Аҕа дойдуну көмүскүүр сэрии кыттыылаахтарын көрдөөһүн үлэтэ өссө күүһүрүө

Бу күннэргэ өрөспүүбүлүкэ дьахталларын  XV сийиэһэ буолла.  Сийиэс секцияларга арахсан тус-туспа сирдэринэн, кыттааччылар үгүстэрэ ZOOM нөҥүө киирэн үлэлээтилэр. Сийиэс иһинэн «Историческая память»  диэн федеральнай партийнай бырайыак тэрээһининэн  «Достойная память»  диэн төгүрүк остуол ыытылынна. Барыта 13 киһи тыл эттэ.

Сийиэс көрөр боппуруостара элбэх, тэрээһиннэрэ дириҥ, баай ис хоһоонноохтор. Мин федеральнай партийнай «Историческая память» бырайыак Саха сиринээҕи уопсастыбаннай тэрилтэ ыҥырыытынан сийиэскэ кытынным.

Сийиэс — үлэ. Ол курдук «Достойная память» диэн төгүрүк остуол тэрийиитигэр үлэлэстим. Модераторынан бырайыак уопсастыбаннай сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ Неустроева Саргылана Александровна уонна мин үлэлээтибит. Тэрээһиммитин бырайыак координатора Ил Түмэн депутата Голомарева Елена Христофоровна эҕэрдэ тылынан арыйда.  Сүрүн ыалдьыппыт федеральнай «Достойная память» благотворительнай пуонда генеральнай дириэктэрэ Скрипкараш Анжела Илларионовна пуонда сыалын-соругун уонна Саха сиригэр филиалын арыйыы наадатын туһунан кэпсээтэ. Эйэҕэс-сайаҕас, киһи өйүгэр тиийимтиэ тыллаах-өстөөх киһи буолан биэрдэ.  Кини бу пуондаҕа 13-с сылын үлэлиир эбит.

«Сүрдээх ыарахан, улахан үлэ. Аҕа дойду сэриитин суола-ииһэ барыта арыллыахтаах, чуолкайданыахтаах. Үлэ үксүгэр бэтэрээннэринэн бүтэн хаалар этэ. Билигин сыал-сорук сураҕа суох сүппүттэри, билиэҥҥэ түбэспиттэри, дьон ааттарын чуолкайдааһын, ханна тиийэ сэриилэспитин, хаһан, ким наҕараадаҕа тиксэн баран ылбатаҕын, ол наҕараада билигин кини аймахтарыгар бэриллэрин ситиһии. Барытын оннун-тойун булларыахха наада», — диэтэ. Кинилэр үлэлэригэр Арассыыйа Оборонатын Министерствота эмиэ кыттыыны ылара этилиннэ. Элбэх улахан тэрилтэлэр кытталлар, спонсордааччы да элбэх эбит. Анжела Илларионовна бу үлэҕэ оскуола оҕотун көмөтө кэмнэммэт улахан өҥөлөөҕүн бэлиэтиир. «Оскуолалары үөрэтэн бу үлэҕэ киллэриэххэ наада. Ол оҕону патриотическай тыыҥҥа, өйгө-санааҕа иитиигэ сүрдээх улахан түмүгү биэрэр«, —диэтэ. Химки куорат 8 -ыс оскуолатын үөрэнээччилэрэ ити боппуруоска үлэлэспиттэрэ ырааппытын, оскуолаларын иһинэн электроннай архыып арыйбыттарын кэпсээтэ. Уонна Саха сирин оскуолалара кинилэри кытары онлайн үлэлэһиэхтэрин сөбүн эттэ. Харчыттан иҥнэбит диэмэҥ, бастакы уочаракка үлэни туруоруҥ, үлэ түмүктээх буолуохтаах диэбитин сөпкө да этэр диэн бэлиэтэнним. Кини, онлайн уроктары Оборона Министерствотын кытары ыытыахха сөп диир. Докумуоннары сөргүтүү, хасыһыы элбэх тэрилтэни кытары сибээһи тутууну эрэйэр. Эһиги булбуккут, арыйбыккыт бэйэҕитигэр эрэ сытыа суохтаах. Биир сиргэ түмүллүөхтээх, мини информационнай сайтары арыйан  бүтэһигэр федеральнай «Память народная» каталокка киириэхтээх, бу улахан информацияны түмэр үлэ түмүгэ буолар. Бииргэ түмсүүлээхтик, биир сиртэн салайтаран үлэлиэхтээхпит диирин бары өйөөтүбүт.

Оборона Министерствотын Аҕа дойду көмүскэлигэр өлбүттэри үйэтитии управлениетын начаалынньыгын солбуйааччы Таранов Андрей Леонидович ZOOM нөҥүө Москваттан кытынна. Кини эмиэ бары түмсэн үлэлиэхтээхпитин бэлиэтиир. Хас биирдии кыра нэһилиэк да, архыыптар да таһаарбыт Книга памяти үлэлэрэ барыта түмүллүөхтээх. Кылаабынайа былааннааһын. Өлбүттэри, сураҕа суох сүппүттэри, билиэҥҥэ түбэспиттэри чуолкайдыыр хайаан да наада диир. «Такие мероприятия сейчас особенно актуальны. Мы все в курсе того что творится на Украине.  Видимо, где-то, что-то мы пропустили в воспитании подрастающего поколения», — диэтэ. Ол эрээри, кыайан-хотон эргиллибиттэр тустарынан эмиэ умнумуохха наада диэбитигэр  «Кырдьык да оннук. Мин нэһилиэкпиттэн хас да киһи ханна сэриилэспитин туоһулуур докумуона да суох. Бэйэлэрэ үөрэҕэ суох буоланнар хамаанданан салайтаран сылдьыбыттар, биир да фронт, дойду аатын билбэт дьон кэлбиттэр эбит этэ. Тыыннаах эргиллибиттэригэр махтал» диэн санаатым.

Москваттан өссө Федеральнай Общественнай палата чилиэнэ, региональнай «Поисковое движение России» Чечен өрөспүүбүлүкэтинээҕи отдел салайааччыта Иса Алхазурович Сардалов кытынна. Кини «Аҕыйах ахсааннаах норуоттар бэйэлэрин историяларын үөрэтэллэрэ кэрэхсэбиллээх. Арассыыйа көрдүүр, ирдиир үлэтигэр сообществоҕа тахсыаххытын наада. Опыт улахан, көмөлөһүөхпут«,- диэтэ.

Биһиги өттүбүтүттэн Үлэ и социальнай көмүскэл Министерствотын иһинэн үлэлиир республикатааҕы ГБУ Ресурснай Центр «Победа» социальнай көмүскэл тэрийэр уонна социальнай бырайыактары олоххо киллэрэр отделын кылаабынай исписэлииһэ Васильева Наталия Ксенофонтовна бу хайысхаҕа киэҥ хабааннаах үлэ ыыталларын иһитиннэрдэ. Араас эрэгийиэннэри кытары сибээстэһэллэрин, бырайыагынан үлэлииллэрин, Арассыйатааҕы «Акт Памяти» хамсааһыҥҥа кыттан анал поисковой этэрээттэри тэрийэн Ржевка тиийэ баран үлэлээн кэлэллэрин кэпсээтэ, видеоматериаллары көрдөрдө. Бу хамсааһыҥҥа өрөспүүбүлүкэбититтэн сүүстэн тахса устудьуон кыттан бойобуой Албан аат суолларынан баран үлэлээн кэлбиттэрин иһитиннэрдэ.

Сунтаар улууһуттан Оҕо айымньытын киинин эбии үөрэхтээһиҥҥэ учуутала Лидочен Галина Николаевна «Сунтаар оруйуона Аҕа дойдуну көмүскүүр сэрии 1941-1945 сс» диэн тиэмэнэн кытынна. Оскуолаларыгар 4 хайысхалаах виртуальнай музейдаахтарын, сайт поиска үлэлэтэллэрин истэн сөхтүм. Оҕо, ыччат көрдүүр-ирдиир этэрээтин тэриммиттэр. Сэрии тулаайахтарын үөрэппиттэр, чопчулаабыттар. Военизированнай акциялары тэрийэллэр, кинигэ таһаараллар эбит.

Таатта улууһун кыраайы үөрэтээччилэрэ эмиэ сүрдээх улахан үлэни ыыталларын истэн астынным. Мординов аатынан Тааттатааҕы лиссиэй дириэктэрэ Сивцева Изабелла Александровна «Таатта улууһугар көрдүүр-ирдиир үлэни тэрийии» диэн тиэмэнэн кытынна. Кинилэр улуустарыттан Аҕа дойду сэриитигэр сураҕа суохтары көрдөөһүҥҥэ, сэрии кыттыылаахтарын чуолкайдааһыҥҥа 7 сылы быһа үлэлээн кэлбиттэрин кэпсээтэ. Тааттаттан Харитонова  Федора Афанасьевна,  улуус дьаһалтатын орготделын начаалынньыга кытынна. Кини улуустарын сорох сирэ-уота оччолорго атын улууска киирсэн дьон бөҕө олорбутун, сэриигэ барбыт сирдэрэ бутуллубутунн, аны сахалыы араспаанньаны сыыһа суруйууларыттан бутуур бөҕө тахсыбытын чуолкайдааһын элбэҕин бэлиэтээтэ.

Национальнай архыыптан научнай-справочнай аппарат начаалынньыга Федоров Михаил Константинович, «Дьокуускайдааҕы военкомат Аҕа дойду сэриитин кэминээҕи докумуоннарын састааба уонна хараллыыта» диэн тиээҕэ сырдатыыны оҥордо. Онно улуустар военкоматтарыттан киирбит докумуоннар архыып ханнык пуондатыгар, описька хараллан сыталларын кэпсээтэ. Сэриигэ ыҥырыллыбыттар, өлбүттэр уонна тыыннаах эргиллибиттэр тустарынан докумуоннар тустарынан сиһилии кэпсээтэ.

СӨ Национальнай архыыбын информационнай отделын начаалынньыга Сергеенко Екатерина Анатольевна эмиэ докумуоннары хайдах АИС ЭЛАР бырагырааманан көрдүөххэ сөбүн иһитиннэрдэ. Национальнай архыып үлэһиттэрэ поисковиктарга көмөлөһөргө бэлэмнэрин биллэрдилэр.

Манна диэн эттэххэ, Аҕа дойду сэриитэ бүтүөҕүттэн ыла сэрии толоонуттан эргиллибэтэхтэри көрдөөһүн, сэриигэ кыттыбыттары чуолкайдааһын үлэтэ күн бүгүнүгэр диэри, 76 сыл тухары, салҕанан барар. Билиҥҥи кэмҥэ үлэ технология көмөтүнэн биир өртүттэн судургутуйар. Ол эрээри, ирдэбилэ уларыйан, дириҥээн биэрдэ. Баччааҥҥа диэри тус-туһунан, биирдии нэһилиэкпит, улууспут иһинэн эрэ үлэлиир эбит буоллахпытына билигин бары биир сиртэн салаллан, информацияны биир сиргэ түмэн үлэлиэхтээхпит. Оччоҕо үлэ хаамыыта да түргэтиэ, барыта кыаллан, орун-оннун булан иһиэ. Ким да умнуллубат, туох да умнуллубат!

Тэрээһин түмүгүнэн, «Достойная память» диэн өрөспүүбүлүкэтээҕи үтүө санааланыы пуонда Саха сиринээҕи салаата тэрилиннэ. Салайааччынан Неустроева Саргылана Александровна талылынна. Бу ыйга саҥа тэрийэр кэмитиэт бигэргэнэн бастакы былаанныыр, сүрүннүүр мунньаҕын ыытара күүтүллэр.

    Светлана Копыленко,

“Историческая память” федеральнай партийнай бырайыак

Саха сиринээҕи салаатын сэбиэтин чилиэнэ.