Киин куораппытыгар эрэ буолбакка, өрөспүүбүлүкэ хайа баҕарар муннугар тиийдэххинэ, биир улахан кыһалҕаҕа кэтиллэ түһэҕин. Ол – киһилии тахсан киирэр, көҕүрэттэр, чэпчэтинэр сир боппуруоһа быһаарылла илигэ. Чуолкайын эттэххэ, суоҕа.
Сэбиэскэй саҕаттан аһыы олорон улаханнык саҥарыа уонна алларанан «атын тыаһы-ууһу» таһаарыа суохтааххын диэн тыыҥҥа иитиллибит көлүөнэ, эгэ, киһи ииктиир-саахтыыр сирин туһунан кэпсэтиэҥ баара дуо. Суох бөҕө буолаахтаатаҕа. Ол даҕаны иһин бу боппуруос үйэ тухары кыайан быһаарыллыбакка кэллэҕэ диэн бүтэйдии көхсүгүнэн сэрэйэҕин эрэ. Быйыл саас хаһыаппыт «Итии чэй» балаһатыгар «Сахатранснефтегаз» АУо сүрүн инженерэ Павел Ксенофонтовтыын кэпсэтиини таһаарбыппар, сорох ааҕааччыларбыт «хаарыан киһини «туалет тойоно» диэн аһара түһэрбиккин» диэн хом саныылларын биллэрбиттэрэ. Маннык санаа урукку хаалынньаҥ өйтөн-санааттан сиэллэнэн-кутуруктанан тахсара биллэр.
«Итиннэ киһи кыбыстара туох даҕаны суох», – диир «Дьокуускайдааҕы туалет уопсастыбата» уопсастыбаннай хамсааһын салайааччыта Павел Ксенофонтов. Аһаҕастык билиннэхпинэ, Павел Валерьевичтыын ол маҥнайгы кэпсэтиибититтэн сылтаан бэйэм олорор, үлэлиир куораппын арыый атын харахпынан көрөр буоллум. Дьиэбэр тиийдэхпинэ, үлэбэр кэллэхпинэ уонна тэрилтэлэргэ сырыттахпына – барыта баарга дылы, ол иһин улахаҥҥа уурбат, кыһаллыбат эбиппин.
Хас туалет баарый?
Дьиҥэр, 300 тыһыынчаттан тахса киһилээх куоракка 300-тэн тахса уопсастыбаннай туалет баар буолуохтаах. Олохтоох дьоҥҥо ыалдьыттары – туристары уонна атын куораттартан, улуустартан кэлэр-барар дьону эбэн кэбис. Оттон биһиги Дьокуускайбыт уулуссаларыгар биир даҕаны уопсастыбаннай туалет баар сибикитэ биллибэт. Ыксаабыт киһи ыстааныгар ыытар алдьархайа. Тэрилтэлэргэ баар даҕаны, дэбигис киирбэккин. Аныгы үйэ албаһынан «2ГИС» көрдөттөххүнэ, «Азия» эргинэр-аралдьытар кииҥҥэ эрэ баарын көрдөрөр. Билэр, быһаарсар дьон этэллэринэн, ол аата атыттарга баар эрээри, ирдэбилгэ эппиэттэспэт буолан, аһаҕастык биллэ-көстө сатаабаттар.
Дьокуускай аэровокзалыгар эрэ, үөһэттэн ирдэбил быһыытынан, босхо туалеттар үлэлииллэр. Дьыала босхотугар-харчылааҕар буолбакка, бу боппуруос дьон киһилии көҕүрэттэр-чэпчэтинэр гына быһаарылларыгар сытар дии саныыбын. Дьон тохтуур-тоҕуоруйар миэстэлэригэр төлөбүрдээх туалеттар баалларын төрүт мэлдьэһэр сатаммат. Холобур, «Сайсары» бааһынай ырыынагар иһирдьэ иккис этээскэ туалет өҥөтүнэн урбаанньыт дьарыктанар. Тастан киирбит киһи 15 солкуобайы төлүүр, оттон иһирдьэ-таһырдьа туран атыылааччылар, ол эбэтэр күҥҥэ хастыыта эмит тиэстэр дьон 10-нуу солкуобайы төлөөн чэпчэтинэллэр. Киирэр ааҥҥа олорор кассир-дьуһуурунай дьахтартан көрдөөтөххүнэ, ол харчыгар эбии рулон кумааҕыттан балтараа харыһы быһан биэрэр. Сураҕа, ырыынак тойотторо-хотуттара эрэ (дьаһалтаҕа сыһыаннаах уонна быһаччы үлэлии сылдьар өттө) өҥөнөн босхо туһаналлар үһү.
