…ОРТ “Искатель” бырагырааматын режиссера Андрей И Дьокуускайга кэлэ сылдьарын истээт, кинини кытта көрсөн сэһэргэһээри, тустаах дьон нөҥүө булан, үһүс күммүтүгэр дьэ болдьоһон көрсүбүппүт. Мин Киин тэлэбиидэнньэҕэ кини ыытар “Искатель” биэриитин сөбүлээн көрөрүм. Чуолаан, “Великий запрет Чингисхана” уонна “Сабля Тамерлана” диэн биэриилэрин олус сэргээбитим. Ол да иһин, бу сырыыга кэпсэтиибит наар Чыҥыс Хаан туһунан буолбута.
Петр ПАВЛОВ, “Саха сирэ”хаһыат, www.edersaas.ru
— Чыҥыс Хаан туһунан билигин ханнык эмэ кырдьыктаах источникка сигэнэр олус ыарахан, — диир Андрей Федорович. — Манна араас бэлитиичэскэй хамсааһыннар көстөллөр. Кини аатын туһанан, кинини билиҥҥи кэмҥэ туһаайан бэйэҕэ сыһыара сатааһын элбэх. Билигин “Чыҥыс Хаан биһиэхэ көмүллэ сытар” диэн мөккүөр Монголия, Кытай уонна Россия икки ардыларыгар бара турар. Биир бэйэм, Чыҥыс Хаан Бурятияҕа, чопчулаан эттэххэ, Агинскай-Бурятскай уокурук сиригэр көмүллэ сытар диэн сабаҕалааһыҥҥа сөбүлэһэбин. Ол туһунан биэриибэр кэпсээбитим. Ити сир – Монголияны кытта силбэһэ сытар. Биһиги онно сылдьыбыппыт. Тоҕо мин Чыҥыс Хаан онно сытар диэн сабаҕалааһыҥҥа тохтуубунуй?
1941 сыллаахха Тамерлан өлүгүн хостообуттарын кэннэ сэрии саҕаламмыта диэн этэллэр. Ол төһө кырдьыктааҕын этэр кыаҕым суох эрээри, итиннэ, мин ойууннааһыҥҥа сүгүрүйэрим быһыытынан, итэҕэйэбин. Маннык таайтарыылаах, дьиктилээх түгэни быһаччы ылынар ыарахаттардаах. Ол гынан баран, Тамерланы хостоон таһаарыылара уонна Аҕа дойду Улуу сэриитэ саҕаланыыта туох эрэ сибээстээх дии саныыбын.
Мин көрүүбэр, Чыҥыс Хаан уҥуоҕун Монголияҕа да, Кытайга да чопчу ыйар сирдэригэр, Бурятияҕа курдук киһи ылынар тыына, чинчитэ суох. Биир сабаҕалааһын быһыытынан, Чыҥыс Хааны намыһах сиргэ көмөн баран, ким да булбатын диэн уу ыытан, күөл үөскэппиттэрин курдук суруйаллар. Ити эппит сирдэригэр тиийэ сылдьыбыппыт. Киэҥ нэлэмэн күөл, нөҥүө өттүгэр хайа көстөр. Олохтоохтор “Чыҥыс Хаан итиннэ көмүллэ сытар” диэн чуо-бааччы этэллэр. Ылан көрдөххө, ити күөлү туораан хайаҕа тахсар туох да ыарахана суох курдук. Ол эрээри, тоҕо эрэ киһи баҕарбат, сүр баттатар. Олохтоохтор бэйэлэрэ да онно сылдьыбаттар эбит уонна биһиги да сылдьарбытын ахсарбаттар. Күөл кытылыгар, ол хайаны одуулуу туран, улуу киһи чуолаан манна кистэнэ сытарын итэҕэйиэх санаа миэхэ кэлбитэ.
Үөһээҥи айыылар билэн эрдэхтэрэ
Андрей Федоровичка, били Новосибирскай археолог-учуонайын сабаҕалааһынынан, Чыҥыс Хаан Саха сиригэр, Чурапчыга көмүллэ сытар буолуон сөп диэн геолог идэлээх Степан Федотович Попов эппитин кэпсээтим. Сэһэргэһээччим бу иннинэ аҕай Поповтуун “Байанай” сурунаал эрэдээксийэтигэр көрсөн ити туһунан кэпсэппит эбит. Уопсайынан, Улуу монгол олоҕо элбэх кистэлэҥнэрдээҕин туһунан этэн баран, Андрей И салгыы:
—Кинини антах көмөн баран туох эрэ кистэлэҥ сыаллаах, өлүк ханнык эрэ чааһын манна аҕалыахтарын сөп. Ханныгын да иһин, Чыҥыс Хаан чопчу ханнык омук буоларын билигин этэр күчүмэҕэй. Оччотооҕу көс биистэр аҕа уустарынан хайдыһан олорбут кэмнэрин кырдьыктаахтык көрдөрөр, быһаарар уустук.
Чыҥыс Хаан чахчы Чурапчыга көмүллэ сытар буоллаҕына, кини өлүгүн көрдөөһүн олох атын ньыманан барыахтаах. Бу дьыалаҕа саха аптарытыаттаах, итэҕэлгэ сүгүрүйэр ытык дьоно кыттыахтаахтар. Кинилэр үөһээҥҥи айыылары кытта кэпсэтэн, ону өй-санаа өттүнэн ылынан баран, ол сиргэ сирдиэхтээхтэр. Өскөтүн ытык киһи итини бэйэтэ ылынар буоллаҕына. Баҕар, кини сөбүлүө суоҕа дии, “олох барымаҥ” диэн бобуоҕа. Ону көҕүлүөхтээх киһи, чэ быһата ойуун да диэххэ, өскөтүн кырдьык итинник буоллаҕына, маны кытта салгыы хайдах сыһыаннаһыахха сөбүн быһаарыахтаах. Баҕар “Улуу киһи туһунан олох да саҥарымаҥ, кинини уйгуурдумаҥ, кистэммит сиригэр сыттын” диэхтэрэ.
Чыҥыс Хаан өлүгүн булуу, иэдээн төрдө буолуон сөп
— Кинигэҕэ сурулларынан, Чыҥыс Хааны Монголияҕа, Бурхан Халдун диэн ытык хайаҕа кистээбиттэр. Итинник сабаҕалааһыны элбэхтэ истиэххэ сөп. Оттон эйигиттэн аан бастаан, Улуу Монгол Агинскай-Бурятскай уокурук сиригэр-уотугар кистэнэ сытар диэни истэбин.
— Чыҥыс Хаан ити, Монголияны кытта кыраныыссалаһа сытар уокурук сириттэн төрүттээх диэн сабаҕалааһыҥҥа мөккүөр суох. Сергей Бодров “Монгол” диэн киинэтин өйдөөн көрбүтүҥ дуо? Онно өссө кыра Тэмучин ытык хайаҕа кэлэн бөрөнү кытта кэпсэтэр көстүүтүн. Мин билэрбинэн, ити ытык хайа Агинскай уокурукка баар. Онно сылдьыбытым. Сүүнэ улахан сымара таас хайаны чаҕылҕан хайа охсон, ортотунан икки аҥы хайдыбыт. Ол хайдыыга олбох таас баар. Номох быһыытынан, былыргы көс биистэр баһылыктара бу тааска олорон дьоннорун дьаһайаллара эбитэ үһү.
— Андрей Федорович, эн санааҕар Чыҥыс Хаан ханна көмүллэ сытарын була сатыыр билигин төһө сөптөөҕүй?
— Көрдүү сатыыр сыыһа дии саныыбын. Кинини көрдөөбөтүннэр, булбатыннар диэн кистэлэҥ сиргэ анаан көмпүт буолуохтаахтар. Фараоннар көмүллэ сытар Египет пирамидаларын сүргэйбит кылаат көрдөөччүлэр суорума суолламмыттарын билэр инигин?! Биллиилээх дьоннору, кэнэҕэскитин “утуйар ууларын уйгуурдубатыннар” диэн ытык сирдэргэ кистииллэр. Ол ытык сиргэ биллибэт күүстээх энергия үөскүүр. Ону тыытар сатаммат. Киһи бэйэтин айылҕатын быһыытынан барыны-бары быһаара, була сатыыр адьынаттаах. Ол гынан баран, бу аан дойдуну киһи айбатаҕа эбээт, аан дойду бэйэтэ киһини айбытын умнуо суохтаахпыт. Оттон биһиги билигин барытын быһаара, билэ, көрдүү, үрэйэ сатыыбыт. Ол да иһин айылҕаны алдьатыы тахса турар. Чернобыль иэдээнин, наһаа элбэх азоту таһааран глобальнай сылыйыыны үөскэтиини да ылан көр. Онуоха өрө баран, биһиги өссө Чыҥыс Хаан көмүллэ сытар сирин көрдүү сатыыбыт. Бу улуу киһи өлүгүн булуу иэдээн төрдө буолуон сөп.
— Ол да буоллар, сайдыылаах дойдулар араас экспедициялары тэрийэн Чыҥыс Хаан көмүллэ сытар сирин көрдөөбүттэрэ ыраатта дии. Оччоҕо кинилэр итинэн тугу ситиһэллэрий?
— Ити экспедиция тэрийэн көрдөөһүн араастаах. Чыҥыс Хаан уҥуоҕун көрдүүбүт диэн ааттаан, кинилэр атын сыалы-соругу тутуһуохтарын сөп. Барыта бэлиитикэ, кэмиэрсийэ, харчы… Бары итинэн аат-суол ыла, харчы өлөрө сатыыллар. Итинник дьыаланан кэмэрсээннэр дьарыктаналлар. Оттон биһиги, айылҕаны кытта алтыһар сырдык санаалаах, өй-санаа өттүнэн дириҥ билиилээх, итэҕэллээх ытык дьонтон ыйыттахпытына, “көрдүү да сорунумаҥ, ити эһиги дьыалаҕыт буолбатах” диэн этэллэр.
Ол иһин, Чыҥыс Хаан ханна көмүллэ сытарын көрдүүр дьон баар буоллахтарына, бастатан туран, кинилэр туох-ханнык дьоннорун быһаарыахтаахпыт.
Туох баар кистэлэҥ, дьикти Хоту дойдуттан тахсар
— Сахалар уонна монголлар бэйэлэрин икки ардыларыгар сыһыаннарын туһунан тугу этиэҥ этэй?
— Бэйэлэрин кэмнэригэр сахалар төрүттэрэ уонна монголлар бииргэ алтыһан олорбут буолуохтарын сөп. Итини история кэрэһилиир.
Оттон Саха сирин Монголияны, Чыҥыс Хааны кытта тэҥнии туттахпытына, араас дьүөрэлэһэр сыһыаннар үөскүүллэр. Хоту сытар сири хайдах эрэ үөһээҥҥи дойду курдук ылынар өйдөбүллэр бааллар. Киһи кэбэҕэс тиийбэтинэн, тымныытынан, тыйыс айылҕатынан… Туох баар кистэлэҥ, дьикти Хоту дойдуттан тахсара. Онон, Чыҥыс Хааны манна аҕалан анал кистэлэҥ сиэринэн-туомунан, ким да булбат гына көмпүт буолуохтаахтар диэн сабаҕалааһын интэриэһинэй. Айыы үөрэхтээх ытык дьон эрэ итини билэр аналлаахтар.
— Чыҥыс Хаан уҥуоҕун кистэлэҥин туһунан тