Балаҕан ыйын 27 күнүгэр, СӨ Судаарыстыбаннаһын күнүн бэлиэтиир үөрүүлээх тэрээһиҥҥэ В.Г.Короленко аатынан Амма 1-кы нүөмэрдээх оскуолатын нуучча тылын уонна литэрэтиирэтин учуутала Федор Никанорович Мартынов “РФ үтүөлээх учуутала” судаарыстыбаннай наҕарааданы тутта.
edersaas.ru
Билиигэ талаһыы
Федор Никанорович 1951 сыллаахха тохсунньу 11 күнүгэр Амма оройуонун Амма-Наахара сэлиэнньэтигэр, уон оҕолоох учуутал дьиэ кэргэҥҥэ төрөөбүтэ.
Таайа элбэх оҕолоох эдьиийигэр Мария Лаврентьевнаҕа көмөлөһө таарыйа, Федоры бэйэтин кытта Зырянкаҕа үөрэттэрэ илдьибитэ. Кылааһыгар төһө да соҕотох саха буоллар, уустуктары, атааннаһыыны букатын көрсүбэтэҕэ. Маныаха Амма-Наахара оскуолатыгар үлэлиир саҥаһа, СӨ үтүөлээх учуутала З.С.Александрова нуучча тылыгар биэрбит чиҥ билиитэ туһалаабыта. Ол курдук, кини туруорсан, оскуолаларыгар Нуучча тылын күнүн киллэртэрбитэ. Ити күн учууталлыын, үөрэнээччилиин бука бары нууччалыы тылынан эрэ кэпсэтэллэрэ.
Амма-Наахараҕа үөрэнэр сылларыгар дьиэтээҕи үлэтин умнан туран, саҥаһын баай бибилэтиэкэтиттэн арахпат этэ. Федор уон оҕолоох ыалга иккис оҕо, сэттэ уолтан саамай улаханнара. Инньэ гынан, бырааттарын, балыстарын көрүөхтээх, көмөлөһүөхтээх киһи бибилэтиэкэттэн арахпакка үгүстүк мөҕүллэрэ, арыт кинигэтин туппутунан, боруокка олорбутунан утуйан хаалар түгэннэрдээҕэ. Ити курдук, кинигэни ааҕыыта уол бырааттыы омуктары кытта алтыһарыгар улаханнык көмөлөспүтэ. Онус кылааһы Зырянкаҕа бүтэриэхтээх этэ да, сайыҥҥы сынньалаҥар дойдутугар кэлэн баран, дьонуттан тэйимээри барбатаҕа. “Оскуола-производство-үрдүк үөрэх” диэн оччотооҕу ыйыынан салайтаран, Сулҕаччыга бибилэтиэкэринэн ыыппыттара. Ый курдук үлэлээт, тута аармыйаҕа аттаммыта.
“Младший сержант Мартынов!”
Аармыйаҕа барыан иннинэ дьиксинэ саныыра. Дьэ тиийбиттэрэ, уон биэс уолу хаалларан баран, кинилэри ханна эрэ илдьэ барбыттара. “Куһаҕан чааска илдьэр буоллулар”, — дии сырыттахтарына, противовоздушнай оборона истребительнай авиациятыгар тиэрдибиттэрэ. Советскай Гаваньҥа аччыгый авиа исписэлиистэри бэлэмниир оскуолаҕа үөрэммитэ. Салгыы Комсомольск-на-Амуре сулууспалаабыта. Төһө да оскуоланы саҥа бүтэрдэллэр, олус эппиэтинэстээх үлэни сүктэрбиттэрэ. Сөмөлүөттэр көтөллөрүгэр прибордары бэлэмнэтэллэрэ. Өрүү лүөччүктэри кытта алтыһара. Прибордарынан сөмөлүөттэр ханна, төһө ыраах баалларын көрөн хаартаҕа уруһуйдаан иһэрэ. Онтон ыстаапка ыыппыттара.
Нууччалыы ыраастык саҥарар уолу бэйэлэригэр ыкса чугаһаппыттара. Аҕата черчение учуутала Никанор Иванович Мартынов такайыытынан, уруһуй өттүн баҕас кыайа-хото тутара. Ону таһынан суруйууга сыыһата суох, ырылхай буочардаах буолан, сулууспатын болдьоҕун 14 күн эрдэ түмүктээбитэ. “Младший сержант Мартынов!”, — диэтэхтэринэ, “уволен в запас” диэн хоруйдуура. Ол курдук, ый аҥаарын “курорка” курдук атаарбыта. Аармыйаттан кэлэн баран, Мэҥэ Хаҥалас кыыһын кэргэн ылбыта. Оччолорго олоҕун аҥаара буолуохтаах Людмила Николаевна Амма-Наахара аттыгар баар кырымахтаах саһылы иитэр фермаҕа үлэлиирэ.
Дирижер-хоровик
Аармыйаттан кэлээт, тута култуурунай-сырдатар училищеҕа туттарсыбыта. Ити ылбычча буолбатах этэ. Оскуолаҕа үөрэнэр сылларыгар кэргэннии Клавдия Кузьминична, Майрод Александрович Ноговицыннар кулуупка үлэлииллэрэ. Оҕолору кытта олус үчүгэй сыһыаннаахтара. Эбиитин култуурунай-сырдатар училищеҕа үөрэнэр кыргыттар быраактыкалана диэн тиийбиттэрэ. Кинилэр оскуола оҕолоругар анаан үҥкүү, ырыа, сыаҥка арааһын туруораллара. Олус чаҕылхайдык ыллаабатар да, Федор кинилэртэн элбэххэ үөрэммитэ. Ол да иһин алта доҕордуу уол тутуспутунан тустаах училищеҕа үөрэнэ киирбиттэрэ. Үөрэҕин бүтэрээтин кытта, дирижер-хоровик идэлээх эдэр исписэлииһи Амма Сатаҕайын кулуубугар анаабыттара.
Сороҕор, училищеҕа үөрэммит, култуура эйгэтигэр үлэлээбит сылларбын халтай атаарбыппын диэн санаатар да, итиннэ ылбыт билиитэ уруок ыытарыгар улаханнык көмөлөһөрүн бэлиэтиир.
Кырылас биэс
Оскуолаҕа үөрэнэр сылларыгар оҕолортон туох да уратыта суоҕа. Арай, биирдэ даҕаны бэрээдэги кэһэн мөҕүллүбүтүн өйдөөбөт. Аҕата Никанор Иванович биология, химия, черчение уруоктарын таһынан үлэ уруогун ыытара. Тоҕо эрэ аҕата үөрэтэр биридимиэттэригэр “үс” сыананы ылара. Оттон үлэ уруогун (технология) букатын биһирээбэтэ. Ол оннугар нуучча, саха тылларыгар кырылас биэһинэн үөрэммитэ.
Күөмэйэ ыалдьан, үгүстүк балыыһаҕа сытара. Ол да буоллар, нуучча тылыгар олимпиада садаанньаларын толорон, улууска үс иһигэр хайаан да киирсэрэ.
Хаһыакка ыҥырыы олоҕун уларыппыта
Ити курдук, кулуупка бэрт ситиһиилээхтик үлэлии сылдьан, биир үтүө күн “Социалистическая Якутия” хаһыакка “Магаданский государственный педагогический институт приглашает” диэн ыҥырыыга хараҕа хатана түспүтэ. Иһигэр ымсыыра санаабыта. Баҕа санаатын ситээри, ити сыл Магадаҥҥа көппүтэ. Эксээмэннэрин ситиһиилээхтик туттаран, тута үөрэххэ киирбитэ итиэннэ үлэлии-үлэлии 1982 сыллаахха, кэтэхтэн үөрэнэн, филологическай бакылтыаты бүтэрбитэ.
Уһуйааччылар
Учуутал быһыытынан сүрэхтэниитин 1980 сыллаахха Чапчылҕан 8 кылаастаах оскуолатыгар ааспыта. Киниэхэ бэһис кылаастары биэрбиттэрэ. Уруокка киирэригэр олус долгуйара. Кинигэттэн, тэтэрээттэн көрбөккө, бэйэтин тылынан кэпсииргэ дьулуһара. Ол инниттэн элбэҕи ааҕара, сурунара. Кэлэктиип үксэ эдэр этэ. Манна кэлээтин кытта, Е.И.Сергеева, П.Д.Михайлова, Л.А.Шилова эдэр педагогка улаханнык көмөлөспүттэрэ. Салгыы Амма 8 кылаастаах, онтон Амма 1-кы нүөмэрдээх оскуолаларыгар, ол быыһыгар оройуоннааҕы норуот үөрэҕириитин управлениетыгар үлэлээбитэ. Үксүгэр дириэктэри солбуйааччынан, мэтэдииһинэн сылдьыбыта. Олоҕун былаһын тухары олус үчүгэй кэлэктииптэргэ түбэһэрэ кини дьоло этэ, учуутал быһыытынан элбэххэ үөрэммитэ. “В.Г.Короленко аатынан Амма 1-кы нүөмэрдээх оскуолатыгар үлэлии кэлэрбэр, кириэс охсуна-охсуна киирбитим. Тоҕо диэтэххэ, үгүстэр саастаах, үрдүк ааттаах-суоллаах учууталлар этэ”, — диэн ахтар. Ол курдук, “Бочуот Знага” уордьан кавалера И.В.Гагарина, Е.И.Харитонова, А.Е.Кычкина, Э.Л.Артемьева, А.Е.Кычкина, А.А.Петрова о.д.а. үлэлииллэрэ. “Кинилэр баай уопуттарыгар үөрэнэн, бу бүгүн судаарыстыбаннай наҕарааданы ылаары олоробун. Онон уһуйааччыларбар, такайааччыларбар махталым муҥура суох”, — диэн санаатын этэр.
Кырдьык, кинилэр Федор Никанорович уруогар сылдьан кэтээн көрөллөрүн таһынан, бэйэлэрэ уруогу хайдах ыыталларын көрдөрөллөрө итиэннэ ырыттараллара. Ити эдэр педагог уопут иҥэринэригэр сүҥкэн кылаатынан буолбута.
“Квартирант”
Ити курдук, Федор Никанорович олоҕун бүтүннүү оҕону иитиигэ анаата. Хас биирдии күнүн оҕо туһа диэн атаарар. Оскуолаттан быыс булбат. Дьиэтигэр, хонугар эрэ кэриэтэ кэлэрин иһин кэргэнэ күлэ-үөрэ: “Квартираммыт”, – диэн ааттыыра.
Педагог быһыытынан үүнэн-сайдан тахсарыгар кэргэнин өҥөтө эмиэ улахан этэ. Дьиҥэр, дьахтар киһиэхэ тыа сиригэр үс оҕону көрүөх-истиэх, дьиэ ис-тас үлэтин үмүрүтүөх диэтэххэ, тустаахха ыарахан буолуо эрээри, олоҕун аҥаарын куруук өйдүүр, өйүүр этэ.
Тохсунньу томороон тымныыларыгар хаста даҕаны таҥаһа суох хаалан турардаах. Үлэтигэр оройунан түспүт Федор Никанорович үлэ чааһын билбэккэ хаалара. Кэлбитэ, сыгынньахтанар хос аана күлүүстээх көрсөрө. Балта массыынанан кэлэн дьиэтигэр илдьэн биэрэрэ. Сарсыныгар оскуолаҕа хаалбыт таҥаһын харабыл дьиэтигэр аҕалара. Кэллиэгэлэрэ: “Хайдах таҥаскын умнуоххар диэри үлэлиигиний”, — диэн хаадьылыыллара. Үлэтигэр, оҕону иитиигэ ити курдук бэриниилээх.
Соҕотох выпуск
Олоҕун улахан аҥаарын төһө да оскуолаҕа анаатар, кылаас салайааччытын быһыытынан биир эрэ кылааһы толору бүтэртэрбитэ. 1985 сыллаахха Амма 8 кылаастаах оскуолатын бүтэрэр оҕолорго салайааччы этэ. Кинилэр салгыы Амма 1-кы нүөмэрдээх оскуолатыгар көһөллөрүгэр, Федор Никаноровиһы ити оскуолаҕа ыҥырбыттара. Үөрэнээччилэрэ күн бүгүҥҥэ диэри: “Бастакы оскуолаҕа эн биһигини батыһан кэлбитиҥ дуо?”, — диэн ыйыттахтарына, өрүү “ээх” диэн хоруйдуур. Ити, 1987 сыллаахха бүтэрбит соҕотох кылааһын бэрт истиҥник саныыр. Оҕолоро оскуоланы бүтэрбиттэрэ быйыл 30 сылын туоллар да, учууталларыгар махталлара өссө күүһүрэн иһэргэ дылы. Хас кылааһынан көрсүһүү ахсын учууталларын өрүү ыҥыраллар. Билигин “сиэннэрин” — кинилэр оҕолорун улуу нуучча тылыгар уһуйар.
Биир күннээх суумка
Ити курдук үлэлии сырыттаҕына, умнуллубат түгэн буолан турардаах. Биир үтүө күн алтыс кылааска үөрэнэр уолга төрөппүттэрэ сабыс-саҥа суумка ылан биэрбиттэр. Саҥа суумкаламмыт оҕо барахсан учуутал кэпсиирин истибэккэ, өйө-санаата барыта суумкатыгар этэ. Паартатыттан таһааран имэрийэр, онтон эмиэ төттөрү угар. Федор Никанорович үөрэнээччигэ хаста даҕаны сэрэтии биэрэ сатаан баран, уруок бүтүөр диэри суумкатын ылан бэйэтин остуолугар уурарга санаммыт. Төһө да алтыс кылааска үөрэннэр, бөдөҥ-садаҥ буолан күүс баар оҕото этэ. Учуутал ылаары гыммытын көрөн, суумкатын быдьаспыт. Ол сырыттахтарына, суумкалара ортотунан хайдан хаалбыт. “Дьэ бүттэ, милииссийэҕэ үҥсэр, төлөтөр буоллулар”, — диэн дьаархана саныы олордоҕуна, ол оҕо ийэтэ киирэн кэлэн “уруок кэмигэр тоҕо суумканан оонньуу олорбуккунуй” диэн уолун мөҕөр. “Төһө да ааспытын иһин, олус хомолтолоох этэ. Сабыс-саҥа суумка биир эрэ күннээх буолбута. Көр, төрөппүттэр ол курдуктар ээ. Ол уол билигин Байыаннай комиссариакка үлэлиир”, — диэн ахтар.
Учуутал диэн кимий?
Федор Никанорович үйэтин тухары Николай Некрасов “Сеятелям” диэн ырааҕы көрөр, дириҥ ис хоһоонноох хоһоонугар “разумное”, “доброе”, “вечное” диэн эппит тылларын тутуһан кэллэ. Ол курдук, “дириҥ билиини иҥэр”, “үтүө киһини иитэн таһаар”, “эн үөрэппитиҥ үйэлэргэ хаалар” диэн өйдөбүллээх. Учууталлар оҕоҕо билии иҥэрэр үрдүк эппиэтинэһи сүгэбит диэн бэлиэтиир.
Оскуола оҕолоро өйтөн суруйууну ыарырҕаталларын этинэн-хаанынан билэр буолан, итиннэ анал бырагыраама суруйбута. Саха судаарыстыбаннай университетын филологическай бакылтыатын кытта ыкса сибээстээхтик үлэлииллэрэ. Ити бырагырааматын өссө дириҥэтэн, педагогическай наука доктора, ХИФУ профессора С.М.Петрова салалтатынан 2005 сыллаахха “Обучение сочинению-рассуждению на основе взаимосвязанного изучения русской и родной литератур в 10-11 классах якутской школы” диэн үлэтин көмүскээн, педагогическай наука хандьыдаата буолбута. Манна кини саха уонна нуучча литэрэтиирэлэригэр баар уобарастары тэҥҥэ тутан хайдах арыйыахха сөбүн ырытар.
Интэриэһинэйэ диэн, Федор Никанорович научнай салайааччыта Светлана Максимовнаны кытта биир күн судаарыстыбаннай наҕарааданы туттулар. Итини дьылҕа ураты бэлэҕин быһыытынан сыаналыахха сөп.
Түмүк
РФ үтүөлээх учуутала Федор Никанорович Мартынов олоҕо ити курдук. Аммаҕа үлэлиир сылларбар “Мартынов бэртээхэй учуутал” дииллэрин элбэхтэ истибитим эрээри, оччолорго сирэй көрсөн кэпсэтэр түгэн тосхойботоҕо. Оҕолору мөҕөн-этэн буолбакка, өрүү истиҥ сыһыаннаахтык кэпсэтэр, кинилэри өйдүүргэ дьулуһар. Ол да иһин биир үөрэнээччи: “Настоящий учитель это — Федор Никанорович”, — диэн этэн турар. Кини учуутал быһыытынан сүрүн уратыта диэн – оҕоҕо, дьоҥҥо-сэргэҕэ өрүү үчүгэй хаачыстыбаларын көрдүүр. Ол да иһин, үгүс ыарахан усулуобуйаҕа түбэспит оҕолор киниэхэ талаһаллар.
Федор Никанорович төһө да үрүҥ хараҕын өрө көрбөккө үлэлээтэр, соҕотох хааллар, үс оҕотун атахтарыгар туруортаата, үөрэттэрдэ. Улахан кыыһа Ньургуйаана бэйэтин кытта олорор, кыра кыыһа Мария быраас, уола Виталий Амматааҕы үөрэх управлениетыгар каадыр салаатыгар үлэлиир. Кыыс сиэн тапталлаах эһээтэ.
Людмила ПОПОВА, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru
Хаартыскалар Мартынов дьиэ кэргэн архыыбыттан уонна Вера ИВАНОВА («Амма олоҕо» хаһыат) түһэриилэриттэн туһанылыннылар.