Чахчылар
Сир нэһилиэнньэтин үс гыммыт биириттэн ордуга гигиена ирдэбилигэр эппиэттээбэт усулуобуйаҕа олорор. «Туалет өрөбөлүүссүйэтигэр» Румыния, Россия, Турция, Мексика, Бразилия, Египет уонна Марокко наадыйаллар.
Сир нэһилиэнньэтин 64 бырыһыана (4,5 млрд киһи) канализациянан туттар, ол иһигэр 800 мөл. киһи уопсастыбаннай туалет эрэ өҥөтүнэн туһанар, 700 мөлүйүөнэ санитарнай нуормаҕа сөп түбэспэт убуорунайдарга сылдьар.
Туалет (французтуу toilettes), убуорунай, клозет, сортир – киһи айылҕа айан оҥорбут кыһалҕатын быһаарынар сирэ.
Туалет тэрилтэлэрэ
Тойоннуун-толорооччулуун бары «кирдээх», «кыаллыбат» дии сырыттахпытына, сайдыы бэйэтинэн хааман кэлиэ суоҕа. Дойду, куорат төһө сайдыылааҕын туалекка сыһыанынан быһаараллар. «Биһиги бу уопсастыбаны биир дойдулаахтарбытын туалет култууратыгар сыһыарар инниттэн 2013 с. тэриммиппит. Дойдуга хамсааһын Россиятааҕы туалет холбоһуга 2006 с. тэриллиэҕиттэн саҕаламмыта. Оттон Бүтүн аан дойдутааҕы туалет тэрилтэтэ 2001 с. Сингапурга кииннээн төрүттэммитэ. Онон бу улахан хамсааһынтан биһиги туора турарбыт хайдах даҕаны табыллыбат», – диир Павел Валерьевич.
Павел Ксенофонтовтаах маҥнай тэриллээт, 17-с кыбартаалга мобильнай сылаас туалеттары туруорарга тустаах управаларга уонна уопсастыбаннай аһылык пууннарыгар тастан кыһалҕалаах дьону аһаралларыгар этии киллэрбиттэрин аккаастаабыттар. Ону тэҥэ, элбэх этээстээх дьиэлэри тутар хампаанньаларга аллараа этээстэригэр уопсастыбаннай туалеты тутарга көрдөһүүлэрин ылымматахтар. Ол үрдүнэн, быйылгыттан өссө киирсэр санаалаахтар эбит. «Таммах уу тааһы дьөлөр» дииллэр.
Көһө сылдьар чэпчэтинэр сир
Уопсастыбанньыктар баар кыһалҕаны киэҥник көрөллөр. Саас-сайын элбэх киһи айылҕаҕа тахсар, куорат иһигэр да тэрээһин-дьаһал үгүс. Онно анаан «Туабус» диэн ПАЗ оптуобус базатыгар көһө сылдьар мобильнай туалеты атыыласпыттарын быйыл «Жилкомсервис» МКТ-ҕэ биэрбиттэр. Аны иккис маннык оптуобуһу атыылаһаары сылдьаллар. Үс Хатыҥҥа аҕыйах сылтан бэттэх кабинка-туалеттар туруоруллар буоллулар, быйыл сайын ыһыах дьоно өссө илиилэрин суунар кыахтаннылар. Бу барыта – саҕалааһын эрэ. Улуу барыта кыраттан саҕаланар. Биһиги Дьокуускайбыт даҕаны ырааһырар, чэбдигирэр күнэ үүнүө.
Эксперт санаата
Егор Слободчиков, «Теплокомфорт» ХЭУо дьоҕус инновационнай тэрилтэ салайааччыта:
– Биһиги Саха сирин үрдүнэн туалет култууратын киллэрэ сатыыбыт. Ол даҕаны иһин бэйэбит баҕабытынан өрөспүүбүлүкэ нэһилиэктэригэр тиийэн, ыаллар дьиэлэрин толору хааччыллыылаах (тымныы-итии уу, туалет, суунар сир) оҥорорго үлэлиибит. Дьиҥэр, кыһын таһырдьа 40-50 кыраадыс тымныыга тахсан киирии – ааспыт үйэ хаалынньаҥа. Тыа сиригэр үөһэттэн сөптөөх өйөбүл оҥоһуллар, бөһүөлэктэри тупсарыыга, сөргүтүүгэ сыл ахсын үлэ бөҕө ыытыллар. Дьон мантан сиэттэрэн сырдыкка, сылааска, ырааска тардыһар буолан эрэр.
Үлэлэһэ сылдьар киһи хараҕынан көрдөхпүнэ, кэккэ сүрүн иҥнигэстэр бааллар: уу баһар уонна ассенизация массыыналара дэриэбинэ ахсын баар буолбатахтар. Аны туран, үгүс нэһилиэктэргэ туттуллубут убаҕаһы-хойууну сүөкүүр полигон боппуруоһа дэбигис быһаарылла охсубата эмиэ атахтыыр. Ону тэҥэ көрүүтүгэр-истиитигэр сервис кыайан тэриллибэт. Бу дьыалаҕа урбаанньыттар ылсыахтарын сөп этэ.
Оттон Дьокуускайы ыллахха, куорат 90 бырыһыана уунан хааччыллан олорор. Элбэх мэндиэмэннээх таас дьиэ сыл аайы эбиллэ турар. Улахан кыһалҕа 17-с кыбартаалга уонна Сайсары түөлбэтигэр икки мэндиэмэннээх мас дьиэлэргэ баар: дьон туттубут ууларын-убаҕастарын аҥаар кырыытыттан таһааран сүөкүүллэр, онно эбии ааһан иһэр дьон көҕүрэттэллэр. Бу кыһалҕаны тустаах дьиэ аттыгар «сылаас туалеты» тутан уонна ол дьиэҕэ эрэ олорор ыаллар туһаналларын курдук хатыы сылдьардыы дьаһанан быһаарыахха сөп дии саныыбын.
Өссө улахан суолталаах кыһалҕа – Дьокуускай уулуссаларыгар уопсастыбаннай туалет суоҕа. Оннооҕор киин уулуссаларбытыгар мэлигир. Тэрилтэлэргэ баарын баар даҕаны, онно үксүгэр пропуһунан эрэ аһараллар. Рестораннар, кафелар клиеннэрин эрэ киллэрэллэр. Онон ыксаабыт дьон үрдүк атахтаах таас дьиэлэр анныларыгар эбэтэр ол-бу тутууларга хаххаланан «чэпчэтинэргэ» күһэллэллэр. Маны хайдах быһаарыахха сөбүй? Бастатан, дойду киин улахан куораттарыгар курдук, «бэйэлэрин бэйэлэрэ хааччынар» кабиналары, сатаатар, 10-чаны киин уулуссаларбытыгар туруоруохха. Иккиһинэн, «Билайн», «Мегафон», Сбербаан, о.д.а. үптээх-харчылаах тэрилтэлэр оптуобус тохтобулларын туруортаатылар, итилэргэ туалет кабинкаларын эбии туруоруохха сөп. Оччоҕуна туалет кыһалҕата, бүүс-бүтүннүү даҕаны буолбатар, быһаарыллыах этэ.
Василий НИКИФОРОВ, “Саха сирэ” хаһыат, edersaas.ru