Ньургуйаана Лазаны оптуобустан түһэн иһэн көрбүтэ. Кинини көрүөм диэн үөйбэтэҕэ-ахтыбатаҕа.
Маҥнайгы уонна соҕотох тапталын букатыннаахтык сүтэрбитинэн ааҕан сылдьара. Көрбөтөҕө отуттан тахса сыл аастаҕа. Киһи атылыыта буолуон сөп, алҕаһыам диэн тэйиччи туран, чочумча кэтээн көрбүтэ. Кини Лазата. Ол таптаһан сылдьар кэрэ кэмнэриттэн улаханнык уларыйбатах. Баттаҕа күрэҥсийэн эрэр. Сааһыра барбытын биллэрэн, истэниэхтээҕэ даҕаны. Онто суох. Уруккутун курдук дараҕар санна, үрдүк дьылыгыр уҥуоҕа эдэр сааһын санатар. Кыратык өҥкөччү туттара кытта хаалбыт. Отуччаттан тахса сыл сүтэрэн баран, түбэһэ түһэн көрөөт, кыратык кэпсэтэ түспэккэ, туораттан көрбүтүнэн уолдьаһан куотар сүрэ бэрт. Tөhө да Лазаны бырахпыт буруйдааҕынан аахтар, киниэхэ таптала уҕарыйбатах эбит. Ис-иһиттэн үөрүү иэйиитэ киирэн, сүүрэн тиийэн куустарыан, ууратыан-сыллатыан баҕарбыта. Ньургуйаана Ньукулаайабына сүргэтин күүрээнин туппута эрээри, Лазата хайдах дьылҕаламмытын айылҕаттан бэрдэрбит дьахтардыы майгыта билэргэ үтүрүйбүтэ. Олус аймаммакка, таптал өрүкүтэр уотун хам баттаан, эдэр саас төлөнө кэм сөҕүрүппүтүнүү туттарга санаммыта. Лазата эргиллэн, аан маҥнай соһуйбуттуу, дьиктиргээбиттии, онтон истиҥник, кууһан ылыахтыы имэрийэ көрбүтүгэр, Ньургуйаана өйдөөбүтэ – билигин да кини Лаза сүрэҕэр чугас сылдьарын. Кыбыстан дуу, бэйэтин долгуйбут үөрүүтүттэн туттунуо суоҕуттан дуу, тохтуу түһэн кэпсэппэккэ, оптуобуһа кэлбитигэр куоппута.
Кэлэн, панельнай дьиэ иккис мэндиэмэнигэр, биир хостоох кыбартыыратыгар, эмиэ Лааһар курдук хайыы сахха ааспыт, төннөрүллүбэт олоҕун саныы, ырытан толкуйдуу сыппыта.
Оо, эдэр саас кэрэҕэ, дьолго дьулуһуннарар айылҕа уһуктар кэмигэр, ол бэс ыйын сырдык түүннэригэр төһө элбэх хараҕын уутун сыттыгар тохпута буолуой? Лазата сүппүтүгэр, хаста да олорор уопсайыгар тиийэн көрсө сатаабыта. Бииргэ олорор уолаттара үтүктүспүт курдук суох, ханна эрэ барбыта дииллэрэ. Кэлин уһугар Лаза туохтан эрэ улаханнык уонна чахчы хомойон, кэлэйэн арахсарга санаммытын сэрэйбитэ. Кини Лазатын кутунан-сүрүнэн ыраастык да таптыыра, бэйэтин курдук эрэнэрэ. Ньургуйаана кинини хомотордуу тугу туора быһыыламмытын, бэйэтин хас хардыытын барытын сыныйан, ырытан көрбүтэ. Тосту-туора суохха дылыта. Арай, биир сынньалаҥ күн пааркаҕа бииргэ үөрэнэр бөлөхтөрүнэн сылдьыбыттара. Сэмэн төрөөбүт күнүн бэлиэтээһин малааһынын түмүктээн, бары тутуспутунан тиийэн уҥкүүлээбиттэрэ. Арба, онно Сэмэнниин сырытта этэ дии. Өссө Сэмэн эрийсэ сатыырын кэпсээбиттээх. Лаза бэйэтэ көрбүтэ дуу, доҕотторо тиэрпиттэрэ дуу? Бэйэтэ көрбүт буолуохтаах. Кини өс киирбэҕэ суох, сурах хоту быһаарыммат.
Лазатынаан көрсөн быһаарсыбакка, сайыҥҥы сынньалаҥар дойдулаабыта. Ийэтэ Өрүүнэ Баһылаайабына оччолорго оройуон киин балыыһатыгар сиэстэрэлиирэ.
Нургуйаана киһини билэр буолуоҕуттан ийэтиниин олорбута, аҕатын өйдөөбөт. Иккитигэр сырыттаҕына массыына саахалыгар түбэһэн суох буолбутун истэн билэр. Ийэтэ тугу да кэпсээбэт этэ. Ыар аһыытын оҕотунуун үллэстиэн баҕарбатаҕа дуу?
Биирдэ ийэтин истиҥ дьүөгэтэ Марыына, Ньургуйаана үөрэххэ туттарсан кэлэрин алгыстаах атаарыы киэһэтигэр, кэпсээбитэ:
—Ийэҥ аҕаҕыныын Ньукулайдыын олус да күүскэ таптаһаллара. Өрүүнэ Баһылаайабына хайдах сүтүгүн тулуйбута буолла? Ньукулайыгар тапталын түбүктээх күннээҕи олох оһорпокко баччааҥҥа диэри соҕотох олорон кэллэ. Элбэх эр бэртэрэ эрийсэ сатаабыттара. Биһиги чугас дьүөгэлэрэ билэбит. “Сөбүлүүр киһигэр эргэ тахсан, саатар, дьахтар дьолун билэн хаал”, — диэн сүбэлии сатаабыппыт. Чугаһаппатаҕа. “Киһи биир олохтоох уонна тапталлаах”, — диэн мас-таас курдук аккаастанара. Орто дойдуга ийэҥ Өрүүнэ Баһылаайабына курдук “туппута — торуоска” дэтэр биир бигэ санаалаахтар бааллар, — Ньургуйаана саҥата суох, иһийэн олорон истибитэ. Марыына салгыы: — Ньургуйаана, эн эдэргин. Олоҕуҥ — иннигэр. Сыта-тура эр киһини кытта сыһыан туһунан толкуйдаа. Олох диэн олох. Эриирдээх-мускуурдаах, элбэх ыйытыктардаах. Холобур, мин иккис эрбэр олоробун. Киһи таптала биир диэн баран бэйэни түүрүнэр сөбө дуу? — диэн таайтарыылаахтык ыйытыгынан түмүктээбитэ.
Ньургуйаана үөрэҕин бүтэрэн, хоту анаммыт оройуонугар босхо үөрэммитин боруостуур үс сылы үлэлээн баран, киин оройуоҥҥа үлэлии көспүтэ. Ийэтэ сааһыран сынньалаҥҥа тахсыбытыгар, илдьэ сылдьыбыта. Ньургуйаана Ньукулаайабына билигин университеккэ эмчиккэ үөрэнэр устудьуоннары үөрэтэр. Үлэлээбитэ уон сылтан таҕыста. Үс сыллааҕыта доруобуйа харыстабылын билимин хандьыдаатын билиитин таһымын көмүскээбитэ.
