Муус устар 13 күнүгэр саха уһулуччулаах композитора Марк Николаевич Жирков төрөөбүтэ 130 уонна САССР 100 сылын чэрчитинэн Дьокуускайга “Сыгый Кырынаастыыр” национальнай опера көрдөрүллэн, улахан сэргэхсийиини таһаарда.
Марк Жирков уонна Герман Литинскэй опералара Бүлүү улууһун уус-уран самодеятельноһын, Сергей Зверев-Кыыл Уолун аатынан Үҥкүү национальнай тыйаатырын, П.А.Ойуунускай аатынан Саха тыйаатырын худуоһунньуктарын күүстэринэн Опера уонна балет тыйаатырыгар туруорулунна.
Бу холбоһуктаах бырайыагы биир сыл анараа өттүгэр толкуйдаабыттара. Операны туруорарга Бүлүү улууһун араас нэһилиэктэриттэн – Чочуттан, Бөтүҥтэн, Тыымпыттан, 2-с Күүлэттэн уонна Бүлүү куораттан барыта 120 киһи кытынна.
edersaas.ru
«… Атын улуустар эмиэ салҕыахтарыгар эрэнэбин»
СӨ култуураҕа уонна духуобунай сайдыыга миниистирэ Юрий Куприянов:
— Бүлүү улууһа туруорбут испэктээгэ – муусукаалынай, ырыа ускуустубатын устуоруйатыгар саҥа страница, биһиги улуустары кытары үлэбитигэр саҥа хайысха. Ол быһыытынан, улуус күүһүнэн туруоруллубут маннык киэҥ хабааннаах, үрдүк таһымнаах туруоруу өссө суоҕа. Бүлүү улууһа бэйэтигэр улахан эппиэтинэһи ылынан, көҕүлээн, 120-тэн тахса киһи кыттыылаах киэҥ хабааннаах дэҥҥэ көстөр туруорууну бэлэхтээтэ. Маннык ситиһиилээх быраактыканы атын улуустар эмиэ салҕыахтарыгар эрэнэбин, бу атын муниципальнай тэриллиилэргэ барыларыгар чаҕылхай холобур. Биһиги култуурабыт уонна ускуустубабыт уһулуччулаах диэйэтэллэрэ айар үлэлэринэн уонна нэһилиэстибэлэринэн көҕүлүүр бырайыактара өрөспүүбүлүкэҕэ барытыгар баар буолуохтаахтар. Опера муусукаалынай чааһыгар, толорууга, көстүүмнэри толкуйдааһыҥҥа баһаам элбэх үлэ ыытыллыбыт. Тэрийээччилэргэ, артыыстарга, кыттааччыларга барыларыгар, Бүлүү улууһун баһылыга Сергей Николаевич Винокуровка култуураны уонна ускуустубаны өйүүллэрин, биир дойдулаахтарын, Саха сирин бастакы идэлээх композитора Марк Жирков туһунан өйдөбүнньүгү үйэтитэллэрин иһин истиҥник махтанабын”, — диэн эҕэрдэтин тириэртэ.
Испэктээк бүппүтүн кэннэ СӨ бырабыыталыстыбатын бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Сергей Местников СӨ бырабыыталыстыбатын бэрэссэдээтэлэ Андрей Тарасенко аатыттан артыыстар кэлэктииптэригэр, кыттааччыларга Махтал суруктары туттарда, ону сэргэ улуус баһылыга Сергей Винокуровка ахсынньыга Москваҕа Улахан тыйаатыр сыанатыгар СӨ Опера уонна балет тыйаатырын “Дьулуруйар Ньургун Боотур” оператыгар ыҥырыы билиэти туттарда. Култуура миниистирэ операҕа Сыгый Кырынаастыыры уонна Дэгэнэ Дугуйу оонньообут артыыстарга махталын биллэрдэ.
Көмүс түгэни бэлэхтээтилэр
Василий ПАРНИКОВ, «Кэнчээри» оҕо ансаамбылын салайааччыта, РФ уонна САССР култууратын үтүөлээх үлэһитэ:
— Саха норуотун култуурата сайдыытыгар биир дьоһун хардыы оҥоһуллар өрөгөйдөөх түгэнигэр сылдьан, астынан кэллим.
Бүтэй Бүлүү улууһун баһылыга Сергей Николаевич Винокуров сатабыллаах дьаһалынан, тэрийиитинэн тыа сирин талааннаах, үлэһит дьоно самодеятельнай артыыстара аан бастаан ускуустуба чыпчаал көрүҥүн — операны ситиһиилээхтик туруоран, саха норуотун талба талаанын көрдөрөн, култуура устуоруйатыгар көмүс буукубанан суруллар түгэни бэлэх ууннулар.
Сергей Николаевич Уус Алдан талааннаах уолаттарын: аатырбыт Алгысчыт Афанасий Федоровы фольклор, өбүгэлэрбит үгэстэрин үөрэтэргэ консультант оҥостон, Николай Петров салайар Национальнай аркыастырынан тыыннаах доҕуһуол оҥорторон, Прокопий Неустроевы сүрүн режиссерынан анаан, икки улуус талааннаахтарын, ускуустуба эйгэтигэр доҕордоһууларын күүһүнэн ситиспитин хайҕыахха наада!
Сахалар итинник сомоҕолоһон, күүспүтүн холбоон, Сергей Николаевич курдук баһылыктарбытын, Ил Дархаммытын тула түмсэн үлэлээтэхпитинэ тугу тулутуохпутуй! Бу да үлэни араастаан куолулуур дьон көстүөҕэ. Ону ол диэбэккэ, оҕолорго аан бастаан опера туруоран, аан дойду улахан исписэлиистэрин сыанабылларын ылбыт «Кэнчээрилэр» курдук иннибит диэки баран иһэбит.
Бүлүүлэр уолларыгар, талааннаах, таһымнаах салайааччыларыгар Сергей Николаевичка «СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ» ааты туруорсан бэрдэриэхтэрэ диэн эрэнэ күүтэбин.
Самодеятельность күүһүнэн опера кэрэ эйгэтигэр күүспүтүн холонон, сайдыыга, үрдүк ускуустубаҕа тардыһыыны оҕолорго, улахан дьоҥҥо көрдөрөргө аан аспыппытынан киэн туттуохтаахпыт!
Долгуйа күүппүппүт
Антонина УСКЕЕВА, Бүлүү улууһуттан төрүттээх куорат көрөөччтэ:
— Бу күннэргэ Бүлүүм талааннаах дьоно-сэргэтэ “Сыгый Кырынаастыыр” диэн Марк Жирков оператын үрдүк таһымнаахтык туруораннар, көрөөччү биһирэбилин ылыахтарын ыллылар. Биһиги биир дойдулаахтарбыт ситиһиилэриттэн долгуйуубут да, киэн туттуубут да үгүс.
Опера Бүлүү куоратыгар дьон үрдүк биһирэбилин ылан турбутун кэннэ, Дьокуускайга бары да олус долгуйа күүппүппүт. Опера тыйаатырын киэҥ уораҕайыгар толору көрөөччү мустубута, артыыстарга сүгүрүйүүнү биллэрэн аҕалбыт сибэккилэрин дьөрбөтүн аҥкыла хас биирдиибитин ураты турукка киллэрбитэ…
Оо, Чуумпу Бүлүү, эн үтүө аатыҥ бу курдук аар-саарга доргуччу ааттамматаҕа ырааппыт да эбит!
Опера курдук муусука эйгэтин чыпчаала буолар айымньы идэлээх артыыстарынан буолбакка, норуот талааннаах дьонунан умсугутуулаахтык толоруллубута бу айымньыны уратытык сыаналыырга төрүөт буолар. Ол курдук, барыта 72 киһи араас оруолу толордо.
Сүрүн оруоллары толорбут Нарыйа Николаева – устудьуоҥка, (дублердар – култуура үлэһитэ Салтанат Маччаева, учуутал Русалида Донская), учуутал идэлээх Василий Николаев.
Бу ыччаттарбыт идэлээх ырыаһыттартан туох да итэҕэһэ суох ыллыыллар. Хата, тыллара-өстөрө чуолкай буолан, киһи операны истиҥник ылынар эбит.
Бу курдук, норуотун түмэ туппутугар, сүргэни көтөҕөр тэрээһини иилээн-саҕалаан ыыппытыгар улуус аҕа баһылыгар Сергей Николаевич Винокуровка махталбытын этэбит.
Кырдьык да, бары олох-дьаһах түбүгүнэн эрэ, күннээҕи аһынан-үөлүнэн эрэ хааччыллыынан муҥурдаммакка, туох эрэ үйэлээҕинэн, айылгыбытын сайыннарарынан дьарыктаныах тустаахпыт. Ол курдук, Бүлүүгэ Култуура дыбарыаһа үлэҕэ киирэн, айар-тутар дьоҕурдаах дьону бу курдук иэйии кынаттаата, саҥа саҕахтары арыйарга аартыктарын арыйда.
Операҕа көстөр быһыы-майгы былыр да быйыл да дьиҥэр баар суол… өй-сүрэх мөккүөрэ, баай-талым өттүгэр охтуу, эппит тылга турбат буолуу, бардамсыйыы, күүһүнэн өттөйүү, мин аҕай дэнии, улуустаһыы, кэлии дьону кытары атааннаһыы…
Дэгэнэ Дугуй уолан киһи улахан баайа суох, ол эрэн: «Баайым диэн – сырдык иһирэх санаам, инникибэр бигэ эрэлим, истиҥ иэйиим» диир. Маҥнай Огуруо Бытык кыыһын Сыгый Кырынаастыыры Дэгэнэ Дугуйга кэргэн биэрэргэ сөбүлэҥин биэрэн хааннаах андаҕар этиттэ.
Чөмчүүк кэриэтэ нарын-намчы, номоҕон кыргыттар сыанаҕа чэпчэкитик дугуйан киирэн үҥкүүлээбиттэрэ уйан таптал эйгэтин олохтоото, эдэрдэр маҥнайгы ыраас тапталларын сыламын үөскэттэ.
Ол эрээри, суостаах майгылаах Дуодаан Хара иннигэр кута-сүрэ тостон уонна баайга-дуолга дураһыйан кыыһын дьылҕатын атыннык иэҕэттэ.
Хайа баҕарар номоххо курдук, кэрэ кыыс туһугар боотурдар хабыр хапсыһыылара, иирсээннэрэ батыйа-куйах тыаһа доҕуһуоллаах кыргыс кэмигэр эргиттэ. Ону саха үҥкүүтүн тыйаатырын уолаттарын эрчимнээх, тэтимнээх үҥкүүлэрэ күүрдэн биэрдэ.
Дэгэнэ Дугуй тапталааҕын күрэтэн, Хотун Бүлүү кытылыгар кэлэн дьылҕаларын быһаарыылаах түгэннэригэр бэлэмнэннилэр, сойуолаһыы тугунан түмүктэниэн толкуйдаатылар. Ол ыар дьылҕаны син төлө көтүөх эбиттэрэ буолуо, өскөтүн кинилэр истэригэр тахнарыахсыт суоҕа буоллар.
Ол курдук, олохпут усталаах-туоратыгар олох дьэбэрэтэ былыр да, быйыл да баар кэмэлдьи, адьынат. Бу да операҕа омсолоох дьоруой баар. Таҥнарыахсыт киһи тыллаан, Дуодаан Хара дьоно суоллаан кэлэн, дьоммутун тутан ыллылар, кэлгийдилэр.
Уордайбыт омунугар Огуруо Бытык суос соҕотох кыыһыгар кырыыс тылын эттэрдэ… Оо, бу дьулаан да түгэн! Аҕа оҕотун утары туруута, аҕа-ийэ уустар хайдыһыылара, иирсээннэрэ!
Сыгый Кырынаастыыр таптаабат киһитигэр кэргэн тахсыан кэриэтэ ууга түһэрин ордордо, туруу хайа үрдүттэн байҕалга тимирдэ… Дэгэнэ Дугуй быыһыы сатаахтаата да…
Кэрэ кыыспыт тиһэх тыллара: “Иллээх-эйэлээх олоруҥ даа, хаан тоҕуута суох, оҕо аймаҕы төрөтөн-ууһатан, аймаҕы үксэтэн!” -– диэн буолла, Сыгый Кырынаастыыр сырдык тыына быһынна… Бу түгэҥҥэ киһи уйадыйар уонна хараххар араас кэмҥэ саха норуотун инники олоҕун уһансыбыт, ол эрээри ыар дьылҕаламмыт саха чулуу дьонун көрөн аһараҕын…
Сырдык, эйэлээх олохпут туһугар үгүс элбэх чулуу дьоммут олохторун толук уурдахтара. Дьиҥэр кинилэр төһөлөөх элбэҕи дойдубут сайдарын туһугар оҥоруох этилэрий?! Төһөлөөх урууну-аймаҕы тэнитиэх этилэрий?! Ону баара бу Сыгый Кырынаастыыр курдук быстах дьылҕаланан хааллахтара. Ол дьулаан кэмнэр тыыннара эргийбэтин туһугар хас биирдиибит тылбытын-өспүтүн, быһыыбытын-майгыбытын көрүнэн, толкуйдаан биир сомоҕо саха норуота буолан сайдыы суолун тутуһуохтаахпыт.
Бу опера ис хоһооно билиҥҥи кэмҥэ да олус тоҕоостоох. Кэм-кэрдиис олуктара көрдөрөрүн курдук, киһи аймах иирсээнэ, киирсиитэ бараммат. Ол эрэн, ол кыргыс кэмиттэн, араас хаан тохтуулаах остуоруйабыт ыар түгэннэриттэн үөрэх ылан саха аҕыйах ахсааннаах норуота бу мөккүөрдэттэн ар-бур дэсиһиини тохтотон, дьоммутун харыстаан, харааннаан, мындыр өйбүтүнэн, толкуйбутунан тобуламмыт, сорох кэмҥэ чуумпуран, толкуйдана түһэн, харса-хабыра суох баламат хардыылартан туттунан, хайа баҕарар уустук балаһыанньаттан кыайыылаах тахсары ситиһиэхтээхпит, или-эйэни олохтуурга дьулуһуох тустаахпыт.
Ол курдук, бу опера төһө да бэрт өрдөөҕүтэ сурулуннар, боччумнаах түмүктээһиннээх. Дьоруойдар тылларын-өстөрүн сүҥкэн киһибит Марк Жирков аныгы кэнчээри ыччакка этэн хаалларбыт кэриэс-хомуруос тылын курдук ылынарбыт да сөптөөх этэ.
Марк Жирков саха норуотун дьолугар төрөөбүт киһибит. Кини саха норуотун маҥнайгы идэлээх композитора. Кыра эрдэҕиттэн муусукаҕа сыһыаннааҕа биллэр эбит. 17 эрэ саастааҕар Бүлүү училищетыгар үөрэнэ кэмигэр норуот үнүстүрүмүөннэрин аркыастырын, дыраама куруһуогун, хору тэрийбит. Кэлин Дьокуускайга үлэлиир кэмигэр П.А. Ойуунускайдыын бииргэ үлэлэһэн саха маҥнайгы судаарыстыбаннай хорун, ону тэҥэ оҕо маҥнайгы муусукаалынай оскуолатын тэрийсэн үгүс оҕо дьылҕатыгар олук уурдаҕа.
Марк Жирков дуулаҕа үлэһит, дьэллэм киһи буолан, бэйэтин билиитин-көрүүтүн дэлэйдик үллэстэр эбит. Ол курдук, кини 1944 сыллаахха улахан салайааччылар иннилэригэр мунньахтарга саха норуота улахан киэптээх омук уратытын көрдөрөр айымньыны туруоруох тустаахпыт диэн, С.Зверев, С. Омоллоон, ол саҕанааҕы тыйаатыр салайааччыта Тарас Местников, олоҥхоһут Иоаким Избеков буоланнар Москва куоракка билии-көрүү ыла диэн эспэдииссийэ аттаммыт эбит.
Ол кэмтэн ыла төһөлөөх талааннаах артыыстарбыт аар-саарга аатырдылар, саханы саха дэттилэр! Кинилэр ситиһиилэригэр М.Жирков чопчу дьайыылааҕа саарбахтаммат. Ол да иһин, сүдү киһибит аатын бииргэ үлэлээбит саха саарына буолбут С.Омоллоону кытары бииргэ дьүөрэлии тутан, Опера тыйаатырыгар кинилэр ааттарын биэриэххэ диэн оройуон аҕа баһылыга көтөхпүт санаатын толору өйүүбүн.
Тапталлаах дойдум дьоно өрөспүүбүлүкэбит 100 саастаах өрөгөйүн аҕыйах хонугунан Москваҕа консерватория киэҥ уораҕайыгар, нэлэмэн сыанатыгар көрдөрүөхтэрэ. Дьоммутугар ситиһиини, көрөөччү үрдүк биһирэбилин ылан, кыайыы, үөрүү-көтүү көтөллөнөн кэлэллэригэр баҕара хаалыаҕыҥ!
Улуустарбыт кииннэригэр дьэндэйэн тахсыбыт култуурабыт кииннэрэ бу курдук дьон-сэргэ түмсэр, сомоҕолоһор, сүргэни көтөҕөр үгүс элбэх тэрээһиннэр түөлбэлэрэ буоллуннар!
ххх
“Сыгый Кырынаастыыр” норуот оператын өрөгөйдөөх хаамыыта салҕаныаҕа. Ол курдук, муус устар 27 күнүгэр бүлүүлэр бу операларын П.И.Чайковскай аатынан Москватааҕы консерваторияҕа билиһиннэриэхтэрэ. Бар дьоммутугар ситиһиилэри баҕарыаҕыҥ.
Надежда ЕГОРОВА, «Саха сирэ», edersaas.ru