Дойдубут ас-үөл сүрүн көрүҥнэринэн бэйэтин хааччынар кыахтанна

Краснодарга ыытыллыбыт Бүтүн Россиятааҕы тыа хаһаайыстыбатын форумун кыттыылаахтарыгар саамай күүтүүлээх түгэн – дойду баһылыга Владимир Путинныын көрсүһүү. Онно сылдьан илэ истибит-көрбүт киһи кэпсиирэ итэҕэтиилээх буолара чуолкай. Саха Өрөспүүбүлүкэтин 6 киһилээх дэлэгээссийэтин салайан илдьэ сылдьыбыт тыа хаһаайыстыбатын уонна ас-үөл бэлиитикэтин миниистирин солбуйааччы Николай Петров бэрэсидьиэн этиитин бэлиэтэммититтэн маннык түгэннэри билиһиннэрдэ.

Николай Ильич кэпсииринэн, Путин тыа хаһаайыстыбата кылгас кэм иһигэр маннык тэтимнээхтик сайдыаҕар бэйэтэ даҕаны соччо эрэммэтэҕин аһаҕастык билиммит. Ол курдук, тыа хаһаайыстыбатын салаата 2013 сылтан бэттэх, ол быыһыгар сүөһүнү иитии 13 сыл тухары, наар өрө баран иһэллэрин астынан бэлиэтээбит. Бурдугу үүннэрии икки төгүл эбиллэн, 134,5 мөл. туоннаҕа тиийбитэ – рекорд! Россия инньэ гынан бүтүн Сэбиэскэй Сойуус саҕана ситиһиллибит кирбиини аһара түстэ. Көрдөрүү саахардаах сүбүөкүлэҕэ 3, сояҕа, рапска 10-нуу төгүл үрдээтэ. Дойдубут ас-үөл сүрүн көрүҥнэринэн бэйэтин хааччынар буолла.

Бастатан, Россияҕа оҥоһуллар бородууксуйаны экспорка таһаарыы кээмэйэ 16 төгүл улаатта. Онон АПК байыаннай-бырамыысыланнай комплексы 30 бырыһыанынан сабырыйда: сэрии сэбин, тиэхиньикэтин атыытыттан дойду хааһынатыгар ааспыт сылга 15,6 млрд доллар киирбит буоллаҕына, тыа хаһаайыстыбата 20 млрд 800 мөлүйүөнү “өлөрдө”. Россия 2000 с. диэри бурдугу тастан атыылаһа олорбут эбит буоллахпытына, билигин аан дойдуга бастакы миэстэҕэ сылдьар, оттон туорахтаах култуураны таҥастааһыҥҥа – иккис көрдөрүүлээх. Онон бэрэсидьиэн “Россия эстэр уһукка кэлбитин” туһунан “сэһэни” ким да сэҥээрбэт буолбутун, аны түөрт сылынан дойдубут тастан киллэрэринээҕэр таска таһаарар өлүүтэ баһыйыа, Россия нетто-экспортер буолуо диэн эттэ. Кэлэр сылларга бурдугу астыыр-таҥастыыр кыамтаны улаатыннарар сорук турар. Ордук чуолаан, дойду Уһук Илиҥҥи өттүн сайыннарыыга үлэ ыытыллыа. Ааспыт сылга тимир суолунан айан тарыыбын чэпчэтии оҥоһуллубута, ол быйыл салҕаныа. Аан дойду үрдүнэн экологическай ыраас аска-үөлгэ тардыһыы улаатта. Манан сиэттэрэн сертификация боппуруоһугар, ас-үөл хаачыстыбатыгар Россельхознадзор үлэтин күүһүрдэрэ эрэйиллэр.

Иккиһинэн, сир-уот кыаҕын туһаныы улаатыах кэриҥнээх. Кэлиҥҥи сылларга үүтү оҥоруу, саҥа тиэхиньикэнэн сэбилэнии, тэпилииссэҕэ үүннэриллэр оҕуруот аһын үүннэрии хайысхаларыгар 95 млрд солк. үп угулунна. Маныаха судаарыстыба өйөбүлэ биир кэлим субсидияҕа угуллубута субъектар бэйэлэрин уратыларын аахсан, сайдар хайысхаларын бэйэлэрэ быһаараллара табыгастааҕын көрдөрдө. АПК 5 бырыһыаннаах кирэдьииттээһинэ киириэҕиттэн кирэдьиитинэн туһаныы биир сыл иһигэр 3 төгүл улаатта. Бу хайысхаҕа Дьоҕус уонна орто предпринимателлээһин корпорациятын кытыннардахха, кирэдьииккэ тииһинээччи балачча элбиэҕэ. Селекция, генетика хайысхаларыгар болҕомто күүһүрэн иһэрин үтүө чинчи быһыытынан бэлиэтээтэ. Ол курдук, кэлиҥҥи икки сыл иһигэр 21 селекция-генетика киинэ судаарыстыбаттан өйөбүл ылан туһанна.

Үсүһүнэн, инникитин улахан холдиннары сэргэ бааһынай хаһаайыстыбалар уонна кэпэрээссийэҕэ олоҕурбут тэриллиилэр сайдыахтара. Ааспыт 6 сыл устатыгар тус сыаллаах федеральнай бырагыраамалар өйөбүллэринэн 18 тыһ. бааһынай хаһаайыстыба тэриллэн атаҕар турда, 5 тыһ. бааһынай хаһаайыстыба дьиэ кэргэн ферматын тутунна, 420 потребительскай кэпэрэтиип материальнай-тэхиньиичэскэй базатын саҥалыы оҥоһунна. Владимир Путин сир боппуруоһугар чопчу миэрэлэри ыларга уолдьаспытын, хаһаайыннаах эрээри, туһаныллыбакка сытар сирдэри нолуогу үрдэтэн эбэтэр ыстараабынан олуйан “үлэлэтиэхтээхпит” диэн эттэ.

Төрдүһүнэн, тыа сирин бигэтик сайыннарыыга туһуламмыт бырагыраама салгыы үбүлэнэн үлэлиирэ – олохпут ирдэбилэ буолла. 2003 сылтан саҕалаан кэтэх дьиэни-уоту, балыыһалары, суолу, уу уонна гаас ситимнэрин тутуу тиһигин быспакка ыытыллан кэллэ. Киин уобаластарга кулууптары туталлар. Быйыл биһиги өрөспүүбүлүкэбитигэр Култуура министиэристибэтин нөҥүө икки сиргэ – Горнай Дьиикимдэтигэр уонна Уус Алдан Сыырдааҕар Култуура дьиэлэрэ бастакынан тутуллан киириэхтэрэ.

Василий НИКИФОРОВ, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru