук дьүһүннээх, майгылыын, туттардыын маарынныыр. “Клон” диибит. Эһэтэ төрүөҕүттэн кутун туттаран, күн аайы видеонан кэпсэтэрэ, сиэнин ахтан, массыынатыгар олордо да, сотору-сотору Сунтаартан кэһии тутуурдаах кэлэ турааччы. Эрдэ барарын билбит курдук… Былырыын соһуччу күрэнэн, барыбытын аймаабыта. Соня төрөппүттэрэ оскуоланы бүтэрээт холбоспут буолан, устудьуоннуур кэмнэригэр эбэлээҕэр иитиллибит. Уолбут эһэтин курдук спортсмен буолара буолуо, сүрдээх кытаанах, тулуурдаах.
— Эн хайдах аҕаҕыный: кытаанах дуу, сымнаҕас дуу?
— Аҕа кытаанах да, сымнаҕас да буолара наада. Уолаттарбын кытаанахтык иитэ сатыыбын. Миигин хайдах ииппиттэринэн, тугу иҥэрбиттэрин тиэрдэ сатыыбын. Аҕа тобулу көрдө да, оҕо мэниктээн бүтүөхтээх. Улахан дьон кэпсэтэ олордохторуна, кэлэн мэһэйдэһиэ суохтаах. Оҕо алҕаһы оҥордоҕуна, ийэҥ-аҕаҥ хомойоллор диэн өйдөтөбүн. Уопсайынан, дьиэ кэргэҥҥэ аҕа баһылык буолар, аптарытыаттанар, ийэ күн курдук күндү киһи буолар диэн иитэбит.
Дьиэҕэ кыыс-уол үлэтэ диэн араарбакка, кыраларыттан үлэлии үөрэнэллэр, ас астыыллар. Уолаттар мэниктээн кэбиһэн, буруйу да оҥордохторуна, дьиэ кэргэн сүбэтэ тэриллэр. Бары остуол тула олорон, тоҕо сыыһа тахсыбытын ырытыһабыт, сүбэлэһэбит.
— Оҕолоргутун сахалыы иитэҕит дуо?
— Оннук. Оҕо сахалыы саҥарбат буоллаҕына, саха буолан бүтэр буоллаҕа. Чаҕыл 2-лээҕэр “мама”, “папа” диирэ. Кыра буолан, эттэххэ да, өйдөөбөт этэ. Онуоха “мама”, “папа” диэтэҕинэ, истибэппит, “ийээ”, аҕаа” диэтэ да, сүүрэн кэлэн, сыллаан, хайҕаан барабыт. Бэрт түргэнник үөрэммитэ.
Билигин “ютубка” сэлээннээн баран, оҕобут нууччалыы саҥарар диир төрөппүттэри өйдөөбөппүн. Биһиги да оҕолорбут “ютубу” көрөллөр. Ол эрээри, сахалыы кэпсэтэ, оонньото сырыттахха, тоҕо саҥарбат буолуой? Оҕону иитии диэн туспа үлэ эбээт.
Сирдээҕи олох кистэлэҥэ
— Күннээҕи олоххо, тулалыыр эйгэҕэ, дьоҥҥо чугас ырыалары айа сатыыбын. Ырыабын истэн баран, дьон олоххо тардыһыылара күүһүрэр, ыалдьа сытан үтүөрэр, тэйсибити чугаһатар, дууһа кылын таарыйар буолуон баҕарабын.
Бу олоххо киһиэхэ саамай күндүтэ – доруобуйа уонна таптал. Доруобай киһи тугу баҕарар кыайыан сөп. Кылаабынайа, сыаллаах-соруктаах, үлэһит буолуон наада. Оттон таптал сыллата дириҥээн, күүһүрэн иһэр эбит. Кэргэним аттыбар суох буоллаҕына, сатаммаппын, ахтан, тулаайахсыйан киирэн барабын. Биир өйдөөх-санаалаах, сыаллаах, биир сыалай курдук буолан хаалаҕын. Дьоллоох дьиэ кэргэн кистэлэҥэ диэн ол быһыылаах, — диэн дьоллоох аҕа, кэргэн Эрхаан этэр.
Сирдээҕи олоххо онтон атын өссө туох баар буолуой?
Ангелина Васильева.