«Дьоллоох Дьокуускай» диэн ырыаҕа ылланар киин куораппытыгар иһэн-аһаан, дьон аатыттан ааспыт, сирэй-харах буола сылдьар дьону куруук көрөбүт. Кинилэри утары көрсүбүт киһи хайаан да туох эрэ тус санаалаах буолар. Ким эрэ: “Бэйэтин ыйааҕа буоллаҕа, олоҕун киһи бэйэтэ оҥостор!” – диэн баран ааһа көтө туруо. Оттон ким эрэ: “Оо, барахсаны даа. Хаһан эрэ ким эрэ оҕото, убайа-быраата буолуо ээ. Тоҕо ким да көрбөт-истибэт, көмөлөспөт баҕайыный?” – диэн хараастан, чочумча толкуйдаан ылыа.
edersaas.ru
Маннык дьоҥҥо, олох араас ыарахаттарыгар түбэспиттэргэ үтүө санаатынан, дьиҥнээх дьайыыларынан Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр Киһи быраабыгар боломуочунай көмөлөһөр. Бүгүн Киһи быраабыгар боломуочунай үгүс ахсааннаах үлэтиттэн «Дьиэҕэ төннүү» (“Путь к дому”) диэн аахсыйа туһунан сэһэргээри, СӨ киһи быраабыгар боломуочунай Сардаана Гурьевалыын көрүстүбүт.
“БИҺИГИ ДА ДЬОН БУОЛЛАХПЫТ…”
– Киин куораппытыгар түптээх үлэтэ, олорор дьиэтэ-уота суох ускул-тэскил сылдьар хаамаайы дьоҥҥо көмө хайаан да наада. Чуолаан, киһилии олоххо төннүөн баҕарааччыларга аадырыстаммыт көмөнү оҥоробут. Онуоха “Дьиэҕэ төннүү” диэн социальнай-аһымал аахсыйаны 2018 сыллаахха үстэ ыыппыппыт. Бастакы аахсыйаҕа 70-тан тахса, иккискэ эмиэ итиччэ киһи көмө көрдөөн кэлэ сылдьыбыта. Икки аахсыйа түмүгүнэн 145 киһиттэн 70 киһи бэйэ бодотун тардыныан, дьон ортотугар киһилии сиэринэн сылдьыан баҕарарын биллэрбитэ. Оннук дьону быстах да кэмҥэ олорон эрэллэригэр реабилитационнай кииннэргэ ыытабыт, докумуоннарын чөлүгэр түһэрэллэригэр, үлэҕэ киирэллэригэр көмөлөһөбүт. Сэллик, ВИЧ, сифилис, гепатит уо.д.а. уодаһыннаах ыарыыларга бэрэбиэркэлээн, эмчиттэр тустаах анаалыстары ылаллар. Ордук дьахталлар доруобуйаларын көрдөрүнүөхтэрин баҕараллар. “Биһиги да дьон буоллахпыт” дэһэллэр. Ол гынан баран, арыгы содулуттан кылгас да кэм иһигэр бүдүрүйэн, киһи ымсыырбат олохтоммуттарын көрөн киһи эрэ хараастар. Сорохтор ааттарын-суолларын эппэккэ туран, психолог сүбэтин-аматын ылаллар. Кинилэргэ амарах санаалаах дьон илиилэрин уунан көмөлөстөхтөрүнэ, өйөөтөхтөрүнэ, аҥаардас биир үтүө тылы да эттэхтэринэ, сирэйдиин-харахтыын хайдах курдук сырдыылларын көрүө этигит.
НКО-ЛАР КӨМӨЛӨҺӨЛЛӨР
— Уопсайынан, итинник ускул-тэскил сылдьар дьоҥҥо чопчу учуот оҥоруу боппуруоһун туруорсабыт. Тоҕо диэтэххэ, өрөспүүбүлүкэ министиэристибэлэригэр, биэдэмистибэлэригэр бэйэлэрин хайысхаларынан учуоттар бааллар эрээри, биир кэлим сыыппара суох. Былырыын кыра, орто буруйу оҥорон, хаайыыга олорор дьон болдьоҕун 1,5 сылынан кылгатар туһунан Федерация сокуона тахсыбыта. Бүгүҥҥү туругунан, ити сокуонунан 30 киһи хаайыыттан босхолонно. Өссө 400-чэ киһи эмиэ болдьоҕун кыччатта. Дьэ, бу дьон көҥүлгэ тахсан баран ханна бараллар, тугу үлэлииллэр, ханна олороллор диэн олох-дьаһах боппуруоһа туран, салгыҥҥа ыйанан хаалар. Ол түмүгэр кинилэр уопсастыбаҕа тахсан иккистээн-үһүстээн буруйу оҥороллор. Үлэтэ, дьиэтэ суох киһи, уорар, халыыр, өлөрөр даҕаны. Былырыын хас биирдии төрдүс буруйу урут сууттана сылдьыбыт дьон оҥорбут. Ону Ис дьыала министиэристибэтин статистиката көрдөрөр.