Ийэтэ, куоракка бас билэр дьиэлэниэн иннинэ, орто дойдуттан тапталын Ньукулайын кытта атын эйгэҕэ иккиһин көрсүһэ барбыта. Төһө да кини олоҕун чөл туруктуурга тус үөрэхтээҕин, билиилээҕин иһин, өлүү диэн сир үрдүгэр бэриллибит кытаанах дьылҕа ыйааҕын киһи кыайан тохтоппотун Ньургуйаана ийэтин күн сиригэр өссө да олордо түһэргэ тугунан да көмөлөһөр кыаҕа суоҕуттан билбитэ. Ньургуйаана Ньукулаайабына тыа сиригэр үлэлии сылдьан элбэхтик дьон күн сириттэн арахсарын көрбүтэ. Ол түгэн ийэтигэр кэлэрин хойутата сатаабыта. Киһи чугастан чугас киһитэ, ийэтэ, суох буолара уратытык уйулҕаны хамсатарын эмиэ билбитэ. Ийэтэ барбытын кэнниттэн олус да соҕотохсуйбута. Булумньу оҕолонон хаалбаккабын диэн кэмсинии кииртэлии сылдьыбыта. Суох! Ол — быһымах санаалара. Ньургуйаана Ньукулаайабына хаһан да таптала суох оҕолонор кыаҕа суоҕа. Оннук кытаанах ыйаах оскуолаҕа үөрэнэр, саҥардыы кыыһымсыйар эрдэҕиттэн уйулҕатыгар угуллубута.
Ньургуйаана ийэтинээн олус иллээхтэрэ, харахтарынан көрөн өйдөһөллөрө. Билигин санаатыгар сэргэ сылдьан сүбэлиир-амалыыр курдук. Оо, ийэтэ барахсан Ньургуйаанатын таптыыр да этэ! Ити санаатыттан Ньургуйаана Нькулаайабына уйадыйан, туран чаанньыгыттан тымныы уу сүүрдэн ыймахтаан, көхсүн кэҥэппитэ. Төттөрү кэлэн сыппыта. Этин caaha аһыллан дьагдьайыах курдук санаан, сапта сытар суорҕаныгар түүрүллүбүтэ.
Тоҕо олоҕун соҕотоҕун моҥуур түмүккэ кэллэ? Ама, бииргэлэһэ сатаабыт дьон суохтар этэ дуо? Бааллара, элбэхтэрэ. Нургуйаана Ньукулаайабына айылҕа айан биэрбит таҕыл имэҥэ таарыйбатах киһитэ дуо? Бэйэҕэ тугу сымыйаланыллыай? Быстах көрсүүлэр, имэҥнээх түүннэр бааллара. Ол эрээри Лазатын курдук итэҕэйэн чугаһаппыт киһитэ суоҕа.
Лазатыгар майгынната көрөн, Сэргэй Уйбаанабыһы кытта бодоруһуох быһыылааҕа. Кини эмиэ тутуу үөрэхтээҕэ, эмиэ үрдүк уҥуохтааҕа, нөрүччү туттан хаамара. Эмиэ хойуу долгуннурар баттахтааҕа. Тугунан эрэ Лазаны олус санатара. Сэргэй Ньургуйаананы таба көрөр быһыылааҕа эрээри, чугастык билсибэккэ сылдьан арахсыбыттара. Сэргэй Уйбаанабыс күһүҥҥү куска сылдьан ууга былдьаммыта. Ньургуйаана Ньукулаайабына аһыйан ытаабатаҕа-соҥооботоҕо эрээри, тугун эрэ сүтэрбиттии санаммыта.
Билигин? Билигин Лазатын көрөн хайдах эрэ оччотооҕу кэмҥэ хос төннүбүт курдук. Лазата баар. Биир куоракка олороллор. Сэргэ сылдьаллар. Ол да – улахан дьол. Булсан, көрсөн кэпсэппэттэр эрэ. «Дьиэ атыылаһан көспүтүм аҕыйах ый буолла», – диэтэ. Көспөтөхтөр, көспүт, соҕотох эбит диэн түмүгэ булгу көрсөн кэпсэтэргэ сорук туруорда.
Уһук Уйбаан “Таптал сүдү күүһэ” (“Айар”, 2024) кинигэтиттэн быһа тардан.
Кинигэ “Айар” бары маҕаһыыннарыгар атыыланар.
