Билигин сыллар, ыйдар ааттарын Үөһээ Халлаан Айыыларын кытары алтыһыннаран ааттыыр буолан эрэбит. Ити үчүгэй, ол гынан баран, онтубут оччо ситэтэ суох курдук.
Үөһээ тоҕус халлааҥҥа олохтоох Айыы Таҥара уонна атын аҕыс халлааҥҥа олорор Үрдүк Айыылар хас биирдиилэрэ Орто дойдуга анал үлэһиттэрдээхтэр. Кинилэри Айыы Таҥара бэйэтэ анаталыыр. Ол Сирдээҕи Айыылары биһиги Иччилэр диэн ааттыыбыт. Иччилэр онон Айыы Таҥара Орто Дойдуга үлэлииргэ анаабыт үлэһиттэрэ ол аата Сирдээҕи Айыылар эбиттэр.
Сирдээҕи Айыылар Улахан Иччилэр буолаллар уонна ааттаахтар-суоллаахтар. Холобур, хара тыа, булт-алт Иччитэ — Баай Байанай, тыл иччитэ – Ытык Чыыбыстаан о.д.а. курдук. Бу Улахан Иччилэр кинилэргэ көмө, илии-атах буолар үлэһиттэрдээхтэр. Олор олус элбэхтэр. үгүстэрэ ааттара суох. Ити — кыра Иччилэр.
Биһиги Сирдээҕи Айыылары — Иччилэри кытары Үөһээ Айыылардааҕар үгүстүк алтыһабыт, ол гынан баран, сорох-сорохпут кинилэртэн үгүстэрин ааттарын да билбэт. Дьиҥинэн оннук буолуо суохтаах, биһиги Сирдээҕи Айыыларбытын үчүгэйдик билэр эрэ буолбакка кинилэри куруук ытыктыыр, чиэстиир-бочуоттууур эбээһинэстээхпит.
Итинэн сибээстээн, Таҥараианство итэҕэлэ сыллары, ыйдары ааттыырга Үөһээ Айыылар ааттарын кинилэр Орто дойдуга олохтоох көмөлөһөөччүлэрин – Улахан Иччилэр ааттарыныын сэргэ тутан ааттаталыыр.
Иччилэр дьаһайар Ыйдарыгар уонна Сылларыгар Үөһээ Айыылардааҕар ордук былаастаахтар.
Мантан аллара Таҥараианство итэҕэлин быһыытынан, ыйдар ааттарын Үөһээҥи уонна Сирдээҕи Айыылар ааттарын кытары алтыһыннаран тэҥнии тутан ааттааһыны билиһиннэрэбит. Иччилэр ааттарын дьон оччо билбэтин учуоттаан, итилэр кимнэрин-туохтарын эбии быһааран биэрэбит.
Ыам ыйа — Айыы Тойон Таҥара уонна Аан Алахчын – Дойду Иччитин ыйа
Бэс ыйа – Иэйиэхсит уонна Тиэргэнэй Бахсы — Тиэргэн Иччитин ыйа
От ыйа – Чыҥыс Хаан уонна Уукун — уу, балык, уу көтөрүн булдун Иччитин ыйа
Атырдьах ыйа – Сүҥ Дьааһын уонна Хатан Тэмиэрийэ — Уот Иччитин ыйа
Балаҕан ыйа – Улуу Суорун уонна Дьиэрдэ Бахсыына — Дьиэ-уот Иччитин ыйа
Алтынньы — Хотой Айыы уонна Эһээ Дьыл оҕуһун – Тымныы Иччитин ыйа
Сэтинньи — Дьылҕа Хаан уонна Байанай — хара тыа, булт-алт иччитин ыйа
Ахсынньы – Билгэ Хаан уонна Моһол Тойон — Суол Иччитин ыйа
Тохсунньу – Таҥха Хаан уонна Кыдай Бахсы — уустары, айар үлэһиттэри араҥаччылыыр Иччи ыйа
Олунньу — Одун Хаан уонна Ытык Чыыбыстаан – Тыл Иччитин ыйа.
Кулун тутар – Дьөһөгөй Айыы уонна Түмэл Тойон – Сэргэ Иччитин ыйа
Муус-устар – Айыыһыт уонна Ынахсыт хотун – Ынах сүөһүнү араҥаччылыыр Иччи ыйа.
Сурукка-бичиккэ, олоххо туттарга Иччилэр ааттара быһаарыыта суох ааттанар. Холобур, Ыам ыйа – Айыы Таҥара уонна Аан Алахчын ыйа о.д.а.
Сыллары салайааччылар ааттара эмиэ Ыйы салайааччылар ааттарын хатылыыллар – Ыйа диир оннугар Сыла диэн буолар. Холобур, Ыам ыйын 22 күнүттэн Таҥха Хаан уонна Кыдай Бахсы салайар сылларыгар киирэбит. Оттон ыйбыт — Ыам ыйа ол аата Айыы Таҥара уонна Аан Алахчын бэйэлэринэн салайар ыйдара буолар.
Сыллары салайар Айыылар 12-лии сыл буола-буола төннөн кэлэн салайаллар. Ол курдук, быйылгы Таҥха Хаан уонна Кыдай Бахсы аны 2023, 2045, 2057 о.д.а. сылларга хаттаан эргиллэн салайыахтара.
Сүрүн-сүрүн Иччилэрбитин бары үчүгэйдик билиэхтээхпит, Иччилэрбитигэр сыһыаммыт уларыйыахтаах. Бэл, сорох алгысчыттар Муҥхаҕа кэлэн туран Баай Байанай аатын ааттаан алгыс этэллэр. Муҥха балыгын уонна үөл куһу Уукун оонньор дьаһайар. Сорохтор Уукуну Күөх Боллох дииллэр. Ол гынан баран, Уукуна судургу, хайа баҕарар балыксыт, омук даҕаны эрэйэ суох ити ааты ааттыыр.
Биллэрин курдук биһиги Уоппут Иччитин аһатабыт, Суол, Аартык иччитигэр бэлэх биэрэбит. Ону кэлии дьон хаалынньаҥ языческай итэҕэл туомун курдук өйдүүллэр.
Оттон мантан инньэ биһиги Уот Иччитин аһатар, атын Иччилэргэ бэлэх биэрэр туоммутун кэлии ыалдьыттарбытыгар “Бу языческай итэҕэл туома буолбатах. Биһиги Айыы Таҥараҕа – Таҥараианствоҕа итэҕэлбит быһыытынан, Иччилэр Айыы Таҥара сирдээҕи Аанньаллар буолаллар, онон кинилэри аһатыы, кинилэргэ бэлэх биэрии Айыы Таҥара Сирдээҕи үлэһиттэрин ытыктааһыны көрдөрөр национальнай колориттаах светскэй Итэҕэл туома буолар,” – диэн быһаарыахтаахпыт уонна бэйэбит оннук өйдүөхтээхпит.
Таҥараианство син Христианствоны, Исламы уонна Иудаизмы кытта сэргэ турар, үрдүкү биир Айыы Таҥараҕа үҥэр монотеистическай итэҕэл буоларын билиэхтээхпит уонна дьоҥҥо оннук быһаарыахтаахпыт.
Ыйдары уонна Сыллары дьаһайар Үөһээ уонна Сирдээҕи Айыылары маннык тэҥҥэ тутан ааттааһыны дьон үксэ ылыныа диэн эрэнэбит.
Гавриил Угаров, edersaas.ru
Хаартыска https://edersaas.ru/sylgy-yt-k-ne-d-g-j-o-otun-rd-k-aatygar/