… Айар куттаах дьон бу билигин икки ыйтан ордук кэмҥэ тустаах үлэбит тэтимиттэн чыҥха атын, киһи үөйбэтэх-ахтыбатах кэмигэр дьиэ иһигэр олорон айар-тутар түбүккэ түстүбүт.
Бу быстах кэм бука барыбытыгар тэтимнээх, сайдыылаах үйэ саҥа ирдэбиллэригэр эппиэттэһэр ньымалары булан, саҥа хайысхалары көрдөөһүҥҥэ, күннээҕи олоххо сыыйа киллэрэн, табыгастаахтык туһанарга муҥутуур кыах биэрдэ. Ону утарыласпакка сөпкө өйдөөн, ылынан, үлэ хаамыыта, олох уйгута тупсарыгар туһулаатахха, туһаттан атыны аҕалбатыгар саарбахтаабаппыт.
Дьиэ иһэ чуумпура түһэр… Наушник кэтэммин, төлөпүөнүм камератын иннигэр өбүгэм төрүт дорҕоонун илдьэ сылдьар таҥсырбын, кыл кылыһахпын аргыый илиибэр ыламмын, абылаҥнаах үлэм саҕаланар… Бу аата, дьиэҕэ олорон Сергей Зверев-Кыыл Уола аатынан Үҥкүү тыйаатырын мусукааннара бар дьоммутугар саҥа үлэбитин куйаар ситимигэр интэриниэт нөҥүө таһаараары бэлэмнэнэбит. Билиҥҥи кэм үлэҕэ эмиэ ураты сыһыаны, быраабыланы, быһаарыыны ирдиир. Уонча сыллааҕыта тустаах үлэҕин маннык оҥорор табыллыбат буолара, табыллар да буоллаҕына, кэккэ мэһэйдэрдээх, уустук дьыала этэ буоллаҕа.
Бүгүҥҥү күҥҥэ хас биирдиибит дьиэтигэр олорон тюнерынан настройкаланан, метроном холбонон, тустаах үнүстүрүмүөнүгэр анаан суруллубут партиятын үөрэтэн, чочуйан баран видеоҕа устар. Ол кэннэ, звукорежиссерга куйаар ситимин нөҥүө ыытар. Кини матырыйаалы анал бырагырааманан көмпүүтэргэ холбоон, монтажердуун, мусукааннары бары биир кэмҥэ, биир сиргэ оонньуу олороллорун курдук таҥан, биир видеоматырыйаал оҥорон таһаараллар. Дьэ маннык, бүтүн аан дойду бары мусукааннарын курдук, биһиги эмиэ тустаах үлэбитин тохтоппокко, айа-тута сылдьабыт.
Саха дьоно, самаан сайыммыт барахсан сайа охсон тиийэн кэлбит үөрүүтүн бар дьоммутугар бэлэхтээри, “Эдэр саас” диэн үҥкүүнү куйаар ситимигэр оҥорон таһаардыбыт. Бу үлэҕэ аны муусуката уһуллан бүппүтүн кэнниттэн үҥкүүһүттэр салгыыллар. Хас биирдии үҥкүүһүккэ эрэпэтиитэр Долаана Федотова видеоҕа уһуллан тахсыахтаах үҥкүү үрдүк таһымнаах буоларыгар анаан сорох хамсаныыны кылгатан, эбэтэр уларытан быһаарар. Үҥкүүһүттэр хас биирдиилэрэ дьиэлэригэр эрчиллэн, сыанаҕа көрөөччү иннигэр үҥкүүлүү сылдьалларын курдук толорон ыыппыт устууларын, мусукааннар устууларын кытта холбоон “Айар Кут” устуудьуйа (салайааччы Егор Иванов) бэлэм нүөмэри таҥан бар дьон дьүүлүгэр таһаарда. Бу сонун үлэ ситимҥэ тахсыытыгар үҥкүүнү туруорааччы-балетмейстер, РФ уонна СӨ үтүөлээх артыыһа Афанасий Соловьев туох санааттан бу үҥкүү айыллыбытын кылгастык билиһиннэрдэ.
