Кулун тутар 20 күнүгэр Дьокуускай куоракка «Арчы дьиэтигэр» СӨ үтүөлээх оһуохай этээччитэ, СӨ култууратын туйгуна, Сунтаар улууһун Кутана нэһилиэгин бочуоттаах олохтооҕо, СӨ бочуоттаах бэтэрээнэ, «Гражданскай килбиэн» бэлиэ хаһаайката, урбаанньыт, норуот эмчитэ, мэссэнээт Антонина Саввична Алексеева-Күн Күлүмэ бирииһигэр «Эдэр ыччат оһуохайын түһүлгэтэ» өрөспүүбүлүкэтээҕи күрэс киэҥ далааһыннаахтык ыытылынна.
edersaas.ru
Арассыыйаҕа — норуоттар култуураларын нэһилиэстибэлэрин сылыгар, Саха АССР төрүттэммитэ 100 сылыгар, Дьокуускайдааҕы “Арчы дьиэтэ” духуобунай култуура киинэ төрүттэммитэ 20 сылыгар, Саха Өрөспүүбүлүкэтин “Оһуохай” айар уопсастыбаннай тэрилтэтэ 35 сылыгар аналлаах өрөспүүбүлүкэтээҕи «Ыччат оһуохайын түһүлгэтин» Дьокуускай куорат уокуруктааҕы Норуот айымньытын киинэ, “Арчы Дьиэтэ” духуобунай култуура киинэ, Саха өрөспүүбүлүкэтин “Оһуохай” айар уопсастыбаннай тэрилтэ урбаанньыт Антонина Саввична Алексеева тус көҕүлээһининэн тэрийдилэр.
Күрэс кыттыылаахтарын «Арчы дьиэтин» салайааччыта Лариса Константиновна Андреева, фольклорист, ХИФУ дассыана, бэрэпиэссэр Василий Васильевич Илларионов, «Оһуохай» түмсүү салайааччытын солбуйааччы Семен Ильич Черноградскай, СӨ Аан Дархан оһуохайдьыта Афанасий Егорович Алексеев уо.д.а. эҕэрдэлээтилэр. Онтон дьэ, эдэр ыччат оһуохайын түһүлгэтин көҕүлээччи уонна тэрийээччи Антонина Алексеева бэйэтин алгыстаах тойугунан оһуохай түһүлгэтэ саҕаланна.
Ньурбаттан, Мэҥэ Хаҥаластан, Үөһээ Бүлүүттэн, Сунтаартан, Намтан, Тааттаттан, Дьокуускай куораттан, Хаҥаластан, Уус Алдантан, Чурапчыттан уопсайа 52 киһи күөн көрүстэ. Ордук эдэр этээччилэргэ элбэх киһи кыттыбыта оһуохайбыт кэскиллээҕин, инникилээҕин кэрэһилээтэ.
Эрдэ билиһиннэрбиппит курдук, күрэс сүрүн сыалынан-соругунан оһуохайы саха фольклорын жанрын быһыытынан үйэтитии, ыччат дьоҥҥо оһуохайы сайыннарыы, түөлбэ оһуохайын көҕүлээһин уо.д.а. буоллулар.
Оһуохайдьыттар күөн күрэстэрэ икки бөлөҕүнэн бэрт сатабыллаахтык тэрилиннэ. Ол эбэтэр I бөлөххө 17-27-гэр диэри, II бөлөххө 28-39-гар диэри саастаахтар кытыннылар. Бу бөлөхтөр өссө «идэтийбит этээччигэ» уонна «саҥа саҕалааччыга» арахсан, оһуохайга кэлбит ыҥырыылаах ыалдьыттар уонна баҕа өттүлэринэн кэлбит куорат олохтоохторо икки түһүлгэнэн сылдьан оһуохайдаан, эдэрдэри кытта эҥэрдэһэн дьиҥ чахчы астынан бардылар.
«Дьэ, бу Сахабыт сиригэр сааспыт сандааран кэлэн истэҕинэ, ыччаттарбыт оһуохайдарыгар кыттыһан, икки сылы быһа хаайтаран олорбут тыыммытын таһаардыбыт, бииртэн биир эдэр оһуохайдьыты кытары тоҥонохтон тутуһан тэҥҥэ оһуохайдаан, туох баар куһаҕантан ыраастаммыт, алгыс ылбыт курдук буоллубут, Аны Туймаадабыт ыһыаҕын кэтэһиэхпит», -– диэн махтанан санааларын үллэстээччилэр баар буолбуттара тэрийээччилэри үөрдэр.
Дьүүллүүр сүбэ этээччилэр сахалыы таҥастарын, түһүлгэни тутууларын, хоһуйуу ис хоһоонун, ону төһө арыйалларын, куоластарын, оһуохай тэтимигэр сөп түбэһиннэрэн туттууну-хаптыыны уо.д.а. оһуохай үгэстэрин көрдүлэр. Кынатчыттарга эмиэ туспа болҕомто уурулунна.
Кыайыылаахтартан бастыҥнар талыллан, кинилэр аны тута хоһуйууга күөн көрүстүлэр. Дьэ, ол түмүгүнэн кыайыылаахтар быһаарылыннылар, Кылаан чыпчаал, I, II, III «Үрдэл», «Үктэл» бириэмийэлэр, анал ааттар иҥэрилиннилэр.
«Кылаан чыпчаал» туттарыллар долгутуулаах түгэнин, кырдьыга да, бары иһийэн олорон долгуйа күүттүлэр. «Кылаан чыпчаал» үрдүк аат Мэҥэ Хаҥаластан сылдьар Аксиния Степановаҕа тиксэн, Антонина Саввична туруорбут бирииһинэн -– 30 тыһыынча харчынан уонна төлөпүөнүнэн наҕараадаланна. Урутаан эттэххэ, эдэрдэргэ оһуохай маннык күрэһэ инникитин Кылаан бирииһи туппут киһи дойдутугар салҕанар буолла.
Кыайыылаахтарынан:
«I Үрдэл» -– Лилиана Саввинова (Үөһээ Бүлүү) уонна Василий Игнатьев (Үөһээ Бүлүү), «II Үрдэл» -– Сергей Алексеев уонна Евдокия Захарова (Сунтаар), «III Үрдэл» -– Виолетта Петрова (Сунтаар) уонна Виталий Никифоров (Мэҥэ Хаҥалас), онтон «Үктэл» бириэмийэ кыайыылаахтарынан Сибэкки Заровняева (Мэҥэ Хаҥалас) уонна Марианна Хобусарова (Үөһээ Бүлүү) буоллулар.
Маннык Анал ааттар иҥэрилиннилэр:
«Алгыстаах хоһуйааччы» -– Валдимар Львов (Үөһээ Бүлүү), «Кэскиллээх этээччи» -– Сайаана Попова (Чурапчы), «Уус тыллаах хоһуйааччы» -– Алексей Потапов (Сунтаар), «Эрчимнээх этээччи» -– Анастасия Алексеева (Олоҥхо тыйаатырын артыыската), «Хомоҕой хоһоонноох этээччи» -– Александра Зыкова (Таатта), «Эҥээркэй куоластаах этээччи» -– Ньургуйаана Никитина (Уус Алдан), «Түөлбэ үгэһин тутааччы» – Анатолий Свинобоев (Мэҥэ Хаҥалас), «Кылыгырас кылыһах» -– Хаарчаана Семенова (Үөһээ Бүлүү) буоллулар.
Онтон «Бастыҥ кынатчыт» аатын ылыан ылбыт Дмитрий Кондратьев, Екатерина Осипова, Назар Филиппов уонна Роман Иванов күн устата түһүлгэҕэ көхтөөхтүк киирэн, оһуохайы оройуттан туттулар, оһуохайдьыты үрдүккэ көтүттүлэр, кэрэ көстүүнү үөскэттилэр.
Бүгүҥҥү кыайыылаахтар Антонина Алексеева-Күн Күлүмэ туруорбут бириистэринэн (тэлэбиисэрдэр, тоҥорор-тымнытар лаардар, ноутбук, үрүҥ көмүс киэргэл оҥоһуктар уонна да атын сыаналаах бириистэр), «Арчы дьиэтин» уонна «Оһуохай» уопсастыбатын бириистэринэн наҕараадаланан, дьиэлэригэр илии тутуурдаах, өттүк харалаах тарҕастылар.
Ону таһынан анал бириистэр, кыттааччыларга барыларыгар «Туоһу сурук» уонна Антонина Саввична бэйэтин сакааһынан оҥорторбут үрүҥ көмүс значоктара туттарылыннылар.
Бүгүҥҥү долгутуулаах күн кыайыылаахтарын Олоҥхо тыйаатырын иһинэн үлэлиир «Эрэл» (салайааччы Екатерина Павлова) уонна Мархатааҕы «Пульс» Култуура киинин иһинэн үлэлиир «Үҥкүү иэйиитэ» (сал. Екатерина Гомбоева) үҥкүү ансаамбыллара эҕэрдэлээтилэр.
«Эдэр ыччат оһуохайын түһүлгэтэ» биир күн устата, аата да кэрэһилиирин курдук, эдэрдии эрчимнээхтик тэтимнээхтик бүтэн хаалла. Кыттааччылар бэлэмнэнэн кэлбиттэрэ көстөр. Уолаттарбытын да, кыргыттарбытын да сахалыы таҥас-сап, онно дьүөрэлээн туттуу-хаптыы хайдахтаах курдук киэргэтэрий? Түһүлгэҕэ киирэн бастаан нус-бааччы, тоҥонохторуттан тутуһан сэгэлдьиһэн, онтон улам-улам туруктарыгар киирэн өрө ойуоккалаан, кылыһахтаах куоластарынан оһуохайдаан бараллара, ама хайа саха киһитин кутун уһугуннарбат, тэҥҥэ үҥкүүлэһиэн баҕарбат буолуой? Эдэр ыччаттарбыт ити курдук оһуохайы оройуттан тутан, бэриллибит тиэмэни арыйарга өссө кыһаллан туран үлэлээтэхтэринэ, оһуохай араас көрүҥүн өссө баһылаатахтарына, эдэр ыччат оһуохайа салгыы сайдар кэскиллээҕин итэҕэйдибит. Онуоха, бу ыччаттарбытыгар туһуламмыт өрөспүүбүлүкэтээҕи күрэҕи судаарыстыба өйөбүлүнэн буолбакка, аҥаардас биир энтузиаст киһи баҕатынан көҕүлээн ыыппытын бэлиэтиэххэ наада. Инникитин Антонина Саввична бу бырайыагын болҕомтоҕо ылан, тустаах өйөбүл, көмө оҥоһуллан тэриллэрэ буоллар, эдэр оһуохайдьыттар салҕыы сайдалларыгар бигэ тирэх буолуо эбит. Сахабыт норуота өбүгэлэрбит саҕаттан харыстаан илдьэ кэлбит оһуохайдарын инникитэ ыччаттарбытыттан быһаччы тутулуктаах. Кинилэр өссө ийэлэрин иһигэр сылдьан, уһуйаан саастарыттан уһуйуллан, оһуохайы иитиэхтээн улааттахтарына, биир саастыылаахтарын ортотугар сырдата, оһуохайдыы сырыттахтарына оһуохайбыт туругуруо турдаҕа.
Антонина Алексеева—Күн Күлүмэ:
«Өссө эрдэ ыытыахтаах тэрээһиним, пандемиянын сибээстээн тохтоон сылдьыбыта. Ол да буоллар, күнэ-дьыла тиийэн кэллэ. Чахчы кыахтаахтар кыайдылар. Кыттааччыларбытын икки бөлөххө арааран күрэстэһиннэрбиппит өссө интэриэһинэй эбит. Улахан аҥаардара -– саҥа этээччилэр. Бирииһэ, махтала суох ким да барбата. Ол курдук, бэйэм анаан-минээн оҥотторбут «Күн күлүмэ» диэн бэлиэлээх үрүҥ көмүс значоктарбытын бириискэ тиксибэтэх кыттааччыларга туттарыым хаһан баҕарар оһуохай күрэҕэр кыттыбыттарын туоһулуу, өссө да айа-тута сылдьалларыгар көҕүлүөҕэ диэн эрэллээхпин. Бу күн ыччаттарбыт астыммыт сирэйдэрин, дьолломмут харахтарын көрөртөн ордук атын дьол суох.
Бэлэмнээбит аһылыкпынан кыттааччылары күндүлүүргэ көмөлөспүт, сүүрбүт-көппүт дьүөгэлэрбэр ис сүрэхтэн махтанабын. Ону таһынан «Арчы дьиэтэ» тэрээһиҥҥэ барытыгар сүрүн күүс буолбутугар, дьүүллүүр сүбэ түмүгү таһаарар кэмигэр Аан дархан этээччи Сахаайта Мойтохонова маастар-кылаас ыыппытыгар махталым улахан. Күрэх биир күдьүс ыытылларыгар Евдокия Павлова-Кылыһах Далбар култуурунай тэрээһиннэри ыытар үөрүйэҕэ улаханнык көмөлөстө дии саныыбын. «Арчы дьиэтин» иһинэн 7-с сылын тэриллэн үлэлиир «Күн дьоно» этнофольклорнай бөлөх салайааччыта, норуот ырыатын, тойугун тарҕатааччы уонна уһуйааччы Евдокия Ивановна Павлова, Дархан этээччи, «Оһуохай» түмсүү бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Семен Ильич Черноградскай, Саха Сирин Дархан оһуохайдьыта, СӨ үтүөлээх оһуохай этээччитэ, Мэҥэ Хаҥалас улууһун култуураҕа уонна духуобунай сайдыыга салалтатын исписэлииһэ Станислав Александрович Иванов, «Арчы дьиэтин» исписэлииһэ, этно-ырыаһыт, норуоттар икки ардыларынааҕы куонкурустар лауреаттара Любовь Радиковна Константинова-Кыталы Куо суруналыыс, суруйааччы Надежда Парфеньевна Егорова-Намылы дьүүллүүр сүбэҕэ биир санаанан үлэлээн, бырайыакпын олоххо киллэрсибиттэриттэн олус үөрэбин. Кыттааччылары тэрийэн, көмөлөһөн ыыппыт улуустар дьаһалталарыгар, «Оһуохай» улуустааҕы уопсастыбаларыгар ураты махтал. Холобур, таатталар кыттааччыларын анал хаартыскаҕа, видеоҕа түһэрээччилээх ыыппыттара олус улахан көмө. Улуустан кэлбит кыттааччылар уонна тэрийсээччилэр бары манна кэлэн илэ харахтарынан көрөн-истэн, эт кулгаахтарынан истэн, уопут ылан, бэйэлэрин дойдуларыгар эдэрдэргэ оһуохай күрэҕин ыытан, үтүө үөрүйэҕи тарҕатааччынан буолуохтара. Эдэр ыччат оһуокайа санаам хоту табыллыбытыттан олус үөрдүм», -– диэн санаатын үллэһиннэ.
Надежда ЕГОРОВА, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru
Ааптар хаартыскалара