Харантыын кэмигэр арахсыы уонна дьиэ иһигэр күүһүнэн өттөйүү түбэлтэлэрэ элбээбит диэн суруйаллар. Кэнники кэмҥэ Арассыыйаҕа дьиэ иһинээҕи күүһүнэн өттөйүү боппуруоһун тула айдаан тахсан, уопсастыба болҕомтотун күөнүгэр буолла.
edersaas.ru
Ити кыһалҕа урут да баара, ол гынан баран, кутургуйа курдук ситэн-хотон баран, тэһэ бардаҕа. Тэлэбиидэнньэ ыытааччыта Регина Тодоренко алҕас “пал” гыннаран кэбиһэн, дьон сиитигэр-сэмэтигэр киирэн биэрбитэ.
Биһиэхэ да балаһыанньа соччото суох. Ону быйыл Сунтаарга буолбут ынырык түбэлтэ туоһулуур. Эдэр кыыһы кырбаан, оргуйа турар уунан саба ыһан өлөрбүт киһи суута буолуохтаах. Дэриэбинэлэргэ төһөлөөх кыыс, дьахтар маннык сыһыаны тулуйан олороллоро буолуой?
Накаастабыла тугуй?
Дьиэ иһинээҕи күүһүнэн өттөйүү түмүгэр киһи эмсэҕэлээтэҕинэ, накаастабыл эчэйии төһө улаханыттан тутулуктаах. Ол курдук, чэпчэкитик эчэппит буоллаҕына, кырбаабыт киһи ыстарааптанар, эбэтэр 15 сууккаҕа хаайыллар. Илиитин-атаҕын тоһуппут, улаханнык эчэппит буоллаҕына, усулуобунай болдьоххо көҥүлэ быһыллар, эбэтэр, күһэлэҥ үлэҕэ ыытыллар. Өр кэмҥэ кырбаан, киһини сордуур-муҥнуур уонна уһуктаах, ыарахан малы туттан, эчэппит буоллаҕына, Холуобунай кодекс 117-с ыстатыйатынан 3-тэн 10 сылга диэри хаайыллыан сөп.
Ол эрээри, полиция дьиэ иһинээҕи айдааннарга улаханнык орооһуон баҕарбат. Эчэппэккэ кырбыыр киһи сүрүннээн туох да накаастабылга тиксибэт. ИДьМ статистикатынан, сыллата 200-300 дьахтар кэргэнин, бииргэ олорор киһитин илиититтэн өлөр. Ол эрээри, аҥаардас хаһыаттарга, саайтарга тахсыбыт өлүү туһунан иһитиннэриилэри хомуйбуттара, бу ахсаан 14 тыһыынчаҕа тэҥнэспит. Росстат дааннайынан, 16 мөлүйүөн дьахтар дьиэтигэр күүһүнэн өттөйүүнү көрсөр.
ГосДуума дьокутааттара бу туһунан сокуон барылын оҥорон киллэрбиттэрэ эрээри, пандемия мэһэйдээн, ылылла илик.
Эргиччи көмөлөөх киин
2020 сыл олунньутуттан Дьокуускайга ыарахан балаһыанньаҕа түбэспит оҕолоох дьиэ кэргэттэргэ аналлаах киин үлэлиир. Бу киин урут “Тэрчи” диэн ааттаах этэ.
Бу кииҥҥэ баһаартан, ууттан эмсэҕэлээн, дьиэлэриттэн маппыт ыаллар, үлэтэ суох хаалан, ыарахан балаһыанньаламмыт, эбэтэр төрөөн баран, ханна да барар-кэлэр сирэ суох буолбут ийэлэр, кэргэннэриттэн кырбанан, куотан кэлбит дьахталлар, уо.д.а. көмөнү ылыахтарын сөп. Олоххо араас буолар. Ол гынан баран, оннук ыарахан түгэҥҥэ муҥур уһукка тиийэн, соҕотоҕун эргичийэн хаалбакка, уоскулаҥы, хонук сири буларыҥ, дьон көмөтө улахан суолталаах. Онон маннык киин үлэлиирэ олус туһалаах.
Кииҥҥэ психолог, юрист үлэлииллэр, бэсиэдэлэри, трениннэри, консультациялары ыыталлар. Психолог төрөппүттэр бөлөхтөрүгэр педагогикаҕа, психологияҕа дьарыктары ыытар. Юрист сүбэлээн-амалаан биэрэр, ону тэҥэ, суукка дьиэ кэргэн интэриэһин көмүскүөн, алимент көрдүүргэ сайабылыанньа суруйарга көмөлөһүөн сөп.
Манна үксүгэр улахан кыһалҕалаах дьон кэлэр. Онон исписэлиистэр тустаах тэрилтэлэри кытта алтыһарга көмөлөһөллөр. Холобур, оҕону уһуйааҥҥа, оскуолаҕа киллэрии, балыыһаҕа босхо көрдөрүнүү, үлэ көрдөнүү, ыспыраапкалары булуу, докумуоннары сөргүтүү, о.д.а. Дьиэ кэргэни арыаллыыр исписэлиис ыарахан балаһыанньаттан тахсарга тус бырагырааманы оҥорор.
Ийэлэр исписэлиистэри кытары сөпкө алтыһарга, олохторун былаанныырга, туруулаһарга, бэйэлэрин бырааптарын көмүскэнэргэ үөрэнэллэр. Бу маннык балаһыанньаҕа түбэспит дьахталларга көмөлөһөр киин өрөспүүбүлүкэҕэ соҕотох.
Оҕолорго сайыннарар бөлөхтөр уонна “продленка” үлэлиир. Ийэлэр оҕолорун 3-4 чааска хаалларан баран, дьыалаларын быһаарсан кэлиэхтэрин сөп. Педагог бу кэмҥэ оҕолору оонньотор, дьарыктыыр. “Продленкаҕа” алын кылаас үөрэнээччилэрэ дьиэҕэ үлэлэрин толороллор. Онон манна логопед, педагог, иитээччи үлэлииллэр. Бу көмө барыта босхо.
Барар-кэлэр сирэ суох буоллахха…
Маннык балаһыанньалаах оҕолоох дьахталлары 3 ыйга диэри приюкка олордоллор. Киэҥ, сырдык хосторго, куукунаҕа, сынньанар саалаҕа наадалаах тэрил барыта баар. Манна 20 киһи олоруон сөп. Бу приюту сыллата грант сүүйэн, ол үбүнэн тэрийбиттэр.
Ону тэҥэ, аһымал санаа ыскылаатыгар дьон таҥаһы-сабы, наадалаах малы-салы аҕалан туттараллар. Онон ийэлэргэ, оҕолорго ыксаллаах кэмҥэ олус көмөлөһөллөр. Манна канцелярскай табаардары, оонньуурдары, кинигэлэри, гигиена малларын, бородууктаны, о.д.а. аҕалыахха сөп.
— Олунньу ыйтан 6 дьиэ кэргэн олорон барбыта. Билигин кииҥҥэ 3 оҕолоох ийэ олорор. Кэргэниттэн кырбанан, ханна да барар сирэ суох буолан, кэлбитэ. Ол эрээри, биһиэхэ быстах кэмҥэ – икки нэдиэлэттэн үс ыйга диэри олороллор. Бу кэмҥэ кыһалҕаларын быһаара сатыыбыт.
Пандемия кэмигэр харыстанар миэрэлэри тутуһабыт, ыспыраапкалары, ФЛГ, я/г анаалыстарын ирдиибит, — диэн кэпсиир приют администратора Вера Томская. Үс администратор солбуһа сылдьан, күнүстэри-түүннэри үлэлииллэр.
Тиран уонна сиэртибэ
Киин психолога Яна Иванова:
— Биһиэхэ сүрүннээн дьиэтээҕи “тирантан” эмсэҕэлээбит дьахталлар кэлэллэр. Ону тэҥэ, оҕо-төрөппүт сыһыанын, дьиэ кэргэн иһинээҕи айдаан, арахсыы, улаатан эрэр оҕо кыһалҕалара бааллар.
“Тиран” бэйэтигэр сиэртибэни булар. Ол аата – кыайан утарсар кыаҕа суох, мөлтөх киһини. Бастаан ухаасыбайдыырыгар кини саҕа үчүгэй киһи суох курдук. Ол эрээри, сылдьан, олорон киирэн бардахха, бастакы бэлиэлэр биллэн бараллар: дьүөгэлэри, аймахтары кытта алтыһары бобор, онно-манна сылдьары көҥүллээбэт, олоҕо суох күнүүлүүр, барытын хонтуруоллуур, бэйэтин бэрээдэгин олохтуур, киһи быһыытынан түһэрэр, намтатар, бэйэҕэ эрэли кэбирэтэр. Бэйэтиттэн тутулуктаах оҥорор, үлэлэппэккэ, дьиэҕэ олордор.
Кыыс, дьахтар тутулукка киирбитин бэйэтэ да билбэккэ хаалар, “бары маннык олороллор” диир саныыр. Устунан, төһө да кырбаннар, “ханна барыамый”, “харчым, үлэм суох”, “дьон туох диэҕэй”, “син биир булан кырбыа, өлөрүө” диэн саныыр, эргиччи кутталга олорор.
— Эр киһи тоҕо тиран, садист буоларый?
— Оҕо сылдьан уйулҕатыгар охсууну ылбыт буолуон сөп. Аҕата ийэтигэр сыһыанын көрөн, ол бырагырааматын илдьэ сылдьар. Кырбанар ийэтин аһынар, ол эрээри, улаатан баран, бэйэтэ кэргэнин кырбыыр буолар. Оҕо уйулҕатын эчэйиитэ ол курдук инники олоҕун алдьатыан сөп. Онон күүһүнэн өттөйүүнү көрсөр дьахталлар, бастатан туран, оҕолорун инникилэрин саныахтаахтар.
Эбэтэр, атын оҕолортон, дьонтон атаҕастанар киһи онтун дьиэтигэр кэлэн таһаарар буолуон сөп. Ол иһин мөлтөх сиэртибэни талар, сүрдээх кырыктаах буолар. Оҕону олус атаахтатан кэбистэххэ, бобуллар диэни билбэт буоллаҕына, эбэтэр, төттөрүтүн, кыратыттан кырбыыр буоллахха, сутуругар сокуоннаах киһи буола улаатыан сөп.
— Ыарахан балаһыанньаҕа түбэспит дьахталларга тугу сүбэлиэҥ этэй?
— Киһи ахсын балаһыанньа араас буолуон сөп эрээри, сүрүннээн этиэм этэ: илиитин көтөхпүт киһи көтөҕө турар, көммөт. Кырыктаах, тиран киһи буоларын биллэххитинэ, холбоһо, оҕолоно иликкитинэ, көмөтө көрдөөҥ, арахсыҥ, куотуҥ. Оҕолоргутун харыстааҥ. Күн сирэ көҥдөй, эһиэхэ көмөлөһүөхтэрэ.
Ангелина Васильева, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru
Хаартыска: интэриниэттэн.
Бэйэни хааччахтаныы эрэсиимин кэмигэр исписэлиистэр онлайн-консультациялары ыыталлар. Психолог: 8(968)151-02-66, юрист: 8(914)273-02-07.
Киин аадырыһа: Ломоносов уул., 31/1, 5 этээс, төл.: 8(4112) – 31-90-64. Электроннай буоста: centrsemya@gmail.ru.