Дьиэ сыаната барыбытын долгутар боппуруос. Хас биирдии киһи, дьиэ кэргэн дьиэлэниэн-уоттаныан баҕарара чуолкай.
Тутуу кытаанах хонтуруолга
СӨ Ил Дархана Айсен Николаев дьаһалынан бу ый саҕаланыыта өрөспүүбүлүкэ тутуутун быһаччы хонтуруоллуур анал ыстаап тэриллибитэ. Бу ыстаап сыала-соруга биир – өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн хас биирдии тутуу ыытыллар хаамыытын кэтээн көрөр, хонтуруолга ылар. Санатар буоллахха¸бу дьаһал федеральнай киин уонна эрэгийиэн бүддьүөттэриттэн үбүлэнэн тутулла турар эбийиэктэргэ эрэ буолбакка, судаарыстыбаннай бүддьүөттэн үбүлэммэт атын тутууларга эмиэ сыһыаннаах. Бу туһунан СӨ Ил Дархана Айсен Николаев: “Саха сиригэр социальнай хабааннаах эрэ буолбакка, тырааныспартнай инфраструктуралаах улахан эбийиэктэр тутулла тураллара биллэр. Онон бэрт сотору тутуу ыытыллыыта өссө түргэтиирэ күүтүллэр. Саамай сүрүнэ, ол тыын суолталаах эбийиэктэр тутуллууларын хонтуруолга ылыы хайаан да наада”, – диэн бэлиэтээбитэ. Саҥа тэриллибит ыстаап тутулла турар эбийиэктэргэ баар кыһалҕалары ырытан, олору хайдах түргэнник туоратарга сөптөөх дьаһаллары, толкуйдары тобулуоҕа. Кыбартыыра сыанатын суруйан иһэн, ити ыстаап тэриллибитин туһунан кэпсээн, кыратык халыйан ыллым. Тустаах ыстаап үлэтин бэрт сотору сиһилии сырдатыахпыт. Санатар буоллахха, быйыл Саха сиригэр барыта 570 тыһ. кв. м иэннээх дьиэ тутуллан үлэҕэ киириэхтээх. Бу былырыыҥҥыттан 50 тыһ. кв. м элбэх.
Дьиэ сыаната үрдээбит
Бүгүҥҥү туругунан, Саха сиригэр дьиэ биир кв.м сыаната, ортотунан, 106,5 тыһ. солк. тэҥнэһэн турар. Ол эбэтэр, сыана былырыын от ыйынааҕыттан 30 %-нан үрдээбит. Ыстатыыстыканы сэгэтэн көрөр буоллахха, 2018 сылга дьиэ биир кв. м. сыаната 71700 солк. этэ. 2019 сыл бастакы кыбаарталыгар сыана 71700 солк буоллаҕына, 2020 сыл бастакы кыбаарталыгар 80461 солк. тэҥнэспит.
Тутуунан дьарыктанар чааһынай тэрилтэлэр сыаналарын ырыынак сокуонунан салайтаран олохтууллар. Хайдах, ханнык сыананы быһаллара бэйэлэрин бырааптара буолар. 2019 сыл сайыныттан эскроу-счекка көһүү саҕаламмыта. Эскроу-счет диэн тугуй? Дьиҥэр, тугун-ханныгын үгүспүт билэрэ буолуо эрээри, кылгастык быһаарар наадалаах. Өлүүлэһэн туттарааччылар (дольщиктар) харчылара тутуу тэрилтэтин счетугар тута тиийбэт. Эбийиэк тутуллан үлэҕэ киириэр диэри атын счекка хараллан сытар. Тустаах хампаанньа дьиэ тутуутун үмүрүттэҕинэ эрэ, баан анал счеттан өлүүлэһэн туттарааччы уурбут харчытын ыытар.
Саамай абыраллааҕа диэн, счекка баар харчы барыытын-кэлиитин хаһаайын бэйэтэ бас билэр. Тутар хампаанньа бас билбэт, таптаабытынан уҥа-хаҥас дьаһайар бырааба адьас суох. Эбийиэк тутуута туох эмит төрүөтүнэн тохтоотоҕуна, өлүүлэспит киһиэхэ укпут харчытын биир-биэс тыла суох төннөрөллөр.
Бу эскроу-счет 2019 сыл сайыныгар олоххо киирэр кэмигэр үгүс тэрилтэ ыарахаттары көрсүбүтэ. Ол тоҕото өйдөнөр. Бу иннинэ үгүс тэрилтэ өлүүлэһэн туттарааччылар үптэринэн дьиэни дьэндэтэн таһаарара. Саҥа методика быһыытынан хампаанньа бастаан бэйэтин үбүнэн дьиэни тутар диэн буолбута. Саха сиригэр баар хампаанньалар үгүстэрэ бэйэлэрин харчыларынан аҕыстыы-тоҕустуу мэндиэмэннээх, сүүһүнэн кыбартыыралаах дьиэни тутар кыахтара суоҕа тута дьэҥкэтик көстүбүтэ. Онон саҥа счекка көһүү эбии ороскуоттаах буолан, тустаах хампаанньалар сыананы үрдэтэргэ күһэллибиттэрэ. Бастаан утаа өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн ити анал счекка «ДСК» хампаанньа эрэ көспүтэ.
Уһук Илиҥҥи 2%-наах ипотека үлэлээбитинэн сибээстээн нэһилиэнньэ кыбартыыраны атыылаһыыта улаатан наадыйыыны (спрос) үрдэппитин түмүгэр сыана биллэрдик үрдээбитэ. Чэпчэтиилээх ипотекаттан сылтаан, кыбартыыраҕа наадыйыы хас эмит төгүл үрдээн ылбыта. Этэргэ дылы, тутар хампаанньалар ааннарыгар халыҥ уочарат үөскээбитэ. Билигин оннук-айылаах уочарат суох, 2 %-наах чэпчэтиилээх кирэдьиити туһанааччылар да аҕыйаатахтара.
Эскроу-счет киириэн иннинээҕини саныыр буоллахха, дьон үтүмэн элбэх харчыларын тутар хампаанньалар албыннаабатыннар диэн страховкалааһыны киллэрбиттэрэ. Бастаан утаа этэҥҥэ курдук этэ эрээри, бэрт сотору дьыала иһиттэн «аһыйан” барбыта. Страховкалыыр хампаанньалар элбэх үбү-харчыны дьонтон ылан баран, үгүстэрэ соруйан моҥкуруут барбыттара. Ол курдук, Арассыыйа үрдүнэн биллэр-көстөр “Респект”, “Пронислав” курдук хампаанньалар страховкаҕа диэн миллиардынан суумманы ылан да баран, страховкалыыр “түгэн” тахсыбытын үрдүнэн дьоҥҥо биир солк. төлөөбөттөрө. Суут дьон туһатыгар сөптөөх быһаарыыны ылыммытын да үрдүнэн уопуттаах юристары туһанан ууттан кураанах тахсаллара.
Ол иһин страховка бэрдэ суоҕун көрдөрөн, 2017 сыл сыллаахха Арассыыйатааҕы тутууга өлүүлэспит дьон быраабын көмүскүүр пуонда тэриллибитэ. Бу тэрилтэ 2019 сыл от ыйын 1 күнүгэр диэри тутулла турар дьиэлэри страховкалаан бүтэһик «туочуканы” туруорбута. Ол аата ити сыл от ыйын 1 күнүттэн эскроу-счекка (блокированнай счет) көһөрүү саҕаламмыта.
Үрдүүрэ чуолкай, ол эрээри…
Кыбартыыра сыаната күһүн үрдүүр аналлаах, ити тулхадыйбат сокуон диэтэхпитинэ, сыыспаппыт буолуо. Дьэ төһө бырыһыан үрдүөхтээҕин бу диэн чуолкайдык этэр эрдэ курдук. Тутууну, дьиэ сыанатын билэр-көрөр эспиэрдэр сыана аны күһүн үрдүө диэн этэллэр. Онно сүрүн төрүөттэр ханныктарый? Бастакытынан, аан дойду үрдүнэн тутуу матырыйааллара быйыл сайын биллэрдик үрдээбиттэр. Иккиһинэн, Арассыыйаҕа от ыйын 1 күнүттэн гаас, уот тарыыптарын сыаналара хармааҥҥа биллэр курдук улааппыта. Гаас уонна уот сыаналарын үрдээһинэ тутуу салаатыгар бэрт сотору биллэрэ чуолкай суол, ону ким да утарыа суоҕа.
Ол эрээри диэххэ, били «мас икки өрүттээх” диирбитигэр тиийэбит. Сорох эспиэрдэр кыбартыыра сыаната аны күһүн хармааҥҥа охсор гына үрдүө суоҕа диэн «таайаллар”. Тоҕо? Эмиэ эскроу-счеппутугар төннөбүт. Ол курдук, бу хайысха олоххо киирбитин кэнниттэн Сбербаан эрэ эскроу-счекка аккредатацияны ылан, тутааччыларга кирэдьиит быһыытынан үбү биэрэрэ. Аны биэрэр усулуобуйата уустук этэ. Итинтэн сылтаан үгүс тутар хампаанньа сыананы өрө таһаарбыта биллэр. Билигин хартыына биллэрдик уларыйбыт. Атын бааннар эскроу-счетунан үлэлээн, өссө кирэдьииттэрин усулуобуйатын лаппа судургутутан элбэх тутар хампаанньалар болҕомтолорун тарпыттара биллэр. Онон аҥаардас итинтэн сылтаан аны күһүн кыбартыыра сыаната бу сайыҥҥы кэмнээҕи туругунан хаалыа диэн бу салааны билээччилэр тойоннууллар. Үрдүүр да буоллаҕына, оннук-айылаах үрдүө суоҕа диэн быһаараллар. Күһүн атыылаһааччылар элбииллэрин суотугар сыана тахсыа дииллэр. Тугун-ханныгын көрүөн иһиэхпит, күһүммүт да чугаһаата.
Кэмэнтээрийдэр
“Тутуу матырыйаала ыараата”
Павел Аргунов, СӨ Тутууну уонна дьиэни-уоту кэтээһиҥҥэ судаарыстыбаннай управлениетын салайааччы:
—Ааспыт өттүгэр эскроу-счетунан Сбербаан эрэ үлэлиир буоллаҕына, «Открытие банк” эмиэ итиннэ ылыста. Тутааччыларга кирэдьиити биэриилэрэ лаппа судургутуйбут. Кинилэр өҥөлөрүн элбэх хампаанньа туһанан эрэрэ биллэр. Өссө атын бааннар ылсан үлэлээтэхтэринэ, тутар хампаанньаларга кирэдьиити биэрии өссө суххай буолуо. Итинэн сиэттэрэн, аны күһүн кыбартыыра сыаната оннук-айылаах үрдүө суоҕун сөп. Ол гынан баран, кэлиҥҥи кэмҥэ тутуу матырыйаалларын сыаната аһара үрдээбитин түмүгэр, ити кыбартыыра сыаната түһүүтүн туормастыан сөп.
“Оннук-айылаах үрдүө суоҕа”
Ирина Васильева, риэлтор:
—Дьиэ сыаната 2021 сыл саҕаланыыта (тохсунньуга) эмискэ аһара үрдээбитэ. Ол үрдээһинтэн билигин улаханнык халбаҥныы илик. Билиҥҥи туругунан аны күһүн оннук-айылаах киһи соһуйар гына сыана үрдүө суоҕа. Үрдүүр да буоллаҕына, 100 тыһ. солк. улаатыаҕа. Холобур, биир хостоох 112-с сериялаах кыбартыыра, ортотунан, 4 мөл. 500 солк. буоллаҕына, аны күһүн 100 тыһ. солк. үрдүөн сөп. Ол эрээри, ырыынак аата ырыынак, биир ый иһигэр туох барыта уларыйыан-тэлэрийиэн сөп буоллаҕа.
“Бааҥҥа хабалаҕа киирэр санаам суох”
Анастасия Иванова, Дьокуускай куорат олохтооҕо:
— Икки хостоох дьиэ ылыахпын баҕарабын. Соторутааҕыта биир хостоохпун атыылаабытым уоннна мунньунуулаахпын. Бастаан бэйэм көрдөөн баран, риэлтордар өҥөлөрүн туһанарга сананным. Тоҕо диэтэххэ, кинилэр, кырдьык, куорат кыбаарталларыгар дьиэ сыаналара төһө буолуохтааҕын, атыы-кутуу дьыалатын үчүгэйдик билэллэр эбит диэн санааҕа кэллим. Санаабар ыксыыбын. Аны күһүн сыана эмискэ үрдээн, баантан кирэдьиит ыларга күһэллиэхпин сөп. Бааҥҥа хабалаҕа киирэр санаам адьас суох. Онон бу күннэргэ сып-сап ылбыт киһи диэн санаалаахпын.