Бырайыак табылыннаҕына, аны, түөрт-биэс сылынан Дьокуускайга 63 280 кв. миэтэрэ иэннээх орто анал үөрэх кампуһа дьэндэйиэхтээх. Бүгүн ааҕааччыларбытыгар кампус тоҕо, туохтан сиэттэрэн тутулларын, хайдах бырайыактааҕын туһунан сиһилии билиһиннэриэхпит.
Өрөспүүбүлүкэ орто үөрэҕэ
Саха сиригэр орто үөрэх сайдыбыта быданнаата. Устуоруйа чахчыларыттан көрдөххө, сүүсчэкэ сылы уҥуордуур. Биллэн турар, оччотооҕу уонна билиҥҥи кыһалары тэҥнээн көрөр хайдах даҕаны табыллыбат. Чугастааҕы 5 сылга өрөспүүбүлүкэ кэллиэстэрин материальнай-тиэхиньиичэскэй баазалара граннарынан, куонкурустарынан биллэ хаҥаата, саҥардыллыы үлэтэ барда. Ол эрээри, кэлиҥҥи уон сылга саҥа дьиэ тутуллубутун бу диэн өйдөөбөппүн.
Өрөспүүбүлүкэ сайдыытыгар суолталаах
Орто анал үөрэхтэри эрэгийиэн экэниэмикэтин хамсатар күүс быһыытынан, саҥалыы харахпытынан көрөбүт. Аҕыйах сылтан бэттэх үөрэх бу салаатын исписэлиистэр “түргэнник ситэр”, ороскуотун толуйар диэн сыаналаабыттара. Ол эрээри, өрөспүүбүлүкэ орто анал үөрэҕин кыһаларын эбийиэгэр улахан саҥардыы үлэтэ бара илик. СӨ Ил Дархана Айсен Николаев бэлиэтии көрөн, министиэристибэҕэ бырайыак тобуларга сорудахтаабыта.
“Орто анал үөрэх кыһаларын тэрилтэлэрэ эргэрдилэр, үөрэнэр уонна туһанар тэриллэрэ каадыры бэлэмнээһин аныгы ирдэбилигэр эппиэттээбэттэр. Онтон үлэ ырыынага, ол иһигэр бөдөҥ бырамыысыланнай хампаанньалар саҥа ирдэбиллэри туруораллар. Суперкампус бырайыагар олорор дьиэлэр, оҥорон таһаарар уонна үөрэнэр куорпустар, устудьуоннар сынньанар сирдэрэ барыта киириэхтээх. Маҥнай утаа көрдөххө, бырайыак олоххо киириэ суох курдугун иһин, бу орто анал үөрэххэ эрэ буолбакка, бүтүн өрөспүүбүлүкэ сайдыытыгар улахан суолталаах”, — диэн этэн турар. Онон Ил Дархан быһаччы сорудаҕынан толкуйдаммыт баараҕай бырайыак саҕаланна.
Үс улахан соругу – тэҥинэн
— Бастатан туран, орто анал үөрэх таһыма, ирдэбилэ уларыйда. Билигин урукку курдук аҥаардас сатабылга эрэ үөрэппэттэр. Устудьуоннары толкуйдуурга, айарга-тутарга эмиэ уһуйаллар, үөрэх бырагырааматыгар элбэх уларыйыы киирдэ.
Иккиһинэн, билигин оҥорон таһаарыыга туттуллар тэрил уларыйда. Ону таһынан, инники сыллары кыратык ырыҥалаан көрөр буоллахха, саҥа тэрил производствоҕа туттуллуон сөптөөҕө биллэр, технология биир сиргэ турбат. Автоматизация, роботизация, информатизация, цифровизация хайысхалара күүскэ сайдан эрэллэр. Олорго сөптөөх үөрэҕи тэрийиэхпитин бэйэбит кэллиэстэрбит билиҥҥи дьиэлэрэ-уоттара сөп түбэспэттэр, урукку ирдэбилгэ олоҕуран тутуллубут үөрэх тэрилтэлэрэ.
Үсүһүнэн, оскуолаларга анаан миэстэ таһаарыытын боппуруоһун быһаарыахтаахпыт. Кэллиэстэр кампуска көстөхтөрүнэ, билигин үлэлии турар дьиэлэрин-уоттарын өрөмүөннээн баран оскуолаларга биэриэхпит. Биһиги ааҕыыбытынан, быһа холуйан, 5 тыһыынча миэстэ тахсыахтаах. Ити лаппа улахан ситиһии буолар. Ону таһынан, куорат кытыытынан Арктикатааҕы норуоттар икки ардыларынааҕы оскуола курдук туспа дьиэлээх-уоттаах, олорор сирдээх оскуолалары тутар былааннаахпыт. Ол үлэҕэ киирдэҕинэ, Дьокуускай куорат оскуолалара биир симиэнэҕэ көһүөх этилэр. Онон кампус тутуута – олох ирдэбилэ.
Орто анал үөрэх тэрилтэлэригэр анаан тутуллубут кампус бүгүҥҥүтэ Арассыыйаҕа суох. Билигин тиэхиньиичэскэй сорудаҕын оҥоро сылдьабыт. РФ Үөрэҕириигэ министиэристибэтин, инвестордары кытта барыллаан кэпсэтиитин ыыттыбыт итиэннэ тиэхиньиичэскэй сорудаҕын ымпыгын-чымпыгын быһаарса сылдьабыт. Тутуллар сирэ бу диэн чопчулана илик. Быһа холуйан Хаҥалас бөһүөлэгин чугаһынан ыйыллар.
Биһиги ааҕыыбытынан, 10 кэллиэс биир сиргэ-уокка баар буолуохтаах. Хайысхаларынан хас биирдии кэллиэс үлэтин биирдии сиргэ чөкөтүөхпүт. Сибээс уонна энэргиэтикэ кэллиэһэ АйТи хайысхалары күүскэ тутан үлэлии сылдьар. Бу кэллиэс инникитин, холобура, АйТи кэллиэс кампуһа диэн, баҕар, аата уларыйан биэриэн сөп. Ити курдук, хайысхаларынан арахсыахтара, — диэн СӨ үөрэҕин уонна наукатын миниистирэ Михаил Сивцев кэпсиир.
Кампус бырайыага
Кампус олоххо киирдэр, чахчы, тэҥнээҕэ суох тутуу буолуох этэ. Барылыгар ыйыллыбыт аҥаардас иэнэ даҕаны сөхтөрөр — 63 280 кв. миэтэрэ! Арассыыйаҕа ханыыта суох диэн этэллэр. Онон ханнык эрэ үөрэх кыһатын холобурунан тутуллар диэн этэр кыаллыбат. Уопсайынан, Арассыыйа орто үөрэҕин сайдыытыгар туһааннаах хамсааһын диэн исписэлиистэр бэлиэтииллэр.
Cөҕүмэр тутуу
“Күн бүгүн кампус тутуллар миэстэтин көрөллөр. Эрдэ Хаҥалас бөһүөлэгэр буолуон сөп эбит диэн көрүллүбүтэ. Бырайыак быһыытынан 63 280 кв. миэтэрэ иэннээх былааннанар. Сирэ-уота быһа холоон 100 га буолуохтаах. Итинтэн үөрэнэр куорпуһа – 31 966 кв. миэтэрэ, устудьуоннар олорор уопсайдара – 27 780 кв. миэтэрэ”, — диэн СӨ үөрэҕин уонна наукатын министиэристибэтин орто анал үөрэҕин салаатын салайааччытын эбээһинэһин толорооччу Степан Степанов билиһиннэрэр.
10 кэллиэс – биир кампуска
Барыл буоларын быһыытынан, билиҥҥитэ кампуска ханнык үөрэх тэрилтэлэрэ киириэхтээхтэрэ чопчулана илик. Арай, Дьокуускай куоракка үлэлии турар кэллиэстэр, тиэхиньикумнар киириэхтээхтэр диэн былаанныыллар. “Күн бүгүн куоракка, уопсайа, 12 орто анал үөрэх тэрилтэтэ үлэлии турар. Онтон уон тэрилтэ кампуска киириэхтээх. Дьокуускайдааҕы мэдиссиинэ кэллиэһэ уонна Дьокуускайдааҕы педагогическай кэллиэс арыый ураты көрүүлээх сайдар суоллаах, үлэлээх кыһалар буолалларын быһыытынан, бырайыакка хапсыбаттар. Онтон уратылар бары кытталлар”, — диэн салайааччы иһитиннэрэр.
Кластердарынан үлэ
Аныгы тутуллар үөрэх тэрилтэлэрин көрдөххө, интерактивнай дуоскатыгар, олоппоһугар тиийэ барыта хааччыллар. Тустаах кампус эмиэ материальнай-тиэхиньиичэскэй баазата барыта саҥа буолара эрэйиллэр. Этэргэ дылы, “суперкампус” тутуллара сабаҕаланар. Ньиэп, гаас, хайа баайын хостуур, ювелирнай-гранильнай, информатика-вычислительнай тиэхиньикэ, о.д.а. курдук кластердарынан арааран үлэлиэхтэрэ диэн толкуйдаммыт.
6 000 кэриҥэ устудьуон үөрэнэр
Биллэн турар, бырайыак олоххо ымпыгар-чымпыгар тиийэ толкуйданан киирэрин туһугар, маҥнай үгүс ырытыы, чинчийии оҥоһуллар. Билиҥҥитэ бу кыһаларга төһө элбэх киһи үлэлиирий диэн туоһуласпыппар: “Күн бүгүн бу 10 үөрэх тэрилтэтигэр 6 000 устудьуон үөрэнэр. Итинтэн 1,5 тыһыынча кэриҥэ оҕо — төлөбүрдээх үөрэххэ. Уопсайга 2 021 оҕо олорор, 1 468 устудьуон уопсайга наадыйарын туһунан биллэрбитэ. Онон кампус тутуллар түгэнигэр уопсайынан хааччыллар кыахтаахтар. Бу 10 тэрилтэҕэ барыта 1 456 киһи үлэлиир”, — диэн Степан Андреевич билиһиннэрэр.
Манна даҕатан эттэххэ, Хаҥалас бөһүөлэгэ Дьокуускай куораттан 40-ча килэмиэтирдээх сиргэ турар. Биллэрин курдук, куорат оҕолорун уопсайга ылбаттар. Оччотугар уопсастыбаннай тырааныспарынан сылдьан үөрэнэргэ тиийэллэр. Онон бырайыак ити өттүн эмиэ көрөллөр. Ол иһин тутуллар сирин сыныйан үөрэтэллэр, кампуска сөптөөх бэттэх эҥэр сири көрдүүллэр эбит.
Кэллиэстэр дьиэлэрин — оскуолаларга
“Кампус тутулуннаҕына, билигин үлэлии олорор кэллиэстэр, тиэхиньикумнар дьиэлэрэ-уоттара оскуолаларга бэриллиэхтээх диэн былааннанар. Оччотугар 10 оскуола дьиэтэ баар буолар, үгүстэрэ куорат киинигэр тураллар. Бу барыта оскуолаҕа ананнаҕына, 5 тыһыынчаттан тахса миэстэ тахсар, биир симиэнэҕэ көһүү боппуруоһа көрүллүөн сөп. Итиэннэ уон оскуола оннугар биир кампус тутуллара барыстаах”, — диэн Степан Степанов быһаарар.
Хаһан үлэҕэ киириэҕэй?
Номнуо анаан дьарыктанар бөлөх тэриллэн, үлэ саҕаламмыт. Манна сиргэ-уокка сыһыаннаах тэрилтэлэртэн саҕалаан, Экэниэмикэ министиэристибэтигэр тиийэ киирбиттэр. Кэнсиэпсийэтин толкуйдаан, бырайыагын бигэргэтэн, тутуутун саҕалаабытынан барыахтаахтар. Бырайыак бастакы барыйаанынан 2025 сылга үлэҕэ киириэхтээх диэн ыйыллыбыт.
“Куорат оскуолаларыгар миэстэ тиийбэт”
Биллэрин курдук, Дьокуускай куорат оскуолаларыгар миэстэ тиийбэтин кыһалҕата сытыытык турар. Мантан тахсар сыалтан араас суоллары тобулаллар. Ол курдук, саҥа оскуолалары, салҕааһыннары (пристрой) туталларын таһынан, оскуолаҕа сөптөөх дьиэлэри атыылаһаллар.
СанПиН ирдэбилинэн, кылааска ортотунан 25 оҕо үөрэниэхтээх. Арассыыйа оскуолаларын биир симиэнэҕэ көһөрөр сорук туруоруллубута эрээри, билиҥҥитэ Саха сиригэр, чуолаан Дьокуускай куоракка кыалла илик. Оттон үөрэнээччи ахсаана былырыыҥҥытааҕар 3 тыһыынчанан эбиллибит. Күн бүгүн куорат уокуругун оскуолаларыгар 50 тыһыынча кэриҥэ оҕо үөрэнэр.
Дьокуускай куораттааҕы үөрэх управлениетын начаалынньыга Алексей Семенов бүгүҥҥү балаһыанньаны маннык быһаарар:
— Билигин үлэлии олорор оскуолалар, Оҕо айымньытын дыбарыаһын ааҕан туран, 24 тыһыынча курдук миэстэҕэ аналлаахтар. Ол аата, ортотунан ыллахха, иккиттэн ордук төгүл ноҕуруускалаах үлэлии тураллар. Боппуруос ордук куорат киинигэр сытыы. Бэйэбэр сорук курдук туруорунан, Үөрэх управлениета кэлиҥҥи икки сылга куорат кытыытыгар уонна киинигэр тэрээһиннэри, сайыннарыыны тэҥинэн ыытарга үлэлээтибит. Маныаха “Үөрэх” национальнай бырайыак төһүү буолар. Тустаах бырайыак иитинэн Табаҕа уонна Тулагы оскуолаларыгар “Точка роста” кииннэрэ үлэҕэ киирбиттэрэ, бу күннэргэ Маҕан оскуолатыгар аһыллыахтаах, 30 оскуолаҕа цифровой үөрэхтээһин киирдэ. Итиэннэ научнай-практическай кэмпириэнсийэлэри, күрэстэри аҥаардас куорат киинигэр эрэ буолбакка, кытыы оскуолаларынан эмиэ тарҕатан ыытабыт.
Дьокуускайга оскуола тутуута
— Кэлиҥҥи сылларга судаарыстыбаннай-чааһынай бииргэ үлэлэһиинэн 25-с, Айыы Кыһата, 6-с оскуола итиэннэ федеральнай үбүлээһининэн 35-с оскуола тутулуннулар, 5-с оскуола, Саха политиэхиньиичэскэй лиссиэй эбии дьиэлэрэ үлэҕэ киирбиттэрэ. Билигин Бүлүүлүүр суол 4-с килэмиэтиригэр баар эбийиэккэ үлэ бара турар. Быйыл Оҕо айымньытын дыбарыаһыгар эбии икки кылааһы арыйдыбыт. Уонна 3-с оскуолаҕа күүстээх үлэни ыыттыбыт. Инникитин биирдиилээн биридимиэттэри чиҥэтэн үөрэтэр хайысхалаах үлэлиэҕэ.
Сыл бүтүүтэ 360 миэстэлээх 31-с оскуола салҕааһына, 203-с түөлбэҕэ эмиэ 360 миэстэлээх иккис оскуола, эһиил Хаҥалас бөһүөлэгэр 220/100 миэстэлээх оскуола-уһуйаан үлэҕэ киириэхтээхтэр. Ону таһынан, «Прометей» түөлбэҕэ 990 миэстэлээх улахан оскуола сыбаайата түһэн турар. 2022 сылга үлэҕэ киирэрэ былааннанар.
Бэлэм бырайыактаах, эспэртиисэни ааспыт 4-с уонна 34-с нүөмэрдээх оскуолалар эрдэ судаарыстыбаннай-чааһынай бииргэ үлэлэһиинэн (ГЧП-2) тутуллаллара былааннаммыта эрээри, тохтоон хаалбыта. Инвестбырагыраамаҕа уларытыы киирдэр диэн эрэнэбит.
Куорат киинигэр миэстэ суох. Холобура, 29-с оскуола саахалланар туруктаах куорпуһа быйыл көтүрүлүннэ. Манна тутуу барыан сөптөөх миэстэтэ таҕыста.
Тутуу куорат кытыытыгар ыытыллара ордук этэ. Аэропорт трассата, «Сатал», «Севернэй» түөлбэлэр ноҕуруусканы биэрэллэр. Бу түөлбэлэргэ олорор оҕолор бары куорат киинигэр кэлэн үөрэнэллэр. Ахсаанын чопчу этэр кыаллыбат. Тоҕо диэтэххэ, куоракка регистрациялаахтар. Ити диэки оскуола тутулуннар, кииҥҥэ ноҕурууска аччыах, массыына суолугар даҕаны арыый сырыы аҕыйыах этэ.
Орто үөрэх тэрилтэлэригэр кампус тутулуннаҕына, билигин үлэлии турар дьиэлэри куорат оскуолаларыгар анааталлар, куорат киининээҕи ноҕуруусканы биллэ аччатыах этэ. Эһиил, онтон эһиил уустуктар үөскүөхтэрин сөп. Тоҕо диэтэххэ, быйыл барыллаан ааҕыынан, оскуолаҕа үөрэнэр оҕо ахсаана 3 тыһыынчанан эбилиннэ. Былырыын, иллэрээ сыл ити сыыппара 2 тыһыынча этэ. Онон уустуктар бааллар”, — диэн начаалынньык санаатын үллэстэр.
Түмүк оннугар
Ырааҕынан эҥсэн толкуйдаатахха, эргитэн аҕаллахха, ити курдук инникигэ көрүүлээх барыл олоххо киириитэ саҕаланна. Дьиҥэр, түөрт-биэс сыл диэн, толкуйдаатахха ыраах курдук эрээри, бэрт түргэнник элэстэнэн, кэллиэстэр бу көһөн эрэллэрэ эрэ баар буолуо. Атын даҕаны саҥалыы уораҕайдар курдук сонургуу, сөҕө-махтайа көрүөхпүт турдаҕа. Өрөспүүбүлүкэ оскуолаларын тыһыынчанан үөрэнээччилэрэ кампус тутуутун долгуйа кэтэһэллэр.
Интэриэһинэй бырайыак
Елена Яковлева, Дьокуускайдааҕы технология уонна дизайн кэллиэһин дириэктэрэ, өрөспүүбүлүкэтээҕи орто анал үөрэх тэрилтэлэрин дириэктэрдэрин сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ:
— Тустаах кампуска биһиги кэллиэспит эмиэ киириэхтээх диэн былааннанар. Өрөспүүбүлүкэҕэ, чахчы интэриэһинэй бырайыак. Маннык бырайыак ханна даҕаны суох. Үөрэнэр, олорор куорпустар, мастарыскыайдар бары биир сиргэ түмүлүннэхтэринэ, оҕолор идэлэрин өттүнэн сайдалларыгар үчүгэй буолуох этэ. Аҥаардас ВорлдСкиллс даҕаны тэрээһини ылан көрдөххө, күрэхтэһиилэрэ бары биир былаһааккаҕа ыытыллыахтаахтар диэн. Биһиэхэ өрөспүүбүлүкэҕэ барытын биир сиргэ оҥорор былаһаакка суох. Хас сырыы аайы тэрили көтүрэргэ ыһыллыан, алдьаныан даҕаны сөп. Онон биир кампуска ыытар табыгастаах.