Бу долгутуулаах үлэбитин “Саха” НКИХ “#дьиэҕэ олор” рубрикатыгар көрдөрөн саҕалаан эрэллэр. Үҥкүүбүт тыйаатыра бу “бэйэни хааччахтаныы” кэмигэр ыытар айымньылаах үлэтэ хаһыс да төгүлүн бу рубрикаҕа таҕыста. Онон, саха үҥкүүтүн төрүттээччи С. А. Зверев-Кыыл Уола үбүлүөйдээх 120 сылыгар бүтүн тыйаатыр үлэтэ тохтоон хаалбакка, тигинэччи ыытылла турар. Ол курдук, Кыайыы күнүнэн “Дорога на Берлин” үҥкүү, Бүтүн Арассыыйатааҕы “Георгиевская ленточка” аахсыйа ыҥырыытыгар кыттыыбыт, урукку кэмҥэ уһуллубут испэктээктэрбит, кэнсиэрдэрбит көһүннүлэр. Дьиэҕэ тууйуллан-хаайтаран олорор кэмҥэ бар дьоммутун үөрдээри, санааларын көтөҕөөрү, элбэх араас биэриилэри оҥорор, көрдөрөр тэлэбиидэнньэбит бары үлэһиттэригэр өссө төгүл махталбыт муҥура суох.
Төрүт дорҕооҥҥо киһи санаатын сааһыланар
Төрүт дорҕоон тыаһыгар киһи уоскуйарын, сааһыланарын өйдөөн, “Кыл Саха” бөлөх бастакы “Алгыстаах дорҕоон” килиибин муус устарга сүрэхтээбитэ. Төрүт дорҕоон бүгүҥҥү күҥҥэ элбэх саха санаалаах дьоҥҥо күүс буола сылдьарын Тааттаттан Вероника Попова-Туналы суруга туоһулуур “Бу күннэргэ сарсыардаттан күнү быһа “Кыл Саха” дорҕоонун истэн таҕыстым. Олус да кэрэ, олус да дьикти, умсугутар, угуттуур, эмтиир, арчылыыр, алгыыр төрүт дорҕоон!.. Дьиктитэ диэн, бу кыл струнаалаах кырыымпа, хомус тыаһын истэн хантан эрэ сап-саҕаттан, былыр-былыргыттан кэлбит ис турук, саха айылҕатын күүһэ уонна хамсаныыта тыллар уонна тиллэн кэлэр, ону тэҥэ бэйэм эмиэ тыллабын”.
Бөлөх сүрүннээччилэрэ, аркыастыр мусукааннара СӨ үтүөлээх артыыһа Афанасий Томскай уонна култуура туйгуна Анна Томская, хомусчут Василена Шарина “Саха” НКИХ “Эрдэһиттэр” биэриитигэр скайп нөҥүө тахсан кыттыыны ыллылар, бэйэлэрин толорууларынан саҥа күнү уруйдаатылар. Өрөспүүбүлүкэбит күнүгэр, Кыайыы күнүгэр Култуура министиэристибэтин сүрүннээһининэн “Саха” НКИХ Сахабыт сирин тыйаатырдарын артыыстара кыттыылаах улахан кэнсиэртэри оҥордо, онно эмиэ тыйаатырбыт кытынна. Интэриниэккэ, “YouTube” каналга «Айар Кут» устуудьуйа Кыайыы күнүгэр СӨ норуодунай, РФ үтүөлээх артыыһа, “Кыайыы ырыаһыта” Александр Самсонов онлайн-кэнсиэрин тэрийэн оҥорбута. Онно “Тыыннаахтар умнубат сыллара”, “Мин мантан сэриигэ барбытым” ырыалары доҕуһуоллаатыбыт. 25 мусукаан, дирижердарбыт Николай Петров уонна Анюта Иванова салайыыларынан, дьиэбитигэр видеоҕа устан ыыппыт үлэбит түмүгэ уопсай холбонон олус үчүгэй видеолар тахсыбыттара. Улуу Кыайыы 75 сылыгар анаан “YouTube”, “Instagram”, “Facebook”, “WhatsApp” куйаар ситимнэригэр Дмитрий Артемьев ааҕыытыгар, Анна уонна Афанасий Томскайдар доҕуһуолларыгар “Сиидэлэммит көлүөнэ – сэрии сылларын оҕолоро!” — диэн Уйбаан Бөтүүнүскэй хоһооно киэҥник тарҕаммыта.
Бу эмиэ дистанционнай үлэнэн уратытык оҥоһуллубута. Аркыастыр мусукааннара Г.М. Кривошапко аатынан Филармония хуорун, Алдан аркыастырын мусукааннарын кытта Бүтүн Арассыыйатааҕы “Окно Победы” аахсыйаҕа кыттан, “Кыайыы күнэ” ырыаны толорбуппут.
Бар дьоммутун үөрдээри…
Бу аҕыйах хонуктааҕыта, Оҕо көмүскэлин күнүнэн СӨ норуодунай артыыһа Дмитрий Артемьев уонна “Кыл Саха” төрүт дорҕоон бөлөҕө “Бэрт Хара” олоҥхоттон быһа тардыыны бэлэмнээн видеоролик сүрэхтээтибит. Артыыстар араас онлайн-күрэстэргэ кытынныбыт. Ол курдук, бу дьылтан саҥа үлэлээн эрэр ырыаһыт Александр Карманов “Саха” НКИХ тэрийбит “Ыллаа, ыллаа” бырайыагар кыттан, кыл кылыһах уонна байаан доҕуһуолунан Анастасия Варламова “Аҕам алааһа” ырыатын толорон бастакы тургутууну ситиһиилээхтик ааста.
“Кыл Саха” төрүт дорҕоон бөлөҕө “URAAN” электроннай муусука бырайыагын кытта тутатына эфиргэ оҥорбут композициябыт NewsYkt платформаҕа куоластааһыҥҥа бастаата. Дмитрий Артемьев, Анна уонна Афанасий Томскайдар “Великая Победа” онлайн-күрэс Кылаан-бириис хаһаайыннара буоллулар. Норуоттар икки ардыларынааҕы бырайыактарга эмиэ кыттабыт. Казахтары кытта “Кыл Саха” толорбут композицията ситэриллэн кэлэрин күүтэбит. Кэтэһиилээх ыһыахпыт быйыл онлайн буолара үгүс киһини хомоттоҕо эрээри, омукпут инники кэскилин туһугар, бука бары чөл, чэгиэн олохтоох буоларбыт инниттэн, ирдэбили тутулу тутуһарбыт олус наадалааҕын өйдүөхтээхпит.
Мин, артыыс, салайааччы, уһуйааччы буоларым быһыытынан, үөрэхтээһин эйгэтигэр куйаар ситимин нөҥүө хайдахтаах курдук билиини иҥэриигэ уустуктар, кэккэ ыарахаттар баалларын тус бэйэбинэн биллим. Ол эрэн, ханнык баҕарар уустук кэмҥэ үчүгэй өрүтү була сатыыр тоҕоостоох. Бу тэттик кэмҥэ интэриниэт нөҥүө үлэлииргэ үөрэнним, араас сонун, туһалаах бырагыраамалары билистим. Айар үлэбитин сэргээччилэргэ “Быһа эфир” хаста да ыыттым, кинилэргэ анаан “Виртуальнай кэнсиэр” да оҥорон көрдүм, “ZOOM” ситиминэн мусукаалынай оскуолалар оҕолорун кытта көрсүһүүгэ да ыҥырылынным. Бу барыта миэхэ саҥа саҕалааһын. Дьиэҕэ олорон атын артыыстары, үҥкүү бөлөхтөрүн, кинигэ таһаарааччылары кытта уруккубут курдук билсэ, үлэлии сылдьабыт. Николай Васильев тылыгар, Галина Шахурдина матыыбыгар «Манна тыаҕа, биһиэхэ» саҥа ырыа тахсарыгар үлэлэстибит. Дьиэбитигэр кэргэмминээн Афанасийдыын кыл кылыһахха, таҥсырга, байааҥҥа, гитараҕа, хомуска оонньоон анал бырагыраамаҕа устан, Антон Ивановка ыыппыппыт. Ону “Добун” устуудьуйа тупсаран, ситэрэн, Саарын толоруутугар саҥа ырыа киэҥ куйаар ситимигэр сүрэхтэннэ.
Дьаҥ этэҥҥэ ааһан, үлэбитигэр таҕыстарбыт эрэ, бу бүгүҥҥү күн быстах көстүүтүгэр олорон мунньуммут саҥа билиибитин-көрүүбүтүн, үөрүйэхпитин, сатабылбытын элбэхтик туһанарбыт буолуо диэн эрэнэ саныыбын. Бүгүн биһиги инникибит диэки эрэллээхтик көрөбүт. Ким эрэ харантыын бириэмэтин тууйуллууну-хаайтарыыны кытта ситимниир. Айар куттаах дьон үлэлээбиппит курдук үлэлии сылдьабыт. Дьиэҕэ харыстанан олорор кэмҥэ бар дьоммутун бэйэбит муусукабытынан үөрдээри, санааларын көтөҕөөрү, бииртэн-биири айабыт-тутабыт.
Сүрүн хаартыскаҕа: «Эдэр саас» үҥкүү куйаар ситимигэр таҕыста!
Анна ТОМСКАЯ,
саха аркыастырын мусукаана,
“Кыл Саха” бөлөх салайааччыта.
«Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru саайтка анаан.