Аатырбыт дьоруой летчик Михаил Девятаев ньиэмэс лааҕырыттан күрээбитин туһунан киинэ бу саас дойду үрдүнэн сүрүн байыаннай драма буолла. Киинэ дьиҥнээх киһи дьылҕата көстөрүнэн уратылаах. Ааспыт нүөмэргэ Эбензее концентрационнай лааҕырга тыыннаах хаалбыт саха буойуна Михаил Заболоцкай туһунан суруйбутум ааҕааччы болҕомтотун тардыбыта.
Дьиҥэр, ньиэмэс билиэнигэр тыһыынчанан сэбиэскэй дьон түбэспитэ. Ол эрэн, кэмэ оннук буолан, ити түгэни үгүстэрэ кистии-саба сылдьыбыттара. Олортон биирдэстэрэ, Ньурбаны иккис дойдутунан оҥостубут Аркадий Цоун этэ. Бу киһи Девятаевы кытта биир лааҕырга сылдьыбытын, күрүүр былааҥҥа биир тутаах киһи буолбутун туһунан ньурбалар үгүстэрэ Михаил Девятаев, оччолорго Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойун аатын сүкпүт киһи, киниэхэ ыалдьыттыы кэлбитигэр эрэ билбиттэрэ.
“Оскуолаҕа кэлэн кэпсээбитэ”
Ньурба олохтооҕо, үйэтин-сааһын тухары Ньурба авиа-этэрээтигэр диспиэччэринэн үлэлээбит Сергей Зверев ол кэмнээҕи түгэни маннык кэпсиир:
— 1971 сыл сааһыгар, кулун тутарга дуу, муус устарга дуу, кэлэ сылдьыбыта. Доҕоругар ыалдьыттыы кэлбитэ буолуо, ол эрэн, нэһилиэнньэни кытта көрсүһүүнү Ньурба оскуолатыгар эмиэ тэрийбиттэрэ. Оччолорго үөрэнэ сылдьыбыт оҕо хайаан да ол көрсүһүүгэ сылдьыбыт буолуохтаахпын эрээри, бу диэн өйдөөбөппүн, ону ханарыппакка кэпсиибин. Ол эрэн “Дьоруойу кытта ньиэмэстэн күрээбит лүөччүк, ол аата бэйэтэ эмиэ Дьоруой эбит” диэн өйбөр хатанан хаалбыта. Оччолорго сэриигэ сылдьыбыт Сойуус араас муннуктарыттан кэлбит ыар дьылҕалаах дьон Ньурба авиа-этэрээтигэр элбэх этилэр, этэргэ дылы, интернационал кэмэ буоллаҕа. Онно Цоун улаханнык биллибэт, бэйэтин “мин аҕай” диэбэтэх киһи эбитэ үһү. Ол аатырбыт доҕоро кэлэн эрэ кини дьылҕатын туһунан дьон биллэҕэ.
Аркадий Петрович Цоун туһунан урут Ньурба улууһугар эрэ биллэр буоллаҕына, быйыл дьэ Саха сиригэр киэҥник аата ааттанна. Биллэн турар, сүрүн төрүөтүнэн “Девятаев” киинэ тахсыбыта буолбута. Дьоруой лүөччүк Ньурбаҕа кэлэ сылдьыбытын туһунан бэйэтин ахтыытын оччотооҕуга оскуола үөрэнээччитэ, билигин Саха сирин Киин быыбардыыр хамыыһыйатын бэрэссэдээтэлэ Евгений Федоров Фейсбукка суруйбута дьон болҕомтотун тардыбыта.
— Дьиҥэр, ити ахтыыны 4-5 сыл анараа өттүгэр буойуннар доҕордоһууларын күүһүн арыйан суруйбутум. Ол суруйуум бу саас эмискэ күөрэйэн таҕыста. Девятаев кэлэ сылдьыбытын туһунан дьон билиҥҥээҥҥэ диэри өйдүүр, кэнники оскуолаҕа бииргэ үөрэммит оҕолорбун кытта суруйса сылдьыбытым, үгүстэрэ ол түгэни өйдүүллэр эбит, Ньурба 2-с №-дээх орто оскуолатыгар тыл эппитин. Доргуччу саҥалаах модьу-таҕа көрүҥнээх Девятаев аттыгар саҥата-иҥэтэ суох, сэмэй киһи турара өйбөр хатаммыт.
Арыллыбыт күрээһин кыттыылааҕа
Киинэҕэ көстүбүт аатырбыт күрээһиҥҥэ Аркадий Цоун кыттыбатаҕа. Кини туһунан Михаил Девятаев бэйэтин «Полет к солнцу» кинигэтигэр суруйбута. “Манна Сибииртэн сылдьар Аркадий Цоуну кытта билсибитим. Хаһан эрэ эһэлии күүстээх модун уол сиэрдийэ курдук синньигэс, уҥуохтарынан талыгырыы сылдьар дьардьама буолбут. Куруутун күрээһин эрэ туһунан саныы сылдьар”.
Новый Кенигсберг диэн сиргэ Николай Китаев диэн майор көҕүлээһининэн бөлөх тэрийэн, концентрационнай лааҕыр таһыгар тахсар сир аннынан холлороон хаһан саҕалаабыттар. Холлороон киирэр хайаҕаһа Аркадий Цоун утуйар оронун анныгар кистэммит. Бараах иһинээҕи дьон бары кэриэтэ билэллэр эбит эрээри, өр кэм устата ким даҕаны тыллаабатах. Көҥүл сиргэ тиийэ хаһыллыбытын кэннэ лааҕыр туалетыгар кэтиллэн, бараах иһигэр амырыын сыт тарҕаммыт. Улахан дьэҥдьиир буолбут эрэн, холлороону ол сырыыга булбатахтар. Ол эрэн, аҕыйах хонук ааһыыта комендант чуо Аркадий оронугар хааман тиийэн, муостаны арыйа баттаабыт. Аркадий көрдөрөн туран мэлдьэһэ сатаабыт, “түүн уһуктубакка утуйабын” диэн кэлиилии кэбэ турбут. Кинини кыыллыы кырбаабыттар… Сотору, күрээһин салайааччыларын булбакка, аҥаардас уорбалаан Аркадий Цоуну, Иван Пацуланы, Михаил Девятаевы уонна өссө хас да киһини атын, “ытыллар” дьылҕалаахтар лааҕырдарыгар көһөрбүттэр.
Киинэ уонна дьиҥнээх сэһэн уратылара
Тимур Бекмамбетов киинэтин тыҥааһыннаах оҥорор сыалтан бэйэтин эбиилэрин киллэрбитэ биллэр. Ол курдук, эрдэ доҕордоспут таҥнарыахсыт пилот туһунан сценарист айан суруйбут. Ол эрэн, Девятаев ахтыыларыгар сотору-сотору таҥнарбыт агитатордар кэлэн Власов аармыйатыгар ыҥыралларын туһунан кэпсиир. Сэбиэскэй цензура кэмигэр аһаҕастык суруйбатах эрээри, тыл быыһынан аахтахха, сорох сордоохтор ити агитацияны ылынан таҥнарыахсыт дьылҕатын талбыттара көстөр. Ол эрэн, оннооҕор пропагандалыы кэлбит дьон “итэҕэйимэҥ, Кыһыл аармыйа бары фроннарга кимэн киирэн иһэр!” диэн, онтон сылтаан суорума суолланаллар эбит.
Киһи итэҕэйиэ суох түгэнэ – “Заксенхаузен” фильтрационнай лааҕырга баттах кырыйар оҕонньор атын киһи докумуонун уларытан быыһаабыта, дьиҥнээх түгэн. Степан Григорьевич Никитенко диэн атын киһи аатын ылан, ол күн крематорийга атаарыллыахтаах Девятаев быыһанар. Итиннэ хаайыылаахтар кистэлэҥ бөлөхтөрө көмө буолбут эбит.
Ньиэмэс сөмөлүөтүн уоруу, кистэлэҥ докумуоннары аҕалыы, эмиэ кырдьык буолбут чахчы. “Фау” аракыаталар кистэлэҥ лааҕырдара ханна баарын көрдөрөр докумуоннары аҕалан, Михаил Девятаев дойдуга улахан өҥөнү оҥорбута. 12 сыл ааспытын кэнниттэн аатырбыт аракыата конструктора Сергей Королев туруорсуутунан, 1957 сыл күһүнүгэр Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойун аата иҥэриллибитэ.
Цоун дьиэ кэргэн саҥа дойдута
Иркутскай уобалас Жигалово сэлиэнньэтиттэн төрүттээх Аркадий Петрович Цоун сэрии кэнниттэн Саха сиригэр кэлэн, бэйэтин идэтинэн пилот быһыытынан Ньурба авиа-этэрээтигэр үлэлээбитэ. Сергей Егоров кэпсииринэн, биир кэмҥэ Ан-2 сөмөлүөт инструкторынан үлэлии сылдьыбыт. Дьиэ кэргэнин көһөрөн аҕалан, ууһаан-тэнийэн, 5 оҕо аҕата буолан олорбут. Аймахтара билигин даҕаны Ньурба улууһугар олороллор үһү, Саха сирэ Цоуннарга саҥа төрөөбүт сир буолбут.
Тоҕо Саха сиригэр кэлбитин туһунан араас сабаҕалааһыннар бааллар эрээри, дьиҥ чахчы маннык этэ диир кыах суох. Ол эрэн, “уорганнар харахтарын далыттан күрээн кэлбит” диэн сабаҕалааһын оруннааҕа көстүбэт. Бастатан туран, алмаас хостуур стратегическай суолталаах сиргэ мээнэ киһини үлэҕэ ылаллара саарбах. Иккиһинэн, Аркадий Петрович дьон сиэринэн олорбут, үлэтигэр хаста даҕаны идэлээх сойуус бэрэссэдээтэлинэн талыллыбыта биллэр. Биллэн турар, уонунан сыллар тухары КГБ кэтэлигэр сырыттаҕа, ол ханна барыай…
Девятаев 2000 сыллаахха, биир тиһэх интервьютугар “Сэрии кэнниттэн 15 сыл хаайыыга олорбут дииллэр, ол кырдьык дуо?” диэн ыйытыыга “Суох, тургутуу кэнниттэн көҥүл олоххо төннүбүтүм. Ол эрэн, өр сылларга сэнээһин, уорбалааһын, доппуруостарга ыҥырыы баара. Олус ыар этэ…” диэн хоруйдаабыт. Кэмэ оннук буоллаҕа.
Егор Карпов, «Cаха сирэ» хаһыат, edersaas.ru
Хаартыскалар интэриниэттэн ылылыннылар.