Аны саҥа дьиэҕэ барыта саҥа тэрил туруоҕа. Үлэ биэрээччилэри кытта бииргэ үлэлииргэ кыах үөскүүр. Ирдэнэр исписэлиистэрин иитэн таһааралларыгар интэриэс үөскүүр. Өрөспүүбүлүкэ бөдөҥ тэрилтэлэрэ биһиэхэ маннык исписэлиистэр ирдэнэллэр диэн сакаас биэрэллэр. Кыахтаах тэрилтэлэр бииргэ кыттыһан үлэлэстэхтэринэ, наука, тиэхиньикэ бүтэһик тэриллэрин туруоруохтарын сөп. Оччотугар үлэ биэрээччини кытта тэҥҥэ саҥа оҥоһуктар толкуйданан тахсыахтарын сөп.
Кампус дэнэр буоллаҕына, саамай сүрүнэ, уопсай дьиэтэ быһаарыллыахтаах. Тыаттан элбэх оҕо үөрэнэ кэлэр эрээри, уопсайынан хааччыйыы боппуруоһа уустук. Холобур, биһиги кэллиэспит бэйэтэ бас билэр уопсайа суох. Дьокуускайдааҕы индустриальнай-педагогическай кэллиэс уопсайыгар 80 эрэ миэстэлээхпит. 500-чэ устудьуоннаахпыт уонна 80 эрэ оҕону уопсайга олордор кыахтаахпыт. Кампус тутулуннаҕына, уопсайга наадыйар оҕолору барыларын хааччыйыахха сөп буолар.
Бибилэтиэкэлэрэ, дьарыктанар, үөрэнэр сирдэрэ, мастарыскыайдара, саалалара барыта биир сиргэ тэриллэринэн табыгастаах. Бырайыак идиэйэтэ үчүгэй, арыый чугас эбитэ буоллар, эргиччи табыллыах этибит.
“Устудьуоннарбыт үөрэхтэрин улахан аҥаарын балыыһаларга үөрэнэллэр”
Дмитрий Алексеев, Дьокуускайдааҕы мэдиссиинэ кэллиэһин дириэктэрэ:
— Биһиги үөрэхпит 70-ча бырыһыана балыыһаҕа барар. Бука, ол иһин министиэристибэ биһиги кэллиэспитин уонна Дьокуускайдааҕы педагогическай кэллиэһи кампуска хаппат туһугар быһаардаҕа. Итиэннэ кампуска биир идэлээхтэри мунньаллар. Холобур, асчыт идэтигэр хас даҕаны кыһа бэлэмниир. Бу барыта биир сиргэ түмсэр. Эбэтэр сыбаарсыктары барыларын биир сиргэ бэлэмниир соруктаахтар. Ити биир өттүнэн сөптөөх.
Кампус тутуллуута сөптөөх дии саныыбын. Бастакытынан, оҥорон таһаарааччылар интэриэстэрин туһаныан сөп. Аттыгар баар “Хаҥалас” ТОР киирэн үлэлиэхтэрин сөп. Аны үөрэх тэрилтэлэрин кыаҕа араас буоллаҕа. Антах бары биир бырагырааманан бэлэмнэнэн, таһымнара үрдүүр. Оччотугар биир ирдэбилгэ эппиэттиир буолаллар. Итиэннэ исписэлиистэри аттарыыга табыгастаах буолуон сөп. Устудьуон эт-хаан өттүнэн сайдарыгар эмиэ табыгастаах. Билигин үлэлии турар сорох үөрэх тэрилтэлэригэр успуорт былаһаакката суох, саҥа ирдэбилгэ эппиэттээбэт буолуохтарын сөп. Кампуска маныаха сөптөөх усулуобуйаны олохтуохтара. Аны билигин сорох социальнай устудьуоннар кыайан уопсайынан хабыллыбакка, бэйэлэрэ түүлэһэн эбэтэр аймахтарыгар олороллор. Кампуска барыларыгар уопсай көрүллүөҕэ дииллэр.
Людмила ПОПОВА, “Саха сирэ” хаһыат, edersaas.ru