Эбээн Бытантай улууһа хоту сытар улуустартан биирдэстэрэ. Дьарҕаалаах баһылыгынан 2015 сылтан иккис болдьоҕун Лев Вячеславович Горохов үлэлиир. Кини 2006 сыллаахха үөрэҕин бүтэрэн баран Эбээн Бытантай улууһун Кустуур нэһилиэгин орто оскуолатыгар учууталынан ананан кэлбитэ. Онтон 2010 сылга диэри Саккырыыр алын сүһүөх оскуолатыгар, ону таһынан, үөрэх управлениетыгар үлэлээбит. Ити сыл улуус дьаһалтатыгар гражданскай оборуона уонна ыксаллаах быһыы-майгы сүрүн исписэлииһинэн 2015 сылга диэри үлэлээбит.
ЫАНАР ЫНАХ АХСЫН – 35 ТЫҺЫЫНЧА
– Лев Вячеславович, Дьарҕаалаах сэлиэнньэтин сүрүн дьарыгын, хаһаайыстыбатын туһунан сырдатыаҥ дуо?
– Нэһилиэнньэбит ахсаана 224 киһи. Сүрүннээн ынах сүөһү, сылгы, таба иитиитинэн дьарыктанабыт. Нэһилиэкпитигэр икки хаһаайыстыба таба иитиитинэн дьарыктанар. Уопсайа нэһилиэкпитигэр ынах сүөһү ахсаана – 68, сылгы ахсаана – 358, таба ахсаана – 320. Ол эрээри кэлиҥҥи кэмҥэ табабыт ахсаана биллэ аччаата. Сүрүн төрүөтүнэн бөрө мэнээктээһинэ буолар. Оттон ходуһаларбыт туһунан этэр буоллахха, бөһүөлэкпит аттыгар биир сүрүн ходуһабыт, Улахан Алыы диэн сирбит 2019 сыллаахха аҥаара умайан хаалбыта. Инньэ гынан, билигин ол сирбитигэр олох аҕыйах оту ылабыт. Нэһилиэкпитигэр саха ынаҕын иитэбит эрээри, тэрилтэ филиала суох. Саха ынаҕын сүрүннээн чааһынайдар, сэттэ ыал уонна биир бааһынай хаһаайыстыба иитэллэр. Биһиги улууска ынах-сүөһү үүтүгэр мораторий биллэриллэн турар, ол оннугар хас ыанар ынах ахсын дьон 35 тыһыынча солкуобайы ылар.
КИИН ИТИТИИГЭ 100% ХОЛБОНУОХПУТ
– Ханнык саҥа тутуулар ыытылла туралларый, былааннаналларый?
– Нэһилиэкпитигэр саҥа тутуулар тустарынан кэпсиир буоллахха, 90-с сыллартан туруорсубут киин хочуолбутун 2018 сыллаахха ГУП ОДьКХ дириэктэрэ Виктор Викторович Омуков уонна улууспут аҕа баһылыга Гаврил Гаврильевич Горохов миэстэтигэр кэлэн көрөн-истэн баран, тутуутун 2019 сылтан саҕалыырга диэн сөбүлэҥ түһэрсэн, ол сайын тутуута саҕаламмыта. Хочуолунайбыт экспериментальнай буолар. Биһиги курдук, сылга алта эрэ ый суоллаах олорор сэлиэнньэҕэ мас сыыһынан эбэтэр хатырыгынан оттуллар. Мас төһө суонуттан, синньигэһиттэн тутулуга суох бытарытан оттуллар. Оттон мас хатырыга сылааһы биэрэрэ 30% үрдүүр. Хочуолунайбыт үс оһохтоох, 0,5 мегаватт кыамталаах, Ковровскай собуот оһохторо буолаллар. Бу хочуолунайга социальнай эбийиэктэр, түөртүү кыбартыыралаах дьиэлэр уонна биир икки кыбартыыралаах дьиэ, ону сэргэ биир чааһынай дьиэ холбоммуттара. 2020 сыллаахха Ил Дархан Айсен Николаев бэйэтинэн кэлэн хочуолунайбытын көрөн-истэн барбыта. Ол сыл бүтүн бөһүөлэк барыта бу хочуолунайга холбонуохтаах этэ даҕаны, үп-харчы тиийбэккэ тохтотуллан турбута. Ол эрээри, санаабытын түһэрбэккэ, ППМИ диэн Үп министиэристибэтин иһинэн ыытыллар куонкуруска кыайан, 2020-2021 сылларга 2 км курдук ППУ турба ылбыппыт. Ааспыт сайын улууспут баһылыгын кытта сөбүлэҥ түһэрсэн, олохтоох ыччаппыт Николай Гаврильев кыра төлөбүргэ трассабытын тардан бүтэрдэ.
Онон быйыл 31 ыал киин ититии ситимигэр холбонно. Аны 13 дьиэ холбоноро хаалла. Онон үүнэр 2022 сылга бөһүөлэкпитин барытын хабыахпыт диэн эрэллээх олоробут.
Быйыл оскуолабыт кэлэктиибэ федеральнай бырагырааманан ыытыллар “Успех каждого ребенка” диэн куонкуруска кыайан, успуорт саалабыт мас муостатын көтүрэн, барытын бетоннаан, эрэһиинэнэн бүрүйдүлэр. Манна эмиэ олохтоох уолбут Валерий Петров биригээдэтэ үлэлээтэ. Өссө биир тутуубутунан Дьарҕаалаах орто оскуолатыгар оҕолорго сылаас туалет туттарыыта буолла. Улуус дьаһалтата оскуолабытыгар туалет ис матырыйаалын барытын атыылаһан биэрэн, оскуола дириэктэрэ Сергей Михайлович Иванов көҕүлээһининэн олохтоох уолбут Семен Захаров биригээдэтэ кылгас кэм иһигэр тутан биэрдэ. Ону таһынан, 2021 с. Тутуу министиэристибэтин иһинэн баар судаарыстыбаннай сакаасчыт сулууспатын нөҥүө саҥа 40 уонна 25 миэстэлээх оскуола-уһуйаан бырайыагын оҥорторон, судаарыстыбаннай эспэртиисэҕэ ыыппыппыт. Бу күннэргэ кэлиэхтээх. Бу тутууну Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтин иһинэн ыытыллар “Тыа сирин комплекснай сайыннарыы” диэн федеральнай бырагыраама нөҥүө киирсэн саҕалыахпыт дии саныыбын. Онон төһө да суола-ииһэ суох ыраах тайаан сыттарбыт, улууспут баһылыгын өйөбүлүнэн нэһилиэкпит олоҕор-дьаһаҕар саҥа хамсааһыннар киирэллэр.
ДЬАРЫКТААХ БУОЛУУ, ЫЧЧАТ ОЛОХСУЙУУТА
– Нэһилиэккэ дьарыктаах буолуу балаһыанньата хайдаҕый. Ыччат олохсуйар, эдэр үлэһиттэри дьиэнэн хааччыйаҕыт дуо?
– Хас нэһилиэк ахсын курдук, биһиэхэ да үлэтэ суох дьон син биир баар. Уопсайа 15 киһи үлэтэ суохтар ахсааннарыгар киирэн учуокка турар. 2016 сыллаахха түөрт кыбартыыралаах быраҕыллан турбут дьиэни өрөмүөннэтэн үлэҕэ киллэрбиппит уонна эдэр исписэлиистэргэ икки кыбартыыралаах саҥа дьиэни эмиэ үлэҕэ киллэрбиппит. Билигин бу дьиэлэргэ учууталлар олороллор.
– Кытаанах бөҕү тиэйии, ТКО диэн билигин нэһилиэктэргэ киирэн эрэр. Эһиги хайдах үлэлэһэн эрэҕитий?
– Кытаанах бөҕү тиэйии туһунан кэпсиир буоллахха, биһиги нэһилиэккэ билиҥҥитэ эрэгийиэннээҕи оператор киирэ илик. Бөҕү биһиги түөлбэлэрбит көҕүлээһиннэринэн саас-күһүн ахсын дьаһалта тыраахтарынан тиэйэбит.
– Бэйдиэ сылдьар ыттар куорат эрэ кыһалҕата буолбатах, билигин нэһилиэктэргэ эмиэ бу боппуруос сытыытык турар. Эһиэхэ хайдаҕый?
– Кыра бөһүөлэк буолан, оннук бэйдиэ сылдьар ыт биһиэхэ суоҕун тэҥэ, ыттар бары хаһаайыннаахтар. Ытын дьаһайтарыан баҕарбыт киһи бэйдиэ ыытан кэбиспэккэ, бэтэринээринэй пууҥҥа биллэрэр.
– Дьаҥ балаһыанньата хайдаҕый? Нэһилиэнньэ вакцинаны төһө ылла?
– Бу коронавирус дьаҥын утары биһиги былырыыҥҥыттан атын нэһилиэктэри кытта сырыыны хааччахтаан, этэҥҥэ бу сыл кулун тутар ыйыгар диэри ким да ыалдьыбакка олорон вакцинаны ылбыт үрдүк бырыһыаннаах нэһилиэк буолабыт. Улахан аҥаарбыт вакцина ылбыт буолан, сайын дьаҥҥа сутуллуу буолбутугар чэпчэкитик аһарбыппыт. Билигин суолбут арыллан, аны ревакцинацияҕа барыахтаахпыт.
“КҮӨХ РЕЙС”, СУОЛ-ИИС
Уруккуга тэҥнээтэххэ, быйылгыттан оҕуруот аһынан, фруктанан хааччыллыы күүһүрдэ диэн бэлиэтиэххэ наада. Маныаха Арктика миниистирэ Владимир Черноградскай уонна «Якутоптторг” дириэктэрэ Николай Алексеев көҕүлээһиннэринэн Уус Куйгаҕа атыы-эргиэн логистическэй киинэ арыллан, быйыл биһиэхэ үс сөмөлүөтүнэн фрукта, оҕуруот аһа кэлбитэ. Өссө биир сөмөлүөт сырыыта аны ахсынньыга былааннанар. Бэлиэтээн этээххэ, Ан-2 биһиэхэ 20 сыл буолан баран саҥа көттө. Бу атырдьах ыйыгар
суоппарым Илья Бороненко түһэр сири тэҥнээн, билигин сөмөлүөттэр этэҥҥэ, холкутук түһэр кыахтаннылар. Суол-иис туһунан кэпсээтэххэ, муус устар бүтүүтүттэн сэтинньи саҕаланыар диэри суолбут сабыллар. Сайыҥҥы өттүгэр бөртөлүөт көтөр, чааһынайдар водометунан дьону тиэйэллэр. Аспыт-үөлбүт улахан аҥаарын “Якутоптторг” тэрилтэ хааччыйар уонна түөрт чааһынай маҕаһыын үлэлиир.
Түмүкпэр этиэм этэ, биһиги нэһилиэнньэбит уонна уопсастыбаннай хамсааһыннар, нэһилиэкпит иһинээҕи тутаах тэрилтэлэрбит бары биир санаанан салайтаран олоробут.
Ульяна Захарова.