Сир шарын нэһилиэнньэтэ хабах курдук үллэн турар. 2019 сылга 7,7 миллиард киһиэхэ тэҥнэстэ. Саамай элбэх киһи Кытайга олорор – 1,4 млрд, Индияҕа – 1,3 млрд., АХШ – 331 мөлүйүөн. Сотору кэминэн Индия Кытайы ситиэ дииллэр. Сыл аайы аан дойду нэһилиэнньэтэ 87-92 мөлүйүөн киһинэн эбиллэн иһэр. 2050 сылга 9,2 миллиардка тиийэр туруктаах.
Урут Сэбиэскэй Сойуус киһитин ахсаанынан үһүс миэстэлээх эбит буоллаҕына, билигин Арассыыйа тохсус миэстэҕэ – 146 мөлүйүөн нэһилиэнньэлээх. Ол аата аан дойду нэһилиэнньэтин 1,9 %-нын ылар. Дьиксиннэрэрэ диэн, Арассыыйа нэһилиэнньэтин ахсаана эбиллиэхтээҕэр, аҕыйаан иһэр.
Аан дойдуга нэһилиэнньэ ахсаана эбиллэ турар. Ол экология мөлтүүрүгэр, ас-таҥас тиийбэт буолуутугар, дьадайыыга, о.д.а. тиэрдиэн сөп. Ол эрээри Арассыыйаҕа билиҥҥитэ сир-уот, сир баайа, ас-таҥас баар. Ол үрдүнэн нэһилиэнньэ аҕыйыы турар буоллаҕына, дойду мөлтүүр, экэниэмикэ бытаарар, эстии-быстыы саҕаланар. Ол иһин демографияны тупсарарга былаас суһал миэрэлэри ылынар.
Арассыыйаҕа, ааҕан таһаарбыттарынан, биир кв. килэмиэтиргэ 8,57 киһи олорор. Нэһилиэнньэ 68,43 %-на дойду киин эрэгийиэннэригэр олорор. Онон Уһук Илин, Сибиир, Урал, Волга сүнньүн уокуруктарыгар нэһилиэнньэ ахсаана аҕыйыыр, Киин, Хотугулуу-Арҕааҥы, Соҕурууҥу, Хотугу Кавказ уокуруктарыгар эбиллэр. Ити көһөн барыы түмүгэ. Куоракка — 74%, тыа сиригэр 26 % киһи олорор.
“Демографическай дьаама” эрэ содула дуо?
2013-2015 сылларга Арассыыйаҕа нэһилиэнньэ ахсаана эбиллэ сылдьыбыта. Ити Бырабыыталыстыба ыытар социальнай бэлиитикэтин түмүгэ этэ. Ол эрээри, 2016 сылтан эмиэ көрдөрүү намтаан, былырыын өлүү уонна төрөөһүн араастаһыыта 224 тыһыынча киһиэхэ тэҥнэспитэ. 2019 сыл бастакы түөрт ыйыгар номнуо 150 тыһыынча киһинэн аҕыйаабыт, онон сыл бүтэһигэр 400 тыһыынчаҕа тиийиэн сөп. 21 эрэгийиэҥҥэ эбиллии баар, оттон 26 эрэгийиэҥҥэ өлүү төрөөһүнү 1,5-2 төгүл куоһарар.
Төрөөһүн аҕыйааһынын ааспыт үйэ 90-с сылларынааҕы “демографическай дьаама” содулунан ааҕаллар. Ол кэмҥэ 30%-нан аҕыйах оҕо төрөөбүт. Кинилэр билигин улаатан, төрүүр-ууһуур саастаах дьахтар аҕыйах.
Ону тэҥэ, төһө да олох усулуобуйата тупсубутун, араас көмө баарын иһин, билигин дьахталлар элбэхтик оҕолоно сатаабаттар (аан дойду үрдүнэн баар көстүү). Үс оҕолоох буоллаххына, элбэх оҕолоох аатыраҕын. 70-с, 80-с сылларга 5-7 оҕолоохтору элбэх оҕолооҕунан ааҕаллара. Манна эдэр дьахталлар доруобуйаларын туруга мөлтөөбүтэ эмиэ дьайар буолуохтаах.
Маны тэҥэ дьадайыы, оһолго түбэһии уонна кылгас үйэлэнии сүрүн төрүөт буолаллар. Атын дойдулары кытта тэҥнээтэххэ, Арасыыйаҕа эрэ оһолтон, арыгыттан, ыарыыттан эрдэ суорума суолланыы көрдөрүүтэ үрдүк. Ити ордук эр дьоҥҥо сыһыаннаах.
Эр киһи ахсаана тоҕо аҕыйаҕый?
Арассыыйаҕа 2018 сылга дьахтар, эр киһи ахсаанын аахтылар. Ол түмүгэр, тыһыынча эр дьоҥҥо ортотунан 1156 дьахтар тиксэр эбит.
Ол гынан баран, саастарынан ылан көрдөххө, араас буолар эбит. Эдэр дьоҥҥо: 35-гэр диэри саастаах 1000 эр киһиэхэ 946-994 кыыс-дьахтар тиксэр. Оттон сааһыран истэхтэрин ахсын, эр киһи ахсаана аҕыйаан иһэр. 35-40 саастаахтарга: 1000 эр киһиэхэ – 1027 дьахтар. 70-рын ааспыт дьоҥҥо: 1000 эр киһиэхэ – 2377 дьахтар.
Маны хайдах быһаарыахха сөбүй? Дьиҥинэн, оҕо төрөөһүнүгэр уопсай ахсааҥҥа кыыс, уол тэҥ-тэҥҥэ буолар, өссө уолаттар элбэхтэр эбит. Ол эрээри, эр дьон бэйэлэрин харыстаммакка, сороҕор иһэн-аһаан кэбиһэн, оһолго, быһылааҥҥа түбэһиилэрэ элбэх, эрдэ суорума суолланыы да аҕыйаҕа суох. Оттон дьахтар тулуурдаах дииллэр, төһө да оҕолоннор, доруобуйатын көрүнэр буолан, уһун үйэлэнэр.
«Сахастат» сайта көрдөрөрүнэн, Саха сиригэр 2018 сылга 964 тыһыынча киһи олорор, онтон эр киһитэ – 467,9 тыһ. (48,5%), дьахтара – 496,4 тыһ. (51,5%). Ол эбэтэр, дьахтар ахсаана эр киһитээҕэр элбэх (1000 эр киһиэхэ 1061 дьахтар тиксэр). Интэриэһинэйэ диэн, 2000 сылтан бу тэҥнэһии улаханнык халбаҥнаабатах.
Оттон ааспыт үйэҕэ дьахтар ахсаана, төттөрүтүн, аҕыйах эбит — 1000 эр киһиэхэ 910-980 дьахтар. Холобур, 1917 сыллаахха Саха сирин нэһилиэнньэтин ахсаана 264,1 тыһыынча киһи: 138,3 тыһ. эр киһи, 125,8 тыһ. дьахтар. Бырыһыанынан тэҥнээтэххэ – 52,4% уонна 47,6%. Ол саҕана дьахтар барахсан оҕолоноору сыыстаран өлүүтэ элбэх этэ, баҕар, ол төрүөт буолбута буолуо.
Стратегическай сайдыы 9 сыала
Нэһилиэнньэ ахсаанын элбэтэр туһуттан, “Демография” национальнай бырайыак үлэлиир. Сыала-соруга – киһи олоҕун уһатыы, төрөөһүнү, оҕолоох дьиэ кэргэттэри өйөөһүн, аҕа көлүөнэ социальнай хааччыллыытын чэпчэтии.
РФ Бэрэсидьиэнэ Владимир Путин “Национальнай сыаллар уонна Россия 2024 с. диэри сайдыытын стратегическай соруктарын тустарынан” диэн ыам ыйынааҕы ыйааҕар барыта тоҕус сыалы ыйбыта:
- Нэһилиэнньэ ахсаана сыл аайы эбиллэ туруохтаах;
- Киһи ортотунан 78 сааһыгар диэри олоруохтаах (2030 сылга бу көрдөрүү 80 сааска диэри тиийиэхтээх);
- Нэһилиэнньэ үрдүк дохуоттаах, хамнастаах буолуохтаах, биэнсийэ сыана ыарааһынын куоһарыахтаах;
- Кыаммат дьон ахсаана икки төгүл кыччыахтаах;
- Хас сыл аайы 5 мөлүйүөнтэн итэҕэһэ суох ыал дьиэтин тупсарыныахтаах;
- Бүттүүн дойду үрдүнэн технологическай сайдыы баран, бу хайысхаҕа саҥаны, сонуну киллэрэр тэрилтэлэр ахсааннара 50 % элбиэхтээх;
- Экэниэмикэҕэ, социальнай эйгэҕэ цифровой технологияны хамаҕатык туһаныахтаахтар;
- Арассыыйа биэс бастыҥ экэниэмикэлээх дойдулар ахсааннарыгар киириэхтээх, дойдуга сыана ыарааһына 4 %-тан элбиэ суохтаах.
- Экэниэмикэ тутаах салааларыгар, бастатан туран, бырамыысыланнаска, тыа хаһаайыстыбатыгар, тас дойдуга тахсыы хааччыллыахтаах. Бу хайысха аныгы технологияҕа, идэтийбит, анал үөрэхтээх исписэлиистэргэ олоҕуруохтаах.
Алта сыл иһигэр бу хайысхалары сайыннарарга 28 триллион солкуобай көрүөхтэрэ, бастакы үс сылга — 5,7 триллион.
Саха сиригэр национальнай бырайыактары үбүлүүргэ 317,9 миллиард солкуобай көрүллүөҕэ. Ол иһигэр федеральнай киинтэн 243,1 миллиард солкуобай бэриллиэҕэ. Өрөспүүбүлүкэ 65,3 миллиарды биэриэхтээх.
Мөлүйүөн ахсааҥҥа тиийиэхпит дуо?
Саха сиригэр өрөспүүбүлүкэ төрүттэммитэ 100 сылын көрсө, 2022 сылга 1 мөлүйүөн ахсааҥҥа диэри тиийиэхтээхпит диэн сыал-сорук турбута. Билиҥҥи туругунан, өрөспүүбүлүкэ олохтооҕун ахсаана – 964 330 киһи. Сыл аайы 2 тыһыынчанан эбиллии барар, онон, арааһа, бу сыал туолбат кэриҥнээх. “Хата, эбиллэр эбиппит” диэн үөрүөх тустаахпыт (Сибиир атын эрэгийиэннэригэр эбиллии суох).
Төрөөһүн 2010-2016 сылларга 1 тыһыынча киһиэхэ 16-17 оҕоҕо тиийэ сылдьан баран, эмиэ түһэн эрэр. 2018 сылга тыһыынча киһиэхэ 13,7 оҕо төрөөбүт. Ол оннугар өлүү ахсаана эмиэ аҕыйаан иһэр эбит: 2010-2016 сс. – 10-8,5 киһи, 2018 с. – 8,1 киһи өлбүт (1 тыһ. киһиэхэ).
Эрэгийиэннээҕи бырайыак уон үс сүрүн хайысхалаах: «Демография», «Доруобуйа харыстабыла», «Үөрэхтээһин», «Наука», «Олорор дьиэ уонна куорат эйгэтэ», «Норуоттар икки ардыларынааҕы кэпэрээссийэ уонна экспорт», «Экология», «Куттала суох уонна хаачыстыбалаах массыына суола», «Үлэ оҥорумтуота уонна дьарыктаах буолуу өйөбүлэ», «Цифровой экэниэмикэ», «Култуура», «Дьоҕус уонна орто урбаан, итиэннэ бэйэ дьыалатын көҕүлээһини өйөөһүн», «Модернизация кэлим былаанын уонна магистральнай инфраструктураны кэҥэтии». Хас биирдии хайысха бэйэтин иһинэн биэс-алта бырайыактаах.
Бырабыыталыстыба бэрэссэдээтэлэ Владимир Солодов национальнай бырайыактары олоххо киллэрии нэһилиэнньэ олоҕун хаачыстыбатын тупсарыыга тирэх буолуоҕун, манна хайдах үлэлиирбититтэн эрэгийиэн стратегическай сайдыыта тутулуктанарын бэлиэтиир.
Бырайыак сүрүн тэрээһиннэрэ: Ийэ хапытаала; Өрөспүүбүлүкэтээҕи Ийэ хапытаала; бастакы, иккис, үһүс оҕо төрөөтөҕүнэ көмө төлөбүрдэр; кыайан оҕоломмот ыаллар “ЭКО” ньыматын туһаналларын элбэтии.
Ону тэҥэ, сүрүннээн, элбэх оҕолоох ыаллары өйүүр бэлиитикэ ыытыллар. 2019 сылга үстэн элбэх оҕолоох дьиэ кэргэттэр ахсааннара – 27 116 ыал. Билиҥҥи кэмҥэ хаһааҥҥытааҕар да оҕолоох ыалларга элбэх көмө оҥоһуллар.
Ангелина Васильева, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru
Сыыппара
28 трлн солк. — бырайыактары үбүлээһиҥҥэ көрүллэр.
317,9 млрд солк. – Саха сиригэр бырайыактары үбүлээһиҥҥэ көрүллүөҕэ.
Ол иһигэр
243,1 млрд. солк. — федеральнай киинтэн.