Норуокка “Суотту мусуойа” диэн аатынан киэҥник биллибит комплекс — Саха сирин олохтоохторо, ыалдьыттара, омук туристара сөбүлээн сылдьар, көрөр-истэр, аһаҕас халлаан анныгар турар бастакы бөдөҥ, өрөспүүбүлүкэ киэн туттар биир бастыҥ үлэлээх мусуойа буолар.
edersaas.ru
БАСТАКЫЛАР
Бу 1632 сыллаахха, сири-сибиири биир гына айаннаан, Саха сиригэр тиийэ кэлбит, Өлүөнэ остуруогун төрүттээбит нуучча хаһаахтарын устуоруйатыгар анаммыт мусуойу тутуу туохтан саҕаламмытын туһунан саха норуодунай суруйааччыта, мусуойдары тэрийээччи, Ытык киһибит, Социалистическай Үлэ дьоруойа Дмитрий Кононович Сивцев-Суорун Омоллоон дьоҥҥо үгүстүк кэпсиирэ-ипсиирэ, суруйара-бичийэрэ. Бэйэм эмиэ бу кэрэ сиргэ сылдьан, хаста даҕаны истэн турардаахпын.
Оттон “Суруллубут — суоруллубат” диэн норуот сөпкө да этэр! Холобур, “Идея создания музея “Землепроходцев”, основавших в 1632 году “Ленский острог”, то есть город Якутск, возникла впервые у меня в связи с подготовкой к празднованию 350-летия вхождения Якутии в состав России. С этой идеей обратился к товарищу Охлопкову Степану Гаврильевичу, так как вначале город Якутск был основан на территории современного совхоза “Лена” Усть-Алданского района, директором которого много лет бессменно работал С.Г.Охлопков” диэн суруйбута кини өссө 2003 сыллаахха (көр Д.К. Сивцев-Суорун Омоллоон “На реке Лена – заповедный музей “Дружба”). Манна мусуойу тутууга бастакы, хатыламмат хардыылар тустарынан киһи дэбигис билбэт-көрбөт чахчыларын норуот суруйааччыта аҕалбыт.
Бу Суорун Омоллоон букатын аҕыйах ахсааннаах – 300 эрэ эксэмпилээрдээх, чараас эрээри, ханна да суох дириҥ ис хоһоонноох эссе-кинигэтин 2006 сыллаахха Уус Алдан “Мүрү саһарҕата” эрэдээксийэтин типографията бэчээттээбит. Манна кэпсэнэринэн, Степан Гаврильевич Охлопков, Суорун Омоллоон идиэйэтин өйөөн, тыа хаһаайыстыбатын миниистиригэр, онтон оччолорго өрөспүүбүлүкэ Үрдүкү Сэбиэтин Бэрэссэдээтэлэ Михаил Николаевка тиэрдэн, сөбүлэҥин ылбыт. Дмитрий Кононович кэнэҕэски мусуой туһунан бэйэтин санаатын, этиилэрин ССКП Саха уобаластааҕы кэмитиэтин пропагандаҕа уонна агитацияҕа сэкирэтээрэ Василий Игнатьевич Федоровка, итиэннэ партия Уус-Алданнааҕы райкомугар суругунан киллэрбит.
Ытык киһи этиитин бастаан бюроҕа, онтон ССКП райкомун пленумугар көрбүттэр. Ол кэнниттэн, ити 1987 сыллаахха, райком уонна райисполком оройуон үлэлээн иитиллээччилэрин ааттарыттан мусуойу тутарга Саха АССР Миниистирдэрин Сэбиэтигэр хадатаайыстыба түһэрбит.
НОРУОТ КӨМӨТҮНЭН
Онон ити сыл муус устар 13 күнүгэр Миниистирдэр Сэбиэттэрэ Уус Алдан уопсастыбаннаһын аатыттан хадатаайыстыбаны өйүүрүн туһунан быһаарыныы ылыммыта. Ити курдук, мусуой комплексын уопсастыбаннас күүһүнэн тутар саамай сөптөөҕүнэн, наадалааҕынан ааҕыллыбыта.
Дьэ, инньэ гынан, дириэктэр Степан Охлопков көмөтүнэн, бу “Лена” сопхуос сиригэр-уотугар мусуой-комплексы тутууга сөптөөх, бары өттүнэн табыгастаах сири көрдөөһүн саҕаланар.
Суорун Омоллоону, чахчы да, саха омук аксакалын, маннык сүдү үлэтин саҕалыырыгар, чуолаан мусуой туруохтаах сирин быһаарарга, аптарытыаттаах историктар, учуонайдар, ытыктанар дьон — профессор Георгий Башарин, наука доктора Василий Иванов, академик, худуоһунньук Афанасий Осипов, олохтоох кыраайы үөрэтээччилэр И.И. Пирожков, П.Е. Заровняев курдук биллэр-көстөр дьон, итиэннэ баартыйа обкомун, горкомун бэрэстэбиитэллэрэ, архитектордар, Уус Алдан оройуонун салалтата, сүбэ-ама, көх-нэм буолбуттара.
Ити саас, 1987 сыллаахха, мусуой миэстэтэ, дьэ, быһаарыллыбыта. Соҕуруу уонна арҕаа өттүттэн иилии сүүрүгүрэр күөллээх, оттон илинтэн уонна хоту диэкиттэн тиит мас, бэс булкааһыктаах тыалаах мырааннардаах Ой Бэс диэн кэрэ сир талыллыбыта. Манна тырааныспар сылдьарыгар суола-ииһэ да табыгастааҕа. Өрүс кытылыгар уу аала тиксэр сирэ — балтараа биэрэстэ, оттон оройуон киинигэр Бороҕоҥҥо тиэрдэр суол – мусуойу аттынан бу ааһар…
Дьокуускай куорат уонна оройуон уопсастыбаннаһын көмөтүнэн, 1987 сыл бэс ыйын 18 күнүгэр – Саха сиригэр Нуучча литературатын уонна искусствотын күннэрин аһыыга — “Доҕордоһуу” мусуойун тутуу бастакы бэлиэ мас тоһоҕото үөрүүлээх быһыыга-майгыга саайыллыбыта. Бу сиэргэ-туомҥа нуучча суруйааччылара В. Кочетков, В.Чуев, Н.Шундик уо.д.а. кыттыбыттара. Оттон тутуу бастакы “бэлиэ маһынан” Ем. Ярославскай аатынан судаарыстыбаннай мусуойтан аҕалыллыбыт ураһа, итиэннэ “Лена” сопхуос Тумуллааҕы отделениета көһөрөн аҕалбыт улахан кыһыҥҥы балаҕаннара буолбуттара. Бу балаҕаны мусуойга хаһаайына Алексеев-Сукурдуур Миитэрэй нэһилиэнньиктэрэ бэлэхтээбиттэрэ.
Бастакы тэрээһин
Ити күһүнүгэр, чуолаан балаҕан ыйын 25 күнүгэр, “Доҕордоһуу” мусуойугар аан бастакы култуурунай-маассабай тэрээһин — “История уруога” ыытыллыбыта. Бу даата ылбычча талыллыбыт буолбатах этэ – лоп-курдук бу күн, 1632 сыллаахха, нуучча хаһаахтара кэлин Дьокуускай куорат төрдө буолбут Өлүөнэ остуруогун туппуттара.
Суотту орто оскуолатын, Дьокуускай 29-с оскуолатын уонна 19-с нүөмэрдээх СПТУ үөрэнээччилэрэ “История уруогар” аан бастакынан сылдьыбыттара. Ыччаттар историческай наука доктордара Георгий Башарин, Василий Иванов, саха норуодунай бэйиэтэ Леонид Попов, уо.д.а. дириҥ ис хоһоонноох, интэриэһинэй этиилэрин, лиэксийэлэрин истибиттэрэ.
Эһиилигэр, 1988 сыллаахха, ССКП Саха уобаластааҕы кэмитиэтин бюрота, Саха сирэ Арассыыйа судаарыстыбатын састаабыгар көҥүл өттүнэн киириитигэр аналлаах “Доҕордоһуу” Өлүөнэтээҕи историко-архитектурнай мусуой комплексын тэрийии туһунан анал уурааҕы ылыммыта. Ити уурааҕынан, Совмин иһинэн Мусуойга уопсастыбаннас көмөтүн кэмитиэтэ тэриллибитэ, оттон кэмитиэт иһинэн Попечителлэр сүбэлэрэ олохтоммута. Итиэннэ өрөспүүбүлүкэ култууратын миниистирэ Светлана Николаевна Ефимова салалтатынан научнай-методическай сүбэ үлэтин саҕалаабыта.
Суоруну бастакынан өйөөбүт киһи уонна Өксөкүлээх улахан сиэнэ
Ити 1988 сыл атырдьах ыйыгар, Дмитрий Кононович дьүккүөрдээх туруорсуутунан, “Доҕордоһуу” мусуой-комплексы тэрийээччи-дириэктэринэн саха литературатын төрүттээччи, бөлүһүөк Алексей Елисеевич Кулаковскай-Өксөкүлээх Өлөксөй сиэнэ, РСФСР үөрэҕириитин туйгуна, Раиса Реасовна Кулаковская анаммыта.
Бу туһунан Раиса Реасовна кэргэнэ, мусуой тутуутугар Суорун Омоллоону бастакынан өйөөбүт “Лена” сопхуос дириэктэрэ Степан Охлопков төрөөбүтэ 90 сылыгар анаммыт “Төлкө түстэниитэ” диэн кинигэҕэ маннык ахтыллар:
“…Биһиги ыал соһуччу эмиэ биир түбүккэ түспүтүнэн бардыбыт. Маҥнай утаа үһүөйэхпит эрэ: Суорун Омоллоон, Раиса уонна мин. Мусуойбут түһүөхтээх сиригэр биир тоһоҕо суох. Үп-харчы, үлэһит, тиэхиньикэ, тутуу матырыйаала, ону таһыы, эбийиэктэри туттарыы – туохтан да саҕалыырбытын билбэт курдукпут. Хата, манна мин холкуоска, сопхуоска, райсовекка үлэлээбитим, үбү-харчыны, бырайыагы, симиэтэни, нэрээти кытта үлэлэспитим, дуогабардаһыыны, госбааны кытта үлэлэһии улахан быраактыкатын барбытым биһигини өрүһүйдэ… Үһүөн күүспүтүн-билиибитин холбообуппут олус үчүгэй буолан таҕыста: Раиса Реасовна мусуой идиэйэтин билиһиннэрэн, өйөбүл көрдүү, оройуонун дьонун-сэргэтин, нэһилиэктэрин, атын оройуоннары кэрийтэлээтэ. Дмитрий Кононович мусуой былаанын, кэнсиэпсийэтин оҥордо… Бааҥҥа анал счет астардыбыт… бастаан сопхуостартан биэстии-уоннуу тыһыынчанан харчы киирэн барда… Санаабыт улам көтөҕүллэн, суолбут-ииспит арыллан барыах курдук буолла”.
Маны сэргэ Степан Гаврильевич, кинилиин эрдэттэн төлөпүөннэһэн баран, биир күн Дьокуускайтан, оччолорго Саха сирин Үрдүкү Сэбиэтин бэрэссэдээтэлинэн саҥа талыллыбыт Михаил Николаев хотугу оройуоннары салайар миниистир Сидор Филипповы кытта “Доҕордоһуу” мусуойугар кэлэ сылдьыбытын кэпсиир. Ыалдьыттар, туоҕа да суох кэриэтэ буолан баран, бу сүҥкэн үлэни ылсан эрэллэрин истэн, бастаан саллыбыттар. Онтон өссө сыныйан көрөн-билэн баран, биир мөлүйүөн харчынан көмөлөһөргө уонна “Ниссан” диэн сабыс-саҥа омук массыынатын көмө быһыытынан биэрэргэ быһаарбыттар. Дьэ, бу үп-харчы счекка түспүтүн кэннэ, тутуу үлэтэ тигинэччи барбыт…
“…Зашиверскай таҥаратын дьиэтин тутуутугар Раиса биһикки урут үлэлээбит, олорбут сирбититтэн, Кэптэниттэн, холкуоска үлэлиирим саҕана саамай биир чугас киһибин, тутуу уордьаннаах биригэдьиирин Николай Васильевич Мигалкины-Ньуукканы ыҥырыахха диэн сүбэлэстибит… Бэйэтин сөбүлүүр уолаттарыттан биригээдэ тэринэн киирэн, бу таҥара дьиэтин тутарга сөбүлэҥин ыллыбыт. Мусуойдаах хаһаайын Дмитрий Кононович Ньуукка үлэлиирин көрө-көрө астынар буолла…”
Ити курдук, мусуой туох баар сүҥкэн, мындыр тутууларын баһыйар үксүн, сороҕун көһөрөн аҕалан, олохтоох уустар бэйэлэрэ, итиэннэ чугастааҕы улуустартан саха маастардара, биригээдэлэрэ ойуулаан-мандардаан, кыһаллан-мүһэллэн оҥорбуттара. Кэккэ үлэлэри устудьуоннар тутар этэрээттэрэ толорбута.
Тиит мастан кэрэ оҥоһуктар киһи хараҕын, чахчы, үөрдэллэр. “Уустар бэйэлэрэ даҕаны дуоһуйууну ылаллар, наҕараадалара ол – духуобунай!” — диэн суруйбута Дмитрий Кононович.
Бу курдук, Спасо-Зашиверскай таҥара дьиэтин (ХVII үйэ) сэргэ бөдөҥ тутуулар – Басов атыыһыт дьиэтэ (Н.Н. Алексеев биригээдэтэ), миэлиҥсэ, кинээстэр ампаардара, эбэҥки омук чуума, булчут үүтээнэ, мырааҥҥа дабайар үрдүк мас кирилиэс, о.д.а. тутуулар кэккэлээн испиттэрэ. Мусуой экспонаттарын түмүүгэ Саха сирэ барыта кыттыспыта. Туора турбут улуус суоҕун кэриэтэ. Онон бу – Суорун Омоллоон бэйэтэ ыра санаа оҥостубутун курдук – норуот, уопсастыбаннас бүттүүнүн тутуута буолбута.
Мусуой бу тухары саха суруйааччыларын, учуонайдарын, артыыстарын, култуура-искусство диэйэтэллэрин, Дьокуускайдааҕы Епархияны кытта өйдөһөн, доҕордоһон, айымньылаахтык бииргэ үлэлэһэн кэллэ. Инники былааннара өссө киэҥ.
Утум
Мин бүгүн бу маны барытын тоҕо аҕынным диир буоллахха, бу мусуой тутуутугар, этэргэ дылы, сорох ардыгар толук да буолан туран, Улуу Суоруну кытта тэбис-тэҥҥэ үгүс сыраларын-сылбаларын уурбут СӨ норуотун хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ, Уус Алдан улууһун Ытык киһитэ, 1965 сыллаахха Чурапчы улууһун хомуньуустара бириинсиптээх буолуу дьиҥнээҕин, партийнай демократия диэн чахчытын көрдөрбүт кэмпириэнсийэлэрин кыттыылааҕа Степан Гаврильевич Охлопков, кини кэргэнэ, мусуой дириэктэринэн үгүс сылларга бэриниилээхтик үлэлээн кэлбит ытыктабыллаах Раиса Реасовна Кулаковская, кинилэр дьиэ кэргэттэрэ Охлопковтар, удьуору утумнаан, ийэтиттэн эстэпиэтэни туппут уоллара Степан Степанович Охлопков “Доҕордоһуу” мусуойа төрүттэниитигэр, айымньылаах үлэтигэр суураллыбат суолталарын санатаары.
Маннык санатар, арааһа, наада буолла. Дьон умна быһыытыйар үгэстээх эбит… Улуу бөлүһүөк Өксөкүлээх Өлөксөй “…нуучча норуотун кытта биһиги, аҕыйах ахсааннаах, өйүнэн баппатах саха омуга барахсан…” иллээхтик-эйэлээхтик олордохпутуна эрэ, омук быһыытынан уратыбытын харыстаан илдьэ сылдьар, өлөн-охтон биэрбэт норуот буолуохпут” диэн көрүүтүн, санаатын сайыннаран үлэлиир-хамсыыр бу Ытык сир. Суорун Омоллоон бу мусуойун төрүттүүрүгэр, нуучча уонна саха норуотун духуобунай култууралара үтүө, сырдык эрэ санаалаах дьону – эдэрдэри да, эмэннэри да — бэйэтигэр тарда туруо диэбитэ.
Махтал истиҥ тыллара
“Доҕордоһуу” мусуой-комплексын ытыктабыллаах үлэһиттэрэ!
Ыраах хоту дойдуттан уоппускаҕа кэлэ сылдьан, мусуойу көрөн-истэн, олус астынныбыт, долгуйдубут, өбүгэлэрбит олохторун оҕолорбутугар көрдөрдүбүт. Санаабыт сырдаата, дууһабыт үөрдэ. Дойдубутугар тиийэн, дьоммутугар кэпсээн, бу мусуойга хайаан даҕаны кэлэ сылдьалларыгар сүбэлиэхпит.
Эһиэхэ үлэҕитигэр өссө үрдүк ситиһиилэри баҕарабыт!
Махталы кытта Булуҥ улууһун Быков-Мыс бөһүөлэгин олохтоохторо Портнягиннар дьиэ кэргэн.
05.08.93 с.
Отличный музей! Отличная хозяйка! Спасибо!
Джон Тихощский, Университет Аляски, Анкоридж.
01.08.93 г.
Нет народа – нет жизни,
Нет жизни — нет поэзии.
Храни Господь всю нашу Россию!
Спасибо вам за тепло, талант, доброту и национальную неповторимость!
Здравствуй, Якутия!
Надежда Мирошниченко, русский поэт.
19.06.95 г.
Биһиги, Хоро нэһилиэгиттэн сэрии, тыыл бэтэрээннэрэ 14 киһи, Улуу Кыайыы 50 сыллаах үбүлүөйүн өрөгөйдөөх бырааһынньыгынан сибээстээн сырыттыбыт. Мусуойу олус астына көрдүбүт. Биһирээтибит. Өссө да салгыы сайда турун! Бу мусуойу тэрийбит ытыктыыр суруйааччыбытыгар Суорун Омоллооҥҥо сүгүрүйэн туран махтанабыт!
Үөһээ Бүлүү улууһун Хоро нэһилиэгин бэтэрээннэрэ.
22.06.95 с.
“Забота-Арчы” хаһыат эрэдээксийэтин үлэһиттэрэ мусуой-комплекс тутууларын, экспонаттарын астына көрдүбүт. Ытыктабылаах Раиса Реасовна уонна кини салайар кэлэктиибэ Суорун Омоллоон үтүө үгэстэрин салҕаан, саха норуотун устуоруйатын, култууратын сырдатыыга, атын омукка дьоһуннаахтык тиэрдиигэ олус улахан суолталаах! Барҕа махтал!
Николай Петров, Дьокуускай.
06.10.05 с.
Культура Якутии близка с культурой Алтайской народности. Я с удовольствием посетила ваш музей, увиденное своими глазами я попытаюсь передать моему народу.
Улжан Челтуева.
01.04.06 г.
Турар сирэ кэрэтинэн, историческай суолтатынан, киһи-сүөһү тоҕуоруһарынан Саха сирин Ытык миэстэтигэр сылдьан, астынныбыт, дуоһуйдубут, өйдүүн-санаалыын ырааһырдыбыт.
Биһиги Улуу Өксөкүлээхпит сиэнэ Раиса Реасовна салайар кэлэктиибэ, саха норуотун уһулуччулаах патриота Дмитрий Кононович Сивцев-Суорун Омоллоон саҕалаабыт, олохтообут үлэтин-хамнаһын харыстаан, байытан, сайыннаран үлэлии-хамсыы олорор. Өрөспүүбүлүкэ аатын-суолун, престиһин үрдэтэр, норуот тыынын бөҕөргөтөр, киэн туттуу иэйиитин, дуоһуйуутун иҥэрэр үлэҕит инникитин даҕаны кэҥии, сайда, дириҥии туруохтун!
Н.Протопопова, Ст.Федосеева, Р.Мигалкина.
20.08.08 с.
Биһиги, Дүпсүн орто оскуолатын XI “а”, “б” кылаастарын үөрэнээччилэрэ, мусуойга экскурсиялаатыбыт. Төрөөбүт дойдубут историятын кэпсээбиккитин олус кэрэхсии иһиттибит. Куруутун маннык айымньылаахтык үлэлээҥ! Махтал!!!
Дүпсүн орто оскуолатын XI кылааһын үөрэнээччилэрэ,
кылаас салайааччылара.
18.04.09 с.
Большое спасибо за ваше гостеприимство в вашем замечательном якутском балагане! Удачи в труде и крепкого космического здоровья!
Космонавт-испытатаель,
Герой России Роман Романенко.
28.05.11 г.
Өксөкүлээх мусуойун туһунан өссө биирдэ…
“Доҕордоһуу” мусуой-комплекс бочуоттаах дириэктэрэ, РФ уонна СӨ култуураларын үтүөлээх үлэһитэ, түөрт оҕо ийэтэ, сүүрбэччэ сиэн-хос сиэн эбээтэ, Өксөкүлээх Өлөксөй улахан сиэнэ Раиса Реасовна КУЛАКОВСКАЯ:
—Оҕо эрдэхпиттэн эһэм ӨКСӨКҮЛЭЭХ Өлөксөй олоххо бөлөһүөктүү көрүүлэрин өйбөр-сүрэхпэр иҥэриммит буолан, бу сыллар тухары үлэлиирбэр-хамсыырбар барыта дьэҥкэ, үчүгэй этэ. Бэйэм бу Орто дойдуга төрөөн, санаабын, идиэйэлэрбин бар дьоҥҥо хаалларан эрэрбиттэн үөрэбин, дьоллооҕунан ааҕынабын. Арай, хомойо саныырым биир баар – баччааҥҥа диэри Өксөкүлээх Өлөксөй мусуойа ханна да суох. Сорох учуонайдар, бу туһунан кэпсэтии буоллаҕына, “Кулаковскайдар мусуойдара” диэн аатынан тэрийиэххэ наада, диэн сүбэлииллэр. Өксөкүлээх анал мусуойун тэрийии туһунан санаабын мэлдьи, ханна да буолларбын, этэ-тыына сылдьабын. Бу идиэйэ хаһан эрэ, син-биир, олоххо киллэриллиэ дии саныыбын. Оттон 30 сыл үлэлээбит, салайбыт “Доҕордоһуу” мусуойум үйэлэр тухары чэчирии-сайда турарыгар олус баҕарабын уонна устуоруйа сырдык кэрэһитэ буолан, үйэлэри уҥуордуо диэн эрэнэбин!
Татьяна МАРКОВА, edersaas.ru, «Саха сирэ»
Сүрүн хаартыскаҕа: Саха суруйааччылара эдэр ааптардар V сэминээрдэрин быйыл эмиэ, үтүө үгэс быһыытынан, Суорун Омоллоон төрүттээбит «Доҕордоһуу» мусуойугар ыыттылар.