Дьоҥҥо уонна айылҕаҕа кыһамньы

Ааптар: 
Бөлөххө киир:

Анаабыр улууһа Арктикаҕа саамай сылдьарга эрэйдээх улууһунан буолара. Ол гынан баран, манна «Анаабыр алмаастара» хампаанньа кэлиэҕиттэн (АЛРОСА бөлөҕөр киирэр) улуус бырамыысыланнас кииннэриттэн биирдэстэринэн буолла. Анаабыр сиригэр-уотугар алмааһы хостооһун киэҥ хабааннаахтык ыытыллар. Туундара уонна ойуур быыстаах туундара тыйыс усулуобуйатыгар алмааһы хайдах хостуулларын, хампаанньа социальнай уонна экологияҕа эппиэтинэһин туһунан билсиэҕиҥ.

«Маннык усулуобуйа ханна да суох»

Баахта үлэһиттэрин уонна суруналыыстарын бөлөхтөрүн аҕалбыт Ми‑8 бөртөлүөт Анаабыр ойуур быыстаах туундаратын ортотугар — «Анаабыр алмаастара» хампаанньа хостуур учаастактарыттан улаханнарыгар «Майаат» бириискэҕэ түстэ. «Эбэлээх-Гусинай» баахта аныгы бөһүөлэгэр 1,5 тыһыынча киһи олорор уонна үлэлиир.

Баахта бөһүөлэгэр кэлиибит куттал суох буолуутун сулууспата таһаҕаспытын бэрэбиэркэлээһиниттэн уонна инструктажтан саҕаланна: манна көмүскэнэр кааскалаах, анал таҥастаах уонна атах таҥастаах буолуохтааххын.

Баахта бөһүөлэгиттэн тахсар көҥүллэммэт, кутталлаах даҕаны – мунан хаалыахха эбэтэр ардыгар бөһүөлэктэр диэки чугаһыыр бөрө, эһэ, сиэгэн сиэртибэтэ буолуохха сөп. Бөһүөлэккэ баар хас да лаайка уонна булчут ыттар эмискэ суоһуур кутталы сэрэтиэхтэрин сөп.

Баахта бөһүөлэгэр мин өрөмүөн-тиэхиньикэ мастарыскыайын суол-тутуу массыыналарын уонна тыраахтардарын өрөмүөнүн силиэсэрэ Радик Газизовы кытары кэпсэттим:
«Олохпут-дьаһахпыт үчүгэй. Манна кэлиэхпэр диэри мин хас да хампаанньаҕа үлэлээбитим, онон тэҥниир кыахтаахпын. Маннык усулуобуйа ханна да суох. Тэлэбиисэрдээхпит, таҥас сууйуохпутун сөп, кэлэктииппит иллээх-эйэлээх. Үчүгэйдик аһаталлар, биир аһылыкка тиксэр өлүүтэ да элбэх. Холобур, мин бүгүн эбиэттии барбатым. Тоҕо диэтэххэ, сарсыардааҥҥы аһылыкпыт олус тотоойу этэ», — диэн бэдэрээттэһэр тэрилтэҕэ таба көрөн бэйэлэригэр үлэҕэ ыҥырбыт мотористара кэпсээтэ.

Тэрилтэҕэ орто хамнас — 210 тыһыынча солкуобай.

«Мин алтыс разрядтаах моторист быһыытынан бэдэрээттэһэр тэрилтэбэр 120 тыһыынчаны ыларым. Онтон билигин «Анаабыр алмаастарыгар» кэлэн, хамнаһым арыый да үрдүк буолуо. Кыыспар ипэтиэкэ ылбыппыт, ону сабыахха наада. Онтон полярнай түүннэртэн куттаммаппын: өссө 17 саастаахпар Казахстантан дьиэбиттэн күрээн кэлэн, Усуйаана оройуонун киинигэр Депутатскайга үлэлээбитим», — диир Радик Газизов.

Уопсай дьиэ ыраахтан көстөр – алта кырыылаах тутуулаах. 55 кыраадыстаах кыһыҥҥы тымныыларга дьиэттэн тахсыа суохха да сөп. Наадалааҕыҥ барыта иһигэр баар: утуйар хостор, остолобуой, баттах кырыйар сир, сауна, успуорт саалата уонна култуура киинэ. Комплекс киинин сибэккилэр уонна фонтан киэргэтэллэр. Ону сэргэ часовня баар, бэйэлэрин тэпилииссэлэригэр оҕурсуну, помидору уонна күөх үүнээйини үүннэрэллэр.

Үлэһиттэр симиэнэ кэнниттэн успуорт саалатыгар дьарыктаныахтарын уонна саунаҕа сылдьыахтарын сөп. Култуура киинигэр киинэлэри көрдөрөллөр, кэнсиэртэри тэрийэллэр.

Үлэ икки симиэнэнэн – суукканы быһа барар. Электрогазосварщик Василий Никифоров түүҥҥү симиэнэҕэ үлэлиир. Эдэр киһи түүҥҥү симиэнэни ордорорун туһунан этэр:

«Сүпсүгэ суох, холку, ону таһынан түүҥҥү симиэнэҕэ элбэҕи төлүүллэр».

Василий баахтаҕа иккиһин кэлбит. Профтехучилищены бүтэрэн баран, «Анаабыр алмаастарыгар» үлэҕэ киирбит.

«Бастаан ыарахан этэ, онтон син биир күнүс үлэлии сылдьар курдук үөрэнэн хаалаҕын. Хотугу сиргэ сайын полярнай түүн дии — куруук сырдык», — диэн кини түүҥҥү симиэнэ уратыларын сэһэргиир.

Дьоҥҥо кыһамньы – хампаанньа дьоһун суолталаах соруктарыттан биирдэстэрэ

Хотугу сиргэ ыарахан үлэҕэ сылдьааччыларга ураты рацион талыллар – сууккаҕа 4,5 тыһыынчаттан итэҕэһэ суох калорий наада. Аһылыктарыгар олохтоох эт элбэх, сыл аайы 60 туонна таба этин, 20 туонна балыгы, ынах, кулун этин атыылаһаллар.

«Майаат» бириискэ остолобуойун технолога Александр Игнаткин кэпсиир:

«Үлэһиттэрбит дьиэлэригэр кэриэтэ сананалларын курдук, аспытын уларыта-тэлэритэ сатыыбыт. Ол, биллэн турар, ыраах баарбытынан уустук соҕус, ол да буоллар кыһаллабыт. Хара, үрүҥ килиэби, батону, чесноктаах килиэби бэйэбит астыыбыт. Эбиэс уонна гречкалаах килиэби буһарарга былааннанабыт».

Нэһилиэнньэни өйөөн

«Национальнай оройуон уонна хампааанньа сайдыыта ыкса сибээстээхтэр», — диэн улуус дьаһалтатын баһылыгын бастакы солбуйааччы Иосиф Васильев кэпсиир.

«Анаабыр алмаастарын» көмөтө улуус олоҕун-дьаһаҕын бары кэриэтэ эйгэтигэр – үөрэхтээһиҥҥэ, тыа хаһаайыстыбатыгар, тырааныспарга ыытыллар.

Анаабыр оройуона — Уһук Илиҥҥэ саамай хотугу муниципальнай тэриллии. Улуус икки нэһилиэнньэлээх пуунугар 3 600 киһи олорор. Сааскылаах — эбэҥки национальнай нэһилиэгэ, Үрүҥ Хайа – долган национальнай нэһилиэк статустаах (соҕотох). Хампаанньа сүрүн үлэтин ыытар Анаабыр улууһугар кэнники биэс сыл иһигэр 300 мөлүйүөн курдук солкуобай инвестицияланна.

«Анаабыр улууһун хапытаалынай сайдыытын бырагырааматынан биирдиилээн олорор дьиэни тутууга элбэх оҥоһулунна. Үөрэх тэрилтэлэригэр олохтоох өрөмүөн ыытылынна. Быйыл үөрэх бары тэрилтэлэрэ өрөмүөннэннилэр»,  — диэн баһылыгы бастакы солбуйааччы кэпсээтэ.

Икки сылтан ыла уу биологическай ресурсаларын ускуустубаннайдык оҥорорго холбоһуктаах бырайыак олоххо киллэриллэр. Быйыл бөһүөлэктэр икки ардыларыгар сылдьарга вездеход тиэхиньикэтин атыылаһыы былааннанар. Бу улуус нэһилиэнньэлээх пууннарын икки ардыгар сылы быһа сырыы баар буоларыгар көмөлөөх буолуоҕа. Улууска табаны иитии уонна балыктааһын сайдар. Таба бородууксуйатын ортотунан 50 бырыһыанын «Анаабыр алмаастара» баахта бөһүөлэктэрин үлэһиттэрин аһылыктарыгар атыылаһар, — диэн Иосиф Васильев эбэн эттэ.

Кэнники биэс сылга барыта хампаанньаҕа улуус 1433 олохтооҕо үлэҕэ киирдэ. Олохтоохтор хампаанньаҕа салҕыы үлэлииллэригэр үөрэх ыытыллар.

Сааскылаах олохтооҕо Евгений Туприн хампаанньаҕа 21 сыл анараа өттүгэр кэлбит. Кини боростуой оробуочайтан саҕалаан, билигин — суортарынан араарар сыах начаалынньыга. Хампаанньа өйөбүлүнэн Хотугулуу-Илиҥҥи федеральнай университет салаатыгар Мииринэйдээҕи политиэхиньиичэскэй институкка үрдүк үөрэҕи ылбыт. Кини этэринэн, «Анаабыр алмаастара» үлэ миэстэтин таһааралларын таһынан, табалары популяциялыырга көмөлөһөллөр, Хотугу сир аҕыйах ахсааннаах
омуктарын общиналарын өйүүллэр.

«Улуус ыччата «Анаабыр алмаастарыгар» үлэлиир. Эдэр киһи баҕалаах буоллаҕына, кинини үөрэтэллэр, сайдарыгар кыах биэрэллэр», — диир Евгений Туприн.

Үрүҥ Хайа сэлиэнньэтигэр хампаанньа перевалочнай баазата олохсуйбут. Быйыл 42 тыһыынча туонна уматык-оҕунуох матырыйаалын уонна 10 тыһыынча туонна табаары, ол иһигэр 500 туоннаны Анаабыр улууһун наадатыгар, тутар былааннаах.

Сири чөлүгэр түһэрии хаамыытын түргэтэтэллэр

Экологтар бырамыысыланнас үлэтэ тулалыыр эйгэҕэ дьайыытын сыл аайы сыаналыыллар. Быйыл РНА Сибиирдээҕи салаатын криолитозонаҕа биологическай проб-
лемаларын институтун учуонайдарын бөлөҕө Анаабыр-Биллэх, Улахан Куонамка өрүстэр салааларыгар, «Молуода» бириискэҕэ боруобалары ылла.

«Үүнээйи, кыыл-сүөл, уу эйгэтин, салгын, кырыс туругун үөрэтэбит. Биир кэлим үлэ ыытыллар. Хампаанньа — эппиэтинэстээх сири туһанааччы, экология кыһалҕаларыгар болҕомтолоохтук сыһыаннаһар», — диэн институт инженер-чинчийээччитэ Кирилл Алексеев бэлиэтээн эттэ.

Экологтар сири чөлүгэр түһэрии хаамыытын түргэтэтэллэр, тоҕо диэтэххэ, килиимэт тыйыс усулуобуйатыгар бытааннык чөлүгэр түһэр.

Наука академиятын экология бырайыактарыгар отделын наукаҕа үлэһитэ Наталья Елизарова «Анаабыр алмаастарыгар» хаһыс да сылын кэлэр. Кини — «Майаат» бириискэҕэ баар хоҥнуулары (отвал) рекультивациялааһын бырайыагын салайааччыта.

Бастакы боруобаланар дэлээнэлэр өссө 2006 сыллаахха Уулар үрэх төрдүгэр оҥоһуллубуттара. Онтон ыла үлэ тохтообот, сүүһүнэн гектар сир ыһылынна. Боруодалар уонна кумахтар хоҥнууларыгар араас от, үүнээйи сиэмэлэрин ыһаллар.

«Хомуур иккис-үһүс сылыгар ылыллар. Олохтоох от көрүҥнэрэ түргэнник үүнэллэр. Сир чөлүгэр түһэр уонна салҕыы туһанарга туһалаах буолар. Быйыл 100 га курдук иэннээх учаастагы ыһарга былаанныыбыт», — диэн эколог кэпсээтэ.

АЛРОСА бөлөх хампаанньаларыгар бырамыысыланнаһы баһылыыр сиргэ-уокка экологияҕа куттал суох буолара үлэ биир хайысхата эрэ буолбатах, ону таһынан бастакы уочараттаах, стратегическай сорук. Тулалыыр эйгэ харыстабылын боппуруостарыгар куруук улахан болҕомто ууруллар. Онуоха АЛРОСА-ҕа туспа подразделение — Экология киинэ тэриллибитэ. Киин исписэлиистэрэ, холобур, киртитэр биэсэстибэлэр быраҕыллыыларын аҕыйатарга, тобоҕу утилизациялыырга, ууну туһаныы кээмэйин аҕыйатарга, сири рекультивациялыырга уо. д.а. көхтөөхтүк ылсан үлэлииллэр. Ити барыта АЛРОСА экология боппуруостарыгар эппиэтинэһэ: айылҕа харыстабылын сокуонун ирдэбиллэрин барытын толоруу уонна тулалыыр эйгэ харыстабылыгар инники иһигэр быраактыкаларга сөп түбэһэн үлэлээһин.

Дмитрий Осипов суруйуутуттан тылбаас.

+1
0
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0