Ахсынньы 16 күнүгэр Өксөкүлээх Өлөксөй аатынан Норуоттар доҕордоһууларын дьиэтигэр Национальнай үҥкүү тыйаатырыгар улахан премьера буолла. “Халдьаайы” диэн ааттаммыт этнобалет сүрэхтэниитин тыйаатыр сүгүрүйээччилэрэ бэрт өр кэм кэтэспиттэрэ. Егор Федотов айбыт муусукатыгар туруорааччы-хореограф Долаана Федотова уонна художник Екатерина Шапошникова биир чаастан ордук оонньонор айымньыны туруорбуттар. Дирижерунан, биллэн турар, Николай Петров буолбут.
Тоҕо “Халдьаайы”?
“Халдьаайы” бэрт дьикти уус-уран айымньыга олоҕурар. Эрдэ Үҥкүү тыйаатырын кытта ситиһиилээхтик үлэлэспит (кини бу тыйаатырга анаан туруорбут “Хара саһыл” испэктээгэ өрөспүүбүлүкэ бастыҥ туруоруутунан биллэриллибитэ) киинэ режиссера Костас Марсаан Томпо улууһун Кириэс Халдьаайытыгар устудьуоннуу сылдьан истибит үһүйээнигэр олоҕуран либретто суруйбут. Кини этэринэн, бу үһүйээн ити дойду тоҕо Кириэс Халдьаайы диэн ааттаммытын быһаарар. Кэпсээҥҥэ саха үһүйээннэригэр тарҕаммыт ааттар иһиллэллэр – Хаардьыт Бэргэн, Баай Хара Хаан, Күн Кылбака уо.д.а. Ол эрэн, ис хоһооно саха үгэстэригэр ырааҕынан эрэ майгынныыр быһылааннары хоһуйар. Сэрэйэ сатаан сабаҕалаатахха, түҥ былыргы кэмнэртэн кэлбит, өбүгэлэрбит атын укулаатынан олорбут кэмнэрин хоһуйар үһүйээн буоллаҕа.
Туох туһунан кэпсэнэрий?
Баай Хара Хаан баһылыктаах сэрииһит биис уус саҥа байылыат, кэрэ сири булан олохсуйарга сананар. Үҥкүү таайтаран көрдөрүүтүттэн сылыктаатахха, “булан” эрэ диир сыыһа, сэрии-иирсээн ньыматынан урукку олохтоохтору үтэйэн дойдуланаллар. Уус үс чулуу хоһууна – Олоон Долоон, Харыс Түөкэй, Оноҕостоон Чуокай тойон кыыһын Күн Кылбаканы ойох ылаары, Хара Хаанныын уруулаһаары бэрт былдьаһаллар. Төрдүс хоһуун, Хаардьыт Бэргэн кинилэртэн мөлтөх аймахтаах, кыра кыахтаах буолан, күрэххэ кыттар бырааба суох. Ол эрэн, Күн Кылбака кыыс сүрэҕэ кинини талбыт…
Эмискэ бу биис ууһу хара ыарыы буулуур. Кырдьаҕаһы, эдэри, баайы, дьадаҥыны араарбакка, дьаҥ ыал устун хаамар, күн аайы ыарыы талбыт дьоно күн сириттэн туорууллар. Биллибэт ыарыыттан тойонноро Баай Хара Хаан суорҕан-тэллэх киһитэ буолар. Тойону быыһаары, ойуун кыырар уонна көрүүлэнэр – сир халлаан икки ардыгар уоттаах хайаҕас аһыллыбыт, онтон анараа дойду адьарайдара тахсаллар, дьону илэ тутан сииллэр эбит…
Күн Кылбака ыйытар – туох ньыманан хайаҕаһы сабыахха сөбүй? Ойуун хардарар – былыргы сиэри-туому ыытан, бастыҥ хоһууну Орто дойдуну араҥаччылата сир-халлаан икки ардыгар ыытыахтаахтар, ол туһугар хоһуун хаанын тоҕон таҥараларга сиэртибэ ууруохтаахтар. Үс бэрт былдьаспыт хоһуун олоҕун толук биэрэртэн чаҕыйар, онуоха Хаардьыт Бэргэн тылланар. Тапталлааҕын кытта бырастыылаһан баран кириэс сааллыбыт остуолбаҕа кэлгиллэр, охчуттар ытан хаанын тоҕоллор. Дьоруой өлбүт сиригэр кинини ытыктаан, быыһаммыт биис уус буор таһан улахан халдьаайыны (курган) куталлар.
Баай оҥоһуулаах туруоруу
Кэнники кэмҥэ бэрт чаастатык туттуллар минимализм ньыматыттан тэйэн, худуоһунньук Екатерина Шапошникова бэрт сиэдэрэй оҥоһуулаах, таҥастаах-саптаах үлэни оҥорбут. Классическай европейскай уонна национальнай истиил силбэһиилэригэр, былыр үйэҕэ сүппүт сэрииһит норуот уобараһын айан таһаарбыта киһини итэҕэтэр, ис киирбэх.
Сыана кэннигэр холбонор экран уонна кэнниттэн сырдатыллар күлүктэр көмөлөрүнэн улахан быһылааннар уорааннарын, атын дойду адьарайдарын көрдөрбүттэрэ “Халдьаайы” этнобалеты олус байыппыт, көстүүлэрин дириҥэппит. Орто дойдуга ааҥнаабыт абааһылар уобарастара, кинилэри көрдөрөр ньымалара көрөөччүлэри соһутта. Уопсайынан, туруорааччы быһыытынан Долаана Федотова улахан үлэни оҥорбута көстөр.
Артыыстар үҥкүүлэрэ тыйаатыр уһулуччу таһымын көрдөрөр. Ордук уустук партиялардаах Сайыына Винокурова (Күн Кылбака) оонньуутун астына көрдүм. Уопсай сыаналар олуһун табыллыбыттар, холобур, “Буойуннар үҥкүүлэрэ”, “Үлэһит кыргыттар үҥкүүлэрэ” көрөөччү биһирэбилин ылбыттара өтө биллибитэ. Хаардьыт Бэргэн (Алексей Максимов) уонна Күн Кылбака кистэлэҥ тапталларын хоһуйар үҥкүү этнобалет биир саамай иэйиилээх түгэнинэн буолбута.
Егор Федотов муусуката этнобалеты сүрүннүүр, дьайыыларын күүркэтэр күүс буолла. Композитор этническэй матыыптары классическай муусуканы кытта холбоон саҥалыы тыастаах дьикти айымньыны оҥорон таһаарбыт, ону тыйаатыр аркыастыра Николай Петров салалтатынан үрдүк таһымнаахтык толордо.
Түмүккэ
Сергей Афанасьевич Зверев-Кыыл Уола аатынан Саха Өрөспүүбүлүкэтин Үҥкүүтүн тыйаатыра кэнники сылларга бэрт сонун, саҥалыы көрүүлээх туруорууларынан өрөспүүбүлүкэ тыйаатырын олоҕун сэргэхситтэ. Туох да саарбаҕа суох, дьикти ис хоһонноох “Халдьаайы” этнобалет тыйаатыр саҥа ситиһиитигэр киирсэр туруоруу. Хомойуох иһин, хамсык хааччахтарыттан премьераны аҕыйах көрөөччү илэ кэлэн көрдө. Дьаҥ аастаҕына, тыйаатыры таптааччылар бу туруорууну көрүөхтэрэ, сыаналыахтара диэн баҕа санаалаахпын.
Егор Карпов.
Ааптар хаартыскалара.