2025 сылга диэри РФ дьиэ кэргэн судаарыстыбаннай бэлиитикэтин кэнсиэпсийэтин чэрчитинэн, дьиэ кэргэн туруктаах буолуутун өйөөһүн үлэтэ бастакы күөҥҥэ (приоритетнай) тутуллар буолла.
Бэрэсидьиэн Владимир Путин Анал этиитигэр дьадайыыны аҕыйатыыга, элбэх оҕолоох дьиэ кэргэттэргэ көмөлөһүүгэ болҕомтотун туһаайбыта. Кини этиитигэр таарыллыбыт миэрэлэр тустарынан кылгастык сырдаттахха, маннык:
— ыал ыйдааҕы дохуота хас биирдии киһиэхэ тиийинэн олоруу алын кээмэйин (прожиточный минимум) 2 төгүллээх сууматыттан кыра дохуоттаах буоллаҕына, көмөнү ылыан сөп (урут 1,5 төгүллээх суума этэ);
— элбэх оҕолоох дьиэ кэргэттэр нолуоктарын кыччатыы (дьиэҕэ-уокка, сир учаастагар);
— иккис уонна онтон кэлэр оҕо төрөөтөҕүнэ (иитэ ыллахха) бэриллэр 6%-наах чэпчэтиилээх ипотеканы болдьоҕо бүтүөр диэри уһатыы;
— 2019 сыл тохсунньу 1 күнүн кэнниттэн үһүс уонна онтон кэлэр оҕо төрөөтөҕүнэ (иитэ ыллахха), ипотека сууматыттан 450 тыһыынча солкуобай көҕүрүүр;
— социальнай хантараагы элбэтэн, дьон хаһаайыстыбаларын кэҥэтэллэригэр, бэйэ дьыалатын арыналларыгар кыах биэрии;
— үһүс оҕо төрөөтөҕүнэ, ипотекаттан 450 тыһыынча солкуобай сотуллар.
Көмө арааһа элбэх
Cаха Өрөспүүбүлүкэтигэр 2008 сыл ахсынньытыгар ылыллыбыт “Дьиэ кэргэни, ийэлэри-аҕалары, оҕолору көмүскээһин” сокуон судаарыстыбаннай дьиэ кэргэн бэлиитикэтигэр сүрүн докумуон буолар. Бу сокуонунан араас миэрэлэр көрүллэллэр. Ол түмүгэр, өрөспүүбүлүкэҕэ төрөөһүн өлүүнү куоһарда. Арассыыйа үрдүнэн нэһилиэнньэ ахсааныттан сыллата 80-нуу тыһыынча киһи көҕүрүүр буоллаҕына, Саха сиригэр 800-түү киһинэн эбиллии барар.
Холобур, 2011 сылтан үһүс уонна онтон кэлэр оҕо төрөөтөҕүнэ (иитэ ыллахха) өрөспүүбүлүкэтээҕи Ийэ хапытаала төлөнөр. Суумата – 139 тыһыынча солкуобай. Аҕыс сыл устата барыта 27 772 сэртипикээт бэрилиннэ.
2012 сылтан уонтан элбэх оҕону төрөппүт (иитэ ылбыт) дьиэ кэргэттэргэ тырааныспар ылалларыгар харчынан көмө оҥоһуллар. Кэнники 3 сылга 13 дьиэ кэргэн 8,7 мөлүйүөн суумалаах көмөнү ыллылар. Ону тэҥэ 2016 сылтан сокуоннай саастарын туола илик 10 оҕолоох ыалларга олорор дьиэлэрин тупсаралларыгар көмө оҥоһуллар. 2017 сылга 5 дьиэ кэргэн 13,6 мөлүйүөн солкуобай, 2018 сылга 2 дьиэ кэргэн 5,7 мөлүйүөн суумалаах көмөнү ылбыттара.
Биэстэн элбэх, сокуоннай саастарын туола илик оҕолоох ыалга дьиэ атыылаһалларыгар, эбэтэр тутталларыгар харчынан көмө оҥоһуллар. 2012 сылтан 323 дьиэ кэргэн 218 мөлүйүөн солкуобай суумалаах көмөнү ылбыттара.
Дьоруой ийэлэргэ – 1 мөлүйүөн солкуобай, 9 оҕолооххо – 100 тыһыынча солкуобай, 8 оҕолооххо – 75 тыһыынча солкуобай, 7 оҕолооххо – 50 тыһыынча солкуобай төлөнөр.
2016 сылтан кыаммат ыалларга биирдэ бэриллэр социальнай босуобуйа төлөнөр буолбута. Барыта 5 424 дьиэ кэргэн 213,9 мөлүйүөн солкуобай суумалаах социальнай көмөнү ылбыттара.
Тиийинэн олоруу алын кээмэйиттэн кыра дохуоттаах дьиэ кэргэттэргэ сылга биирдэ оҕо спортивнай уонна оскуолаҕа кэтэр таҥаһыгар харчы көрүллэр. Биир үөрэнээччигэ 3 523 солкуобай тиксэр.
2017 сылтан оҕо ыйдааҕы босуобуйата 1,5 төгүл үрдээбитэ. Оройуонуттан көрөн, босуобуйа кээмэйэ – ыйга 1 076-1 267 солкуобай. Оттон ыал дохуота хас биирдии киһиэхэ тиксэринэн, тиийинэн олоруу алын кээмэйин үс гыммыт биирин эрэ саҕа буоллаҕына, босуобуйа кээмэйэ улаатар — 1 400-1 647 солкуобай.
Көмөҕө наадыйар дьон социальнай хантараак түһэрсиэхтэрин сөп. Кэнники 5 сылга 6 тыһыынчаттан тахса хантараак түһэрсиллибит. Улахан аҥаара – тыа сиригэр. Сүрүннээн, хаһаайыстыбаларын кэҥэттэллэр, эбэтэр бэйэ дьыалатын арыйаллар. Бу харчыны төнүннэрбэттэр, отчуоттууллар эрэ.
Былырыыҥҥыттан ыла элбэх оҕолоох дьиэ кэргэттэр (төрөппүттэр иккиэн) субсидиялаах, чэпчэки сыаналаах билиэттэринэн сылы эргиччи көтөр кыахтаннылар.
Оҕолоох дьиэ кэргэттэри өйүүргэ мантан да атын субсидиялар, босуобуйалар, чэпчэтиилэр, төлөбүрдэр бааллар.
Ил Дархан ыйааҕа
Ил Дархан Айсен Николаев олунньуга, төрөөһүнү элбэтэргэ туһуламмыт эбии миэрэлэр тустарынан ыйааҕа тахсыбыта. Ол чэрчитинэн:
— 2019 сылтан бастакы оҕо төрөөтөҕүнэ (иитэ ыллахха) 33 812 солкуобай биирдэ бэриллэр;
— иккис оҕоҕо эрэгийиэннээҕи Ийэ хапытаалын быһыытынан 135 907,8 солкуобай бэриллэр;
— үһүс уонна онтон кэлэр оҕоҕо 3 сааһын туолуор диэри ый аайы 16 906 солкуобай төлөнөр (дьиэ кэргэн хас биирдии чилиэнигэр тиксэр дохуот нэһилиэнньэ орто дохуотугар – 42,1 тыһыынча солкуобай үрдүк буолуо суохтаах). Холобур, 5 киһилээх дьиэ кэргэн ыйдааҕы уопсай дохуота 210 тыһыынча солкуобайтан үрдүк буолуо суохтаах.
Национальнай бырайыактар
“Демография” национальнай бырайыак чэрчитинэн, Саха сиригэр биэс федеральнай бырайыак үлэлиир. Ол курдук, “Оҕо төрөөтөҕүнэ, дьиэ кэргэттэрин үбүнэн өйөөһүн” бырайыак үлэлээбитин түмүгэр, 2024 сылга диэри төрөөһүн коэффициенын 2,34 диэри үрдэтэр сорук турар.
“3 сааһын туола илик оҕо дьааһылаҕа сылдьарыгар усулуобуйаны тэрийэн, ийэлэр дьарыктаах буолалларыгар көмөлөһүү” бырайыак чэрчитинэн, ийэлэр 73,1% үлэлиир кыахтаныахтара.
“Доруобуйа харыстабыла” бырайыак биир соругунан өлүү ахсаанын аҕыйатыы буолар. Үлэлиир-хамсыыр саастаах дьон өлүүтүн аҕыйатарга (100 тыһыынча киһиэхэ 350 өлүүгэ диэри) үлэ ыытыллыа. Ону тэҥэ, киһи олоҕун уһунун 78 сааска диэри тиэрдэр сорук турар. Билигин өрөспүүбүлүкэҕэ киһи олоҕун уһуна – ортотунан 71 сыл.
Ити соруктары толорорго кыра нэһилиэктэргэ биэлсэр пууннарын саҥардыахтара, 210 миэстэлээх онкологическай диспансеры, 150 миэстэлээх сүрэх-тымыр киинин (кардиососудистый центр) тутуохтара. Биллэрин курдук, өлүү саамай үрдүк көрдөрүүтэ – искэн уонна сүрэх-тымыр ыарыыларыттан буолар.
Дойду социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыытын 12 хайысхатын олоххо киллэриигэ Саха сирэ көхтөөх кыттыыны ылар. Бу маны толорорго федеральнай бүддьүөттэн 35,5 миллиард солкуобай, өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүттэн 9 миллиард солкуобай көрүллүөхтээх.
“Национальнай бырайыактарынан социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыы 12 хайысхатын олоххо киллэриигэ Саха сирэ көхтөөхтүк кыттар. Маны толорорго федеральнай бүддьүөттэн 35,5 миллиард солкуобай, өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүттэн 9 миллиард солкуобай көрүллүөхтээх”.
Ангелина ВАСИЛЬЕВА, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru