Бу кэнники сылларга төрөөбүт сахабыт тыла сүппэтин туһугар өрөспүүбүлүкэбит үрдүкү салалтатыттан саҕалаан араас өрүттээх тэрээһиннэр, хамсааһыннар бара сатыыллар даҕаны, тус бэйэм көрүүбэр, күттүөннээх түмүк көстүбэт курдук.
Төрөөбүт тылым, төрүттэммитэ 100 сылын туолбут сахалыы тыллаах хаһыаттар инники дьылҕаларын туһунан онтон-мантан ойута тутан быстах санааларбын үллэстээри гынабын.
Оҕо тэрилтэтигэр барбыт саҥа тылланан эрэ оҕо үксэ оннооҕор биһиэхэ, тыа сиригэр, оҕо тэрилтэтигэр (дьыссаат) сырытта даҕаны, аҕыйах хонугунан нууччалыы эрэ чубугуруур буолан кэлэр. Дьэ, бу үчүгэй дуу, куһаҕан дуу?.. Чэ, ити мин соһуйбучча, сөхпүччэ этэбин. Оттон анал үөрэхтээхтэр туох дииллэрэ эбитэ буолла?.. Аны ол кыраларыҥ ол уһуйааннарыттан кэлээт, улахан этиһиинэн-охсуһуунан син-биир суотабайдарын үрдүгэр түһэллэр. Төрөппүт эрэйдээх хайыай (үгүстэрэ дии саныыбын), бопсубута буолан баран, биэрбитин бэйэтэ да билбэккэ хаалар. Киэһэҥ оннук бүттэҕэ ол. Уонна кэлэн дьэ хаһан оҕону сахалыы саҥарарга үөрэтэбит? Суох бөҕө буоллаҕа, үксүгэр оҕо бэйэтэ дьаалатынан сылдьара мэлдьэх буолбатах.
ХАҺЫАТ ТЫЛА ХАЙДАҔЫЙ?
2015 сыл ахсынньы 22 күнүгэр Саха Өрөспүүбүлүкэтин Бырабыыталыстыбатынан бигэргэммит «Сахалыы таба суруйуу тылдьыта» диэн бигэргэммитэ. Хаһыат үлэһиттэрин булгуччу ити тылдьытынан үлэлиигит диэн ирдэбил турбута. Бастаан утаа бары даҕаны «иһиттибит-истибэтибит» диэбиттии, төһө даҕаны олуона соҕус курдук буоллар, бары тылдьыты туттан барбыппыт. Ордук «кыымнар» күүскэ «сахатыйбыттара», билигин да онтуларын илдьэ сылдьаллар.
Дьэ били, улуу классик суруйааччыбыт, саха сэбиэскэй литературатын аксакала Амма Аччыгыйа өссө оччолорго, бэйэтин кэмин саҕана: «Наһаа толоос сахатымсыйыы, аһара түһүү баар. Ордук тыл боппуруоһугар. Бэрт дьон сотору нууччаттан киирбит тыллары уларыталлара буолуо» диэбиттээҕэ дии. Оҕонньор уот харахха эппит буолбатах дуо?..
Кырдьык, национальнай хаһыат ханна тахсарынан ол эрэгийиэн тылын-өһүн сайыннарар, байытар, дьоҥҥо үөрэтэр аналлаах буоллаҕа дии. Урут маннык кэпсэл баар этэ. Оскуола ортоку кылааһын оҕолоро биирдэ бэйэлэрин икки ардыларыгар тыл хайдах суруллуохтааҕын мөккүспүттэр, онтон биир оҕо олорон-олорон баран: «Оттон ол тыл хаһыакка маннык суруллубут этэ дии», — диэбит. «Ээ, оччоҕо сөп. Мөккүөр бүттэ» диэн буолбут. Дьэ хайдаҕый, оччолорго дьон хаһыаты оннук өрө тутара, киниттэн үөрэнэрэ, итэҕэйэрэ.
Өһүргэс буолбатах, урукку хаһыаттарга дьиҥнээх тыл маастардара, суруйааччылар үлэлииллэр эбит. Дьэ ол да иһин оччотооҕу хаһыаттар тыллара-өстөрө уус-уран, ол да иһин умсулҕаннаах, ордук ааҕыллымтыа буолаллара. Оттон билиҥҥи хаһыат тыла үксэ олус официальнай, ууһа-урана суох. Ол иһин үгүстэри умсугуппат буолуон эмиэ сөп.
Соторутааҕыта төрөөбүт тылын туһугар туруулаһан үлэлии сылдьар, өрөспүүбүлүкэ Суруналыыстарын сойууһун салайааччыта Галина Бочкарева тэрийиитинэн «Балысхан сайдыы тылга сабыдыала: хайдах дьаһанабыт?» диэн төгүрүк остуолу тэрийэн ыыппыта биллэр. Онно төрөөбүт сахабыт тыла бүгүн көрсөр кыһалҕаларын, ыччаппытыгар гаджет, ютуб, араас социальнай ситимнэр сабыдыалларын, оҕоҕо аналлаах сахалыы кинигэ, хаһыат-сурунаал, киинэ тэлэбиидэнньэ, араадьыйанан биэриилэр тустарынан кэпсэппит буолуохтаахтар. Туох кэпсэтии тахсыбытын хаһыакка бэчээттэннэҕинэ көрөр инибит оттон. Онтубут Дьокуускайтан биһиэхэ нэдиэлэтэ суох кэлбэт.
Кумааҕы хаһыат сүрүн суолтата диэн, бастатан туран, төрөөбүт төрүт тылы дьоҥҥо-сэргэҕэ тириэрдии, иҥэрии буолуохтаах дии саныыбын. Батсаабы батыһымыахха, үтүктүмүөххэ. Онто да суох аныгы хаһыат олус официальнай, «сэбэримиэннэй» буолан эрэр курдук. Чэ, ол баҕар буоллун. Аныгы олох ирдэбилэ буоллаҕа буолуо. Ол эрээри сахалыы тылбыт барахсан самныбатар, кини ууһа-урана, мүөтэ, кырааската сүппэтэр, симэлийбэтэр ханнык этэ.
Урукку өттүгэр «Сахабэчээт» тэрилтэ тэрийиитинэн улуустар хаһыаттарын тутулун, тылын-өһүн көрүү-билии, ырытыы, ыйыы-кэрдии син баар буолара. Онно сөптөөх үлэһиттэр да бааллара. Билигин, хомойуох иһин, ити пандемия эбии буолан улуустар хаһыаттарын кытта үлэ «куйаар ситиминэн» суруйсуунан эрэ муҥурданар буолла. Чэ, быһата, кумааҕы хаһыат иккис былааҥҥа үтүрүллүбүтэ мэлдьэх буолбатах.
«Төрөөбүт саҥатын
Таптыыры билбэтэх –
Бэйэтин ийэтин
Оҕото буолбатах!»
диэн мин хоһоону суруйар идэлээх, учуонай истиэпэннээх доҕорум быһаччы этэн турар диэбиттээҕэ саха биллэр улахан бэйиэтэ Петр Тобуруокап.
Петр Николаевич: «Биһиги оҕолорбут барахсаттар кэрэттэн кэрэ, дэгиттэр сайдыылаах дьон буолалларыгар ис сүрэхпититтэн, дириҥ дууһабытыттан баҕара баҕарабыт кинилэргэ улахан хоромньуну, атаҕастабылы оҥоробут. Ол тугуй? Оҕону бэйэтин төрөөбүт тылынан саҥардыбакка, төрөөбүт тылыгар, сахатын тылыгар үөрэппэккэ хаалыы, матарыы хомолтолоох чахчыта баар» диэбитэ.
Мин биир бэйэм мантан инньэ төрөөбүт тылбыт дьылҕатыттан аһаҕастык эттэхпинэ, олус дьиксинэр буоллум. Аны уонча сылынан хайдах буолуой?.. Төрөөбүт тыла суох омук омук буолбат дииллэр. Ама оннукка тиийиэхпит дуо?.. Ханнык да суут-сокуон, этэргэ дылы, арбаҕастаах даҕаны абыраабат туругар тиийэн эрэбит курдук. Дьиҥинэн, билигин урукку курдук ким да боппот ээ. Барыта бэйэбититтэн эрэ тутулуктаах.
Борис НИКОЛАЕВ,
СӨ үтүөлээх суруналыыһа.