(«Ньурба» сопхуос 65 сылын көрсө)
Мин 1972 сыллаахха Антоновка орто оскуолатын бүтэрээт, туруорсан туран “Ньурба” сопхоус киин отделениетыгар, Антоновкаҕа хомсомуол путевкатынан сылгыһытынан үлэлии киирбитим. Ол саҕана сылгыһыттар звеноларын Пахомов Семен Ильич ( Сэкэр Сэмэн) салайан үлэлэтэрэ.
Семен Ильич туппута-хаппыта барыта бэрээдэк, илдьэ сылдьар таһаҕаһын да, атын сэбин-сэбиргэлин да барытын орун-оннугар ууран, лигиччи миэстэлэрин булларан харайа сылдьааччы. Оччолорго сайыҥҥы өттүгэр өрүһү туоратар бөрүгүөсчүт суоҕар Сэмэн үгүс киһини бэйэтин мотуордаах оҥочотунан өрө-таҥнары таһааччы. Онно да хас өрүһү туораатаҕын ахсын мотуорун эбэһээт үөһэ тимир дьааһыкка таһааран хатыыра. Онно холоотоххо, биһиги туппуппутун онно-манна тамнаан, хаалларан-сүтэрэн тыаҕа сылдьар дьон быһыытынан илии соттон кэбиһэрбит. Звеноҕа иккиспит Тимофеев Михаил Васильевич (Халлаан Мэхээлэ) бөдөҥ-садаҥ, тутта-хапта сылдьара чахчы айылҕаттан бэриһиннэрбит кыахтаах, сэниэлээх киһитэ таһыттан көстө сылдьара.
.
Мэхээлэ илиитигэр киирбит хайдахтаах да хаҥыл сылгы сабырыйтарарын билбиттии уоҕа-кылына уҕараан сымныы быһыытыйааччы…
Ити сылларга Киин отделениеҕа мэччирэҥ сирэ тиийбэт буолан, атын отделениелардааҕар саамай аҕыйах, 450-ча сылгы баара. Оччотооҕу дьон-сэргэ ат көлөттөн билиҥҥи курдук аһара тэйэ илик буолан, биһиги көрүүбүтүгэр сүрүн үөр сылгыбыт таһынан 40-50 көлүүр ата баара. Балары маассабайдык сайыҥҥы от үлэтигэр- массыынаннан от оҕустарыытыгар, мунньуутугар көлүнэллэрэ, ходуһа харабынайдара миинньэллэрэ уонна күһүҥҥү булка илдьэ сылдьаллара. Маны сэргэ, Киин отделение племенной уонна табаарынай биригээдэлэригэр 15-20 көлүүр аттаах буолааччылар. Онон, ити сылларга ат көлө маассабай туһаныллыытын бүтэһик кэрдиис кэмэ этэ диэтэхпинэ, улаханнык сыыспатым буолуо. Билигин оннооҕор сылгыһыттар киэргэллээх, үчүгэй быһыылаах-таһаалаах аты миинньэ сылдьаллара көстүбэт… Ол саҕана биһиги аттарбыт сэптэрэ-сэбиргэллэрэ барыта оҥоһуулаах, кылтан хатыллан таҥалайдыы тигэн оҥоһуллубут көнтөстөөх, тэһииннээх буолааччыбыт, оннооҕор ыҥыырбыт буутайа кытта оннук оҥоһуулаах буолааччы… Аны туран, миинньэр аттарбыт сылгы сырыһыннарарга, булка-алка миинньэргэ, киэҥ сиринэн хаар кэстэрэн сылдьарга диэн тус-туһунан аты бэлэмнээн миинньэрбит.
Аппыт сэбин үксүн эбэм Анастасия Семеновна кылтан хатан, таҥалайдыы тигэн оҥорооччу. Саамай бэйэбиттэн кэлэйэрим диэн, оччо үлүгэрдээх оҥоһуктартан биир эмит кэмпилиэги уурунан илдьэ хаалбатахпыттан билигин кэлэн хайыаҥ баарай? Ону таһынан аппыт сэбин киэргэтэргэ сөкүлүөпкэни хото туһанар этибит..
Ол саҕана Производственнай уулуссанан өрүскэ киирэр аартык “Куонньук аартыга” диэн ааттанара. Итинтэн суол хаҥас өттүттэн саҕалаан, аппаҕа диэри Октябрьскай уулуссаны бата улахан от сарайдаах, икки даллаах, ат сэбэ куурдар дьиэлээх, 20-чэ ат турар бүтэй хаһаалаах көнньүүһүнэ баара…
Биһиэхэ кыһыҥҥы кэмҥэ, сааскы-күһүҥҥү хаайтарыыга, биэ ыаһыныгар, сылгы аһатыытыгар бырааттыы Мартынов Василий (Баһыы), Өлөксөөндүр (Чоохо) Алексеевичтар, Яковлев Василий Гаврильевич (Тоокко), Васильев Афанасий Иванович (Ныһыйа) солбуһа сылдьан күүс-көмө буолаллара. Кинилэр бары сылгыга сыстаҕас, сиргэ-уокка сылдьарга үөрүйэх, сатаабаттара диэн суох саха чулуу эр дьоно этилэр. Саас аайы биһигини кытары хаайтарыыга тахсыһан отделение уонна нэһилиэнньэ көлүүр аттарыгар анаан Тимофеев Дмитрий Семенович (Тойук Миитэрэй) хатыҥтан сыарҕа сыҥааҕа, дуҕа иэҕэн бэлэмнии тахсыһааччы… Онтон ветсанитарынан Васильев Семен Андреевич куруук сылдьыһааччы.
Биһиги сылын аайы 25-30 биэни өрүс уҥуор Киирэп улахан өттүгэр хаайталаан аһаталыы туран, ый устата күҥҥэ түөртэ ыан, иккилии билээгэ биэ үүтүн ыһыахтарга кымыс оҥорорго анаан Ньурбатааҕы арыы сыаҕар туттарарбыт. Ол ыырбытыгар биэлэртэн күн аайы кулунчуктарын араарыы, саҥа ыанар биэлэри үөрэтии — туһугар эмиэ түбүктээх үлэ этэ. Онно биэ ыаһыныгар Афанасьев Трофим Афанасьевич (Чоймо Хоноһотун) эмээхсинэ Евдокия Ивановна ( Дуунньа) ыйан-кэрдэн биэрэн биэ ыаһааччы… Дуунньа бэйэтэ да тэтиэнэх, турбут-олорбут эмээхсин этэ. Илиитигэр да баардаах быһыылааҕа: үүттээх билээгэлэри тааҕы-таах өрө-таҥнары тутара…
Ити сылларга биһиги сылгыларбыт сайыҥҥы кэмҥэ өрүс уҥуордааҕы ходуһа сирдэрин икки көлө-илии звенота биирдии от кэбиһэр тыраахтардаах оттуур буоланнар, Кууттунан, Алахсынынан, Ыарҕа үрэҕинэн Дьаантыырга, Бөөлөөнүгэ тиийэсайылыыллара. Өрүс уҥуор ити сылларга киин отделение сылгыта эрэ сайылаабат, өссө эбиитин 300-400 субай сүөһүнү икки биригээдэ кыттыһан, Моонньооххо кииннээн уотууга анаан сайылатааччы. Онно бастайааннай Чо Михаил Александрович уонна Антонов Егор Петрович (Кэлэҕэй Дьөгүөр) бостуугунан үлэлээччилэр. Кинилэр сүөһү быһыытын-таһаатын, туругун билэллэрэ бэрт буолан, хаһан да сүөһүлэрэ итээбэккэ, өҥнүк-тоттук сайылаан, кыстыгы этэҥҥэ буллартаан, эбии ыйааһын ылан хайҕалга, чиэскэ-бочуокка сылдьаллара.
Сопхуоска сылгы зоотехнигынан кэнники «Маҕан» сопхуос дириэктэрэ буола үүммүт Егоров Геннадий Дмитрьевич диэн киһи уһуннук үлэлээн ааспыта.
Сылгыһыттар хонуу биригээдэтигэр сыстарбытынан, биригэдьиирбит Илларионов Василий Гаврильевич этэ.
Сылгыларбыт сайын өрүс уҥуор сайылаан баран, кыһыҥҥы өттүгэр дойду сиргэ киирэн инньэ Дьаархаҥҥа, Ньурбачааҥҥа тиийэ хаһан аһыыллара… Инньэ гынан, биһиги сопхуос отделениеларын сылгыһыттарын барыларын кытта алтыһан, ким сылгыта ханна тиийбитин ыйсан-кэрсэн, наада буоллаҕына хаайсан-сылгылаһан, биэрсэн биир өйүнэн, санааннан үлэлээччибит.
Күндээдэ сылгыһыттара
Күндээдэҕэ уонна Араҥастаахха икки сылгы звенота баара. Онтон биирин Токос өттүн Томторго кииннээн үлэлиир звенону ССКП чилиэнэ Спиридонов Петр Павлович (Кытараай) салалтатынан Григорьев Николай Васильевич (Барылатар Ньукулай), Ефремов Николай Кононович (Токур Ньукулай), онтон Араҥастаах өттүнээҕини Тотоойуга кииннэнэн Ананьев Николай Иванович (Күүстээх Моччорбо уола) салайара, Сергеев Василий Петрович (Дыбдыр Баһылай), Семенов Будимир Иванович бааллара. Онтон кэнники Яковлев Владимир Иванович, күтүөт Михайлов Анатолий Павлович үлэлээбиттэрэ. Николай Ивановиһы сылгы тоҥ сааҕынан убаһаны сүүскэ быраҕан өлөрөр дииллэрин көрбөтөҕүм эрээри, салла истээччибин уонна бары сылгыһыттар истэн олордохпутуна кэпсэппиттэрэ. Онон, сымыйа буолбатаҕа буолуо дии саныыбын. Ньукулай ааттыын да Күүстээх Моччорбо уола буоллаҕа дии. Сунтаарга кэлэн баран, Моччорбону Сунтаар күүстээхтэрин кэккэтигэр Сиэйэттэн төрүттээхтэргэ киллэрбиттэрин муодаргыы санаабытым. Ньукулай кыһыҥҥы өттүгэр куруук маҕан халааттаах сылдьааччы. «Тоҕо маҥан халааттаах сылдьаҕын?» — диэтэххэ, тайаҕы, саһылы көрдөххө үөмэргэ үчүгэй диэччи… Миинньэр да аттара кыһыҥҥы өттүгэр куруук маҥан өҥнөөх буолара. Күндээдэ сылгыһыттара үксүлэрэ даҕаны баартаах булчуттар этэ. Арай биирдэ: “Дьэ, Антоновкалар биһиэхэ 5-6 тыйдарыгар аттаныллан баран быа түспэтэх сылгылара бааллар, олору сырыһыннаран хаайан тутаттааҥ да илдьэттии баран айааһаталаан ат гыныҥ,” — диэн буолла. Биһиги оччолооҕу истэн баран, солбуһа сылдьан сырыһыннарарга диэн иккилии аты биримээнэ сүүрүк аттары баайар курдук баайталаан оҥостон бардыбыт. Мин онно Быалык уонна Чуккулаах диэн оройуоҥҥа сүүрэ сылдьыбыт аттардаахпын, Мэхээлэ Адарааҥкы уонна Тураах кугаһа, онтон Сэмэн Лаһыаччах уонна Мэҥэдьэк диэн аттары илдьэттии бардыбыт. Инньэ гынан, ол тутуохтаах сылгыларбытын Күндээдэлэр өттүлэриттэн Спиридонов Петр Дибдигириир диэн сүүрүк аттаах сирдьиттээх хас да күн көрдөөн, Кугдаар Манчаарылааҕар туралларын булаттаан сырыһыннартаан, үһүс күммүтүгэр Араҥастаах Дьааһынатыгар хаайталаан тутаттаатыбыт. Ол онно хаачыкаҕа хаайан быалаталыы сырыттахпытына, биир күөх ала сылгыбытын сиһин булгу анньан кэбиспиттэрин өлөрбүппүт икки сүрэхтээх буолан соһуппута. Ааттаах ат тахсыах сылгытын дойдута биэрбэтэ диэн буолбута. Онтон илдьэттии кэлэн айааһаталаабыт сылгыларбытыттан бары да ааттаах аттар тахсыбыттара: Сунтаар хара, Көмүс туоһахта, Хаамыы хара о.д.а.
Балартан мин Көмүс туоһахтаны айааһаан ат гыммытым, сылгыһыттаан уурайыахпар диэри бастыҥ атым буола сылдьыбыта. Айааһыырбар хара бастакыттан бэйэбин эрэ билинэр сылгыны «Из тьмы веков” диэн кинигэҕэ олоҕуран айааһаан таһаара сатаабытым… Аан бастаан сыарҕалаабахха эрэ аҥаардастыы ыҥыырга айааһаабытым. Онно кини 6-7 саастаах дуул сылгы этэ. Бастаан күүскэ быраҕан иһэн, 3-4 туонналаах саҥа соһуллан кэлэн, хаардаммакка да турар окко ортотугар биирдэ эрэ үктэнэн, үөһээ тахсан хаалан баран, онтуттан соһуйан түспэккэ турбутун нэһиилэ түһэрбитим. Ол кэнниттэн мииннэхпинэ, олох быраҕа сатаабат буолбута. Кыһыннары-сайыннары сүүрүк сылгы курдук баайан аһатарым, иһиирдэхпинэ утары сүүрэн кэлэр буолбута. Атаҕар туох да аһара кыанара. Сарсыарда далтан хайдах сэлииннэн тахсар да, киэһэ соннук кэлэрэ. Биир куһаҕана диэн, эдэригэр куруук сырыһыннарыыттан куота сылдьыбыта таайан, кэнниттэн ат туйаҕын тыаһын истибэт буолуор диэри тэһиинин истибэккэ мээнэ сүүрэн хаалар буолан, төһө да кыахтааҕын иһин, бириискэ биирдэ да кыайан сүүрбэккэ, дьоҥҥо-сэргэҕэ кыаҕын көрдөрбөтөҕө. Сылгыга миинньэргэ куруук кэннилэриттэн үүрүүгэ, сырыһыннарыыга илдьэ сылдьыллааччы… Мэхээлэ айааһаан ат гыммыт “Сунтаарын харата” эмиэ сылгыттан ураты сэлиик ат тахсыбыта. Сорох сылгы кини сэлиитин бөтөрөҥ ойуунан нэһиилэ ситэр этэ. Иккитэ хаста оройуон ыһыаҕар эрийсэр ата суох буолан, көрдөрүүлээх сэлиини көрдөрбүтэ. Ол саҕана Өлөксөөндүрэ тыыннааҕа эбитэ буоллар, эриһиннэртээн көрүөххэ сөп этэ. Өлөксөөндүрэ диэн тураҕас ат, эмиэ бэйэтин кэмигэр эмиэ кыахтаах сылгы төрөөн-үөскээн ааспыта. Биһиги оскуолаҕа үөрэнэр эрдэхпитинэ, 8 көһү сыарҕатыгар 200 киилэ доробуунньа тиэйиилээх атара сэлиинэн кэлэн оройуоҥҥа кыайан, Антоновкалар уруй-айхал бөҕө буолбуппут. Хаһаайына сопхуос бурдугун ыскалаатын сэбиэдиссэйэ, уоттаах сэрии кыттыылааҕа, кавалерист Васильев Афанасий Александрович-Тойтоон Аппанаас бэйэтинэн олорон күрэхтэһиннэрбитэ.
Ол саҕана сопхуос 3-4 отделениетын тыһыынчаннан сылгыта Куочай эбэтигэр тоҕуоруһара мустан кыһыҥҥы тымныыга ыҥыыр аттаах киирдэххинэ куруук өрө-таҥнары аймааһыҥҥа сылдьар буоланнар сылгы тыына туман курдук олорон хаалар бэйэлэрэ ойууру-тыаны булаллар этэ. Онон оннукка атыҥ кыахтаах, тоҥуу хаартан иҥнибэт, уҥмат тыҥалаах буоллаҕына эрэ сылгыгын булан күөйэн-хаайан иннилэрин ыларбыт. Оччотооҕу аттарынан Антоновкаттан сылгы көрөн сир бөҕөнү кэрийэн Саалтааныга хонон баран Дьаарханынан эргийэн Антоновкаҕа дьиэбитигэр кыһын үксүн тоҥуу хаары тыырдаран тиийэрбит. Оннук кыахтаах аттары миинньэр миҥэ оҥосторбут…
Ньурбачаан өттүгэр икки сылгы звенота баара. Онно звеноводтарынан Иванов Петр Яковлевич-Хорула Бүөтүр уонна Мартынов Прокопий Егорович-Мартыыска үлэлииллэрэ. Сылгыһыттарынан Мясоедов Валерий Николаевич, аҕалыы-уоллуу Николай Прокопьевич, Юрий Никифоровтар үлэлииллэрэ. Балартан сылгылара үксэ Куочай эргин ыырданар буоланнар Прокопий Егоровичтааҕы кытта үгүстүк алтыһааччыбыт.
Чаппандаҕа ССКП чилиэнэ Алексеев Аким Петрович звеноводунан үлэлиир эрдэҕинэ 4-5 буоланнар тыһыынчанан сылгыны көрөллөр этэ. Сылгыһыттарынан эдэрдэртэн Алексеев Владик, Иванов Валентин уонна Саалтааныга олорор саастаах ССКП чилиэнэ Степанов Егор Егорович (Баллырҕаайы) үлэлииллэрэ.
Саалтааны саарына Киргиэлэй Күүлээйэп
Саалтааныга Ворошилов, Эриэн Кута эҥээр сылгыларбытын көрөөрү үгүстүк сылдьан, хонуктаан ааһааччыбыт. Ол саҕана Ыстаппаанап Дьөгүөр Киргиэлэй Испирдиэнэбис Күүлээйэптээххэ сүөһүлэрин көрсөн, отторун-мастарын бэрийэн олорсоро. Онно сылдьарбытыгар Күүлээйэптээх сааһыран олорор ыал этилэр. Киргиэлэйи хайа да былааска куһаҕаннык олорботоҕо диэн кэпсииллэрэ уонна оннук да быһыылааҕа. Эдэригэр чахчы бэйэтин кыанар, хайа да түгэҥҥэ иннин солонор кыахтаах киһи буолара тас көрүҥэр биллэрэ. Бэйэтэ да киэһэ налычччы олорон кэпсэтиигэ ону быктаран ылар этэ. 17-18 саастааҕар биир баай киһи «8-9 саастаах дуул сылгыны эт атаххынан сырсан, тут да ылаҥҥын ат гын» диэбитин быраатыныын сайыҥҥы сыралҕан куйаас күннэр сатыылаан турдахтарына тохтохпокко солбуһа сылдьан сырсаммыт уҥаран туппуппут диэн кэпсиирэ. Ону таһынан Оппуоҥкалыын эдэр сылдьаммыт Сунтаар сылгытын Ньурбаҕа, Ньурба сылгытын Сунтаарга элбэхтик өрө-таҥнары мэнэйдэһэн аамайдыыр этибит диэн кэпсээччи. «Онно үрэҕи кыйа сырыһыннаран иһэн, ат үрдүттэн аллараанан сүүрэн иһэр сылгыга көҕүлүгэр түһэммин тутабын диэммин тарбахпын булгу эрийтэрэн кэбиспитим» диэн көрдөрөр этэ. Репрессияҕа түбэһэн хаайбыттарыгар тахсан баран, бачча сүөһүнү уопустаан ылбыккыт онтум түрүөҕүнээн бачча буолбут буолуохтаах диэн уурдаран ылбытым диэн кэпсиир этэ. Онон суоттаатахха, оччотооҕу бириэмэҕэ сүрдээҕин иннин солонор киһи быһыылаах этэ. Аны көмүһүн кистээн барбыт сирин хорутан кэбиһэннэр, бэлиэ маһын түөрэн кэбиспиттэрин булбакка, Мииринэйдэри кытта кэпсэтэн миноискателлаах киһини бөртөлүөтүнэн аҕала сылдьыбытын кэпсиирэ. Биирдэ аттарбытыгар бурдук ыла ампаардарыгар тахсыспытым икки хоруопка бүтүн бурдук кутуллан мастара кииллийэн туралларын көрөммүн салла санаабытым. Ону ыйыппыппын: “Эмээхсин биһикки ол дойдуга барарбытыгар бэлэмнэммиппит, билиҥҥи дьон ситэтэ суох тэрийэн ыыттахтарына да көҥүллэрэ”, — диэбитэ. Онно өйдөөн көрбүтүм ииннэрин баҕаналара кытта бааллар эбит этэ… Оччотооҕу дьоннор оннук олохтоохтук бэлэмнэнэллэрин билигин кэлэн сөҕө саныыбын. Аны туран, мииннэрин сахалыы киэһэ иһэллэр этэ. Онно куһуогунан эти кытта булгуччу харыс курдук сүөһү хаана баар буолааччы. Биһиги дьиэбитигэр оннук аһаабат буоламмыт, улаханнык сонурҕуур этим. Биирдэ иэйбиччэ, оҕонньор оҥкучахтан арыгы таһаарда. Онно көрбүтүм арыгыта оччолорго маҕаһыыҥҥа атыыланар арыгылартан олох атын, улахан хараҥа бытыылкалаах уонна уулларыллан кутуллубут сургуус бүөлээх этэ. Ол саҕана арыгыны иһэ илик буоламмын амтанын билбэтэҕим да буоллар, бытыылкатын улаханнык сөҕө санаабытым билигин да харахпар баар…
Чаппанда отделениета Дьаарханнааҕы учаастагар эмиэ сылгылаахтар этэ. Онно мин билэрбинэн Федоров Семен Никитич, Алексеев Николай Прокопьевич, Кузьмин Афанасий Михайлович уонна Мэҥэ Хаҥаластан күтүөт Охлопков Николай Егорович эмиэ 3-4 буолан үлэлииллэрэ. Охлопков сопхуос эстибитин кэннэ хойукка диэри биэ ыырынан дьарыктанан, биэ кымыһын оҥорон элбэх киһини абыраабыта. Уопсайынан, сылгыһыттар итиигэ-тымныыга күнү быһа тыаҕа ыҥыыр атынан сылдьар буоламмыт, ыраах тыаҕа олорор дьоннорго элбэхтик сылдьан итии киллэринэн ааһар, сороҕор быстардахпытына хонор да түгэннэрбит элбэхтик тахсааччы. Онон, манна түбэһиннэрэн, махтанан ааһыахпын баҕарабын. Ол курдук, Куутту, Алассын өттүгэр Никифоров Егор Никифорович (Матай Дьөгүөр), Ыарҕалаахха Елисеев Василий Васильевич (Харын Оҕонньор) эмээхсинэ Мавралыын, Ворошилов өттүгэр бардахха взрывчатка харабынайдыыр оҕонньоттор чэйдэрин элбэхтик испиппит, сылаас дьиэлэригэр үгүстүк иттибиппит, куурдуммуппут. Кинилэргэ махталым муҥура суох.
Сүүрүктэр…
Ньурбачаан өттүгэр Орлик, Чаппанда өттүгэр Очоо, Чырааба курдук оройуоҥҥа биллибит сүүрүк аттар бааллара. Антоновкаҕа Калибр диэн нуучча сэлиик боруода сылгыта 60-с сылларга, онтон Адарааҥкы, Араҥастаах, Чулкулаах, Хортуус, Максим уонна Ыраас хааннаах сүүрүк боруода сылгы бастакы көлүөнэ хааннаах Победа, Золотой диэн аттар үгүстүк оройуон ыһыахтарыгар уонна Сунтаарга баран, сопхуостарын аатын элбэхтик ааттаппыттара. Оройуон ыһыаҕар үгүстүк Степан Васильев аатынан слпхуоһу (Маалыкай) кытта илин-кэлин түсүһүү буолааччы… Манна сүрүн үлэтин сэргэ бириэмэтин аахсыбакка күннэри-түүннэри түбүгүрэн, Тимофеев Михаил Васильевич (Халлаан Мэхээлэ) сүүрүк аттары бэрийээһининэн, баайыытынан, эрчийиитинэн анал хамнаһа суох уопсастыбаннай ноҕурууска курдук дьарыктанааччы. Онно күүс-көмө, өйөбүл буолаллара: Яковлев Василий Гаврильевич (Тоокко), Илларионов Петр Гаврильевич (Бөппүрүөк), Иванов Егор Аркадьевич (Холуочук Дьөгүөр), оҕолортон Тимофеев Анатолий Михайлович (Халлаан Туола), Васильев Семен Николаевич (Сампаан), Габышев Павел Иванович. Мин эмиэ илии-атах буолааччыбын уонна аттары сүүрдэр этибит.
Ол саҕана аттары ыҥыыра суох сыбыдахтыы сүүрдэрбит. Аны туран, биэтэктэн түһэрии буоллаҕына, саха сылгыта үксэ кытаанахтык мөҕөр буолан, быа күүһүнэн баҕанаҕа баайан эбэтэр акка сэтиилээн түһэрэллэрэ. Дьэ, онно бастакы түһэр уохтарыгар иҥнэн бардаххына бардым диириҥ. Бастакы түһүүлэригэр маһы кыбыйан иһэр курдук буолааччы уонна сири көрдөххө, от тарааҕынан тараабыт курдук буолан көстөөччү. Ол саҕана 7-8 кылаастарга үөрэнэр кэммэр уҥуохпунан кыра буолан уонна күүс-уох да мөлтөһүөр буолуо, мөҕөр акка кыайан ойон тахсыбатахпына, Мэхээлэ саҕабыттан ылан үөһэ таһаардаҕына, үөһэттэн атым үрдүгэр олорорум. Онтон кэлин, сиэнчэр сылгылар сүүрэр буолтарын кэннэ улаханнык мөхпөккө биэтэктэн миинньэн киирэн түһэр буолбуппут. Уонна спортивнай ыҥыыр да үөдүйэн барбыта.
Мэхээлэ икки төгүл Дьокуускайтан боруода сылгылары сиринэн хаамтаран аҕалтаабытын кэпсээччи. Бастакы сырыытыгар Ньурба оройуонугар бастакы кэлии сэлиик (рысак) боруода атыыры Калибры, онтон иккис сырыытыгар Нуучча тяжеловозтарын аҕалтаабыт. Хомойуох иһин, Калибртан оҕо хаалбатаҕа. Калибры Антоновкалар аатынан ааттаабакка, бары Рысагынан билинэр этибит.
Ыһыахтарга сүүрдэҕинэ, биһиги аттарбытын олох баҕана икки ардын чугаһынан куоталыыра, бастаан Мэхээлэ бэйэтэ сүүрдэрэ, онтон кэлин Толя сүүрдүбүтэ. Мин өйдүүрбүнэн, Калибры бастаан Сунтаарга биэрбиттэрин, онтон Өлүөхүмэлэр ылан баран тоҕус биэрэстэҕэ биэрэстэ аайы саҥаттан саҥа сүүрүк аттары туруортаан сырыһыннаран сүрэҕин хайытан өлөрбүттэрин курдук кэпсииллэрин өйдөөн хаалбыппын.
Онтон таһаҕасчыт аттартан элбэх оҕо хаалан, кэлин саха боруодатын кытта буккуһан төрөлкөй төрүөҕү биэрэр сылгылар үөскээбиттэрин сыдьааннара билигин да бааллар. Бүтэһик хаалбыт таһаҕасчыт аттартан Калун диэн атыыры аттаан, кыһын хотонтон саах таһаарар, сайын от охсор массыынаҕа көлүйэн 80-c сыллар саҥаларыгар 30-ча сааһыгар диэри илдьэ сылдьыбыттара. Сайын от охсор массыынаҕа төрүччү буолааччы уонна хайдахтаах да хаҥыл мөҕөр сылгыны пааралаан көлүйэн айааһыныллааччы. Улаханнык ыксаттахтарына, барбах сэкэр-сэкэр» айаннаабыта буолар этэ. Уонна оҕуттуннар да хайаатыннар, хаампытын курдук хааман от охсор аттары, иккиэннэрин соһон бара турааччы. Аһара дьиикэйдээн мөҕөөрү гыннахтарына, сирэйдэриттэн туора уобалааччы. Инньэ гынан, кини баарыгар элбэх ат охсор массыынаҕа айааһыныллыбыта. Оччолорго Ньурбаҕа кыһыны атаарыыга нуучча тройкатын көлүйэн киллэрэн, оҕолору хатааһылатар этибит. Онно мээнэ ат тарпат улахан сыарҕаҕа үс аты көлүйэн киллэрэрбитигэр Калуну көрүҥэ үчүгэйин, оҕолору хатааһылатарга чычааһын иһин төрүччү ат быһыытынан көлүйэрбит.
Биһиги Мартынов Василий Алексеевичтыын саас аайы 5-6 соноҕоһу сыарҕаҕа айааһааччыбыт. Олортон биир өйдөөн хаалбыппыт: таһаҕасчыт ат хааннаах Куһаҕан сирэй диэн кэнники нэс гынан баран, бор буолан эстэн-быстан хаалбат көлүүргэ аһара табыллыбыт ат тахсыбыт сылгыта баара. Ол аты соноҕоһугар айааһыырбытыгар 6 сыарҕаны баҕанаҕа, маска саба оҕустаран алдьаттаран нэһиилэ иннин ылбыппыт. Кыаҕа бэрт буолан, киһи олорсон иһэр сыарҕатын сиргэ тиэрдибэккэ сүүрэн иһэн эргииргэ маска сабаан, сыарҕабытын сэттэ аҥыы элбэхтэ ыыппыта…
Сорсуннаах булчуттар
Оччолорго Ийэ дойдуга сымнаҕас көмүһү бултаан туттарарга сопхуостарга сылын аайы улахан былаан түһэр этэ. Онно тэрээһин да өттүгэр үгүс үлэ ыытыллара. Күндээдэҕэ өрөспүүбүлүкэҕэ биллэр үлэлээх, уордьаннаах Кондратьев Иван салайааччылаах кырамахтаах хара саһыл пиэримэтэ үлэлиирэ. Ону таһынан үгүс кадровай булчуттар, уоппускалаахтар күһүҥҥү тыаҕа тииҥнии, Хорула өттүгэр Тихонов Прокопий Данилович (Быттыаскай), Захаров Василий Егорович (Татаар), Игнатьев Маркс Михайлович курдук улахан булчуттар Хорулаҕа киис соноругар бараллара. Дьэ, онно элбэх аты өрө-таҥнары сыымайдааһын, ыраах-чугас ыырдаах булчуттарга аттаран туттарааһын буолара. Ол туһугар эмиэ улахан сүпсүгүрүү, бырааһынньык курдук буолара. Аҕыйах хонукка биһиги өҥнөнөн, тутум үрдээн да ыларбыт. Оччолорго булду тэрийээччи охотоведтарынан Иркутскайга үрдүк үөрэҕи ылбыт Иванов Егор Алексеевич (Кыһыл Дьөгүөр), Семенов Валерий Никитич үлээбиттэрэ. Онтон кыһыҥҥы өттүгэр сааска диэри андаатарга үксүн кадровай булчуттар хаалан эриһэллэрэ. 80-с сылларга диэри өрүс уҥуор киис тарҕана илик этэ, онон сүрүн түүлээх тииҥ буолааччы. Сорох булчуттар 70-с сыллар ортолоругар тииҥи тыһыынчалыыны бултааччылар… Ол саҕанааҕы үөһээ ааттаммыт дьоннортон ураты сорсуннаах булчуттарынан Афанасьев Трофим Афанасьевич (Чоймо Хоноһото), Никифоров Егор Никифорович (Матай Дьөгүөр), Иванов Алексей Николаевич (Көөһө Өлөксөй), Григорьев Иннокентий Иннокентьевич (Киэсэ уола), Васильев Семен Никифорович (Сылгы Сэмэн), Семенов Михаил Егорович (Дьөрбөгөс Мэхээлэ), Иванов Николай Васильевич (Бойца Ньукулай) о.д.а этилэр. Өбүгэлэрэ үйэлэргэ илдьэ кэлбит, аар тайҕаҕа булт соноругар илдьэ сылдьыбыт үгэстэрин үгүс сыллары уҥуордаан илдьэ кэлэн, кэнчээри ыччаттарыгар тиэрдибит булчуттар баар буоланнар, дойдуга сымнаҕас көмүс аатын ылбыт Саха сирин түүлээҕэ аар саарга аатырбыт кэмнэрдээҕэ…
Биһиги саас аайы Антоновкаттан 8 көстөөх Ээдьээн диэн сиргэ тахсан кустаан киирээччибит. Ол саҕана кус да элбэх этэ. Лена бэтэрээтигэр бастакы улахан күөл буолан эбитэ дуу, халлаан оройунан көтөн иһэр үөл кус үөрэ эриллэ-эриллэ салгыны хайытан куһуура-куһуура түһэрэ астык да буолааччы… Онно чөккөөкүнү ботуруоммутун харыстаан хоһуластахтарына эрэ ытарбыт эбэтэр туоһапканнан бултаһааччыбыт. 7-8 киһи буолан көтөл аттаах тахсан баран, 150-200-түү кустаах киирээччибит. Онно эбии 4-5-тии хаастаах буолааччыбыт…
Күһүн аайы түүлээхтээн, райсоюһу кытта дуогабардаһан тайахтаан, ол этин туттарарбыт, быыһыгар түүлээхтээччибит. Булка настаабынньыктарбытынан Халлаан Мэхээлэ, Матай Дьөгүөр, Баһыы Баһылай, Тоокко этилэр. Ол сылларга сопхуоска кэрдиистээх саа арааһа баар этэ. Онтон биирдии карабины, туоһапканы ъ бэйэбит сайыннары-кыһыннары илдьэ сылдьарбыт. Мин 9 мм калибрдаах «Лось» харабыыны уонна 250 миэтэрэҕэ ытар маҕаһыыннаах туоһапканы сылгыга үлэлиирим тухары илдьэ сылдьыбытым… Билиҥҥи курдук, сэттэ уон сэттэ көҥүл, лицензия ирдэммэт этэ…
Инньэ гынан, оскуола кэнниттэн 4 сыл сылгыһыттаары, өс хоһоонугар этиллэринээри, уол оҕо буолан төрөөбүппүн билэн, ахсым ат арҕаһыгар олорон тоҥууну-хатыыны, ууну-хаары ортотунан ааһан, ол саҕанааҕы булт дэлэй кэмин тоһооҕуннаран элбэхтэ аар тайҕаҕа халаахтыыр хара суору үөрдэн, саха булка-алка сиэрин-туомун тутуһан, улахан-кыра булт чалбараҥ остуолугар олорсон, тыаҕа, сиргэ-уокка көрсүллэр оһолу-моһолу этэҥҥэ күрүөһүлээн буһан-хатан, кииллийэн олоххо бэлэмнээх буола такайыллыбыппар бииргэ үлэлээн-хамсаан, алтыһан ааспыт дьоммор куруук махтанабын…
«Саха сирэ», edersaas.ru саайтка анаан Валерий ИЛЛАРИОНОВ,
Сунтаар улууһун Тойбохой уонна Тэҥкэ нэһилиэктэрин Бочуоттаах олохтооҕо.
Ааптар хаартыскалара