Биһиги социальнай хайысхалаах кэмиэрчэскэйэ суох тэрилтэлэри (НКО) кытта тиһиктээхтик үлэлииргэ, өйүүргэ этиилэрдээхпит. Дьокуускай куоракка уонтан тахса НКО баар. “Алмаз”, “Пенуэл”, “Линия жизни”, “Успех” “Саҥа тыын” уо.д.а. уопсастыбаннай тэрилтэлэр биһиги аахсыйаларбытыгар быһаччы көмөлөспүттэрэ.
Биһиги көмөбүтүгэр наадыйар дьоммутун, төһө миэстэлээхтэринэн көрөн, “Тирэх” пууҥҥа, сорохторун реабилитациялыыр кииннэргэ ыыталыыбыт. Бу тэрилтэлэргэ ардыгар, ордук кыһын тымныы кэмнэргэ, миэстэлэрэ суох буолан хаалар. Оттон хаамаайылыы сылдьар дьон элбэх. Оччотугар биһиги НКО-лардыын үлэлиэхпитин сөп. Кэмиэрчэскэйэ суох тэрилтэлэргэ сыһыаннаах 7 нүөмэрдээх Федерация сокуонунан, кинилэргэ Гранынан көмө оҥоһуллуон сөп. “Линия жизни” тэрилтэ куоракка Грант ылла, онон кини үлэтэ өссө үрдүк таһымҥа тахсыахтаах. Кинилэргэ сир боппуруоһугар өйөбүл оҥоһуллуон сөп. Ити олохтоох уорганнар боломуочуйаларыгар эмиэ киирэр. Биллэн турар, “Тирэх”, Уус Алдаҥҥа “Чагда”, Хаҥаласка уо.д.а. улуустар тэрилтэлэрэ бэйэлэрин кыахтарынан үлэлииллэр. Ол гынан баран, итинник тэрилтэлэри элбэҕи аһар табыгаһа суох, онон НКО-ларынан киирэр ордук.
КИҺИ КИҺИНЭН ОЛОРОР
— Үлэҕитигэр өссө туох саҥаны киллэрдигит диэн ыйытыыгар хоруйдуур буоллахха, улуустар түмсүүлэрин (землячестволары) кытары бииргэ үлэлээн эрэбит. Мэҥэ Хаҥалас, Уус Маайа, Өлүөхүмэ улуустарын түмсүүлэрин кытары көрүстүбүт.
Аахсыйаҕа кэлбит дьон, миигин ханна да көрдөрүмэҥ, суруйумаҥ дииллэрин толоробут. Оттон сорохтортон эһигини кытары сокуон хараҕынан үлэлэһиэхпит диэн тус дааннайдарын ылабыт, илии баттатабыт. Ол түмүгэр улуустар түмсүүлэрин нөҥүө кэргэттэрин, аймахтарын кытары сибээстэһэн, дойдуларыгар төнүннэрэ сатыыбыт. Оннук холобурдар элбэхтэр. Кулун тутар 7 күнүгэр үлэбэр биир киһи киирэ сылдьыбыта. Бастакы аахсыйаҕа миэхэ көмөлөспүккүт диэн “Алмаас” салайааччыта Серафим Ивановка махталын тириэрдибитэ. Кини билигин тэрилтэҕэ харабыллыыр, хамнас ылар, арыгыны испэт. Ити курдук дойдуларыгар Верхоянскайга, Чурапчыга да төннөн киһилии олоҕунан олорон эрэр дьон аҕыйаҕа суохтар. Кинилэргэ көмөлөспүт НКО-рын кытары доҕордуу, аймахтыы курдук буолан хаалаллар. “Киһи киһинэн олорор” диэн саха өс хоһоонун бу үөрүүлээх түгэннэр бигэргэтэллэр. Сорохтор син өйдөнөн, үчүгэй олоххо төннөллөр, 60 бырыһыантан тахсалара уруккута сууттаммыт дьоннор эбит. Кинилэр ортолоругар биһиги көмөбүтүгэр, өйөбүлбүтүгэр наадыйбат, куота көтө сылдьааччылар эмиэ бааллар. Биирдэ “Тирэххэ” ыыппыт дьахтарым куота сылдьыбытын булан, уоппускам кэмигэр таксинан бэйэм илдьэн туттаран турардаахпын. Учаастак полицияларын кытта Чернышевскай уулуссатыгар турар дьиэ анныттан икки киһини таһааран тэрилтэҕэ киллэрбиппит. Итинник дьонтон-сэргэттэн куота көтөр, тэйэн хаалбыт дьоҥҥо уопсастыба болҕомтотун тардаары уонна “киһи киһинэн олорор” диэн өйдөбүлү инники күөҥҥэ тутаммыт, маннык аахсыйалары ыытабыт.
ТУОРА КӨРҮМЭҤ!
-СӨ Судаарыстыбаннай Мунньаҕа (Ил Түмэн) умналааһыны, ускул-тэскил сылдьыыны сэрэтиигэ, кинилэри реабилитациялааһыҥҥа сокуон барылын ыларыгар баҕарабыт. Олунньу 14 күнүгэр Москва уобалаһын Дуумата көҥүллэрэ быһыллан холуобунай накаастабылы барбыт дьон буруйу оҥорботторун туһунан сокуон барылын бастакы ааҕыыга көрдө. Хаайыллыбыт киһи уопсастыбаттан тэйитиллэн, олох күннээҕи укулаатыттан тэйэр, онтон босхолонон баран уларыйбыт социальнай-экэнэмиичэскэй усулуобуйаҕа төннөр. Уопсастыба олоҕун саҥа быраабылаларын билбэтэ уонна социальнай-психологическай майгы-сигили эмиэ буруйу оҥорорго тириэрдэр. Ол иһин, маннык дьоҥҥо көмө туһалаах систиэмэтин киллэрэр, а.э. ресоциализация хайаан да наада.
“Үлэ биэрээччилэр сууттаммыппытын билэн баран тута аккаастыыллар, оччоҕо ханна барабыт, уора барабыт дуо?” диэн суруктар киирэллэрэ бу биир эрэ киһи кыһалҕата буолбатаҕын туоһулуур. Түгэнинэн туһанан, ИДьМ, УФСИН, олохтоох салайыныы уорганнарыгар, министиэристибэлэргэ, чуолаан Үлэ уонна социальнай сайдыы министиэристибэтигэр, былаас уорганнарыгар махталбын тиэрдэбин. Дьоҥҥо кыһамньылаах исписэлиистэр үлэлииллэр. Ханнык да тэрилтэни үлэҕэ ылыҥ диэн эбээһинэстиир бырааппыт суох. Көрдөһөбүт.
Онтон олохторугар табыллыбатах, түптээх үлэтэ суох, уопсастыбаҕа миэстэтин булбатах чугас дьоҥҥутун туора көрүмэҥ, ийэлии-аҕалыы истиҥ сыһыаҥҥытын умнумаҥ диэн дьиэ кэргэттэргэ этиэм этэ. Дьиэтэ-уота суох буолуу кыһалҕата – бу дьон табыллыбатах олоҕо эрэ буолбатах, уопсастыба сайдыытыгар мөлтөхтүк дьайар кыһалҕа.
“Дьиэҕэ төннүү” социальнай хайысхалаах аахсыйаны Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр Киһи быраабыгар боломуочунай көҕүлээбитэ. Сүүс сүбэ элбэҕи кыайар дииллэринии, аахсыйаны СӨ Ис дьыалаҕа министиэристибэтин кытары судаарыстыбаннай былаас өрөспүүбүлүкэтээҕи уонна федеральнай уорганнарын, олохтоох бэйэни салайыныы уорганнарын, уопсастыбаннай тэрилтэлэр өйөбүллэринэн ыыталлар. Туһалаах хамсааһын тахсыбытын биһирээн, кэлин РФ ЫБММ Саха сиринээҕи салаата, СӨ баһаары утары судаарыстыбаннай сулууспата уонна национальнай общиналар кыттыспыттара кэрэхсэбиллээх.
Надежда ЕГОРОВА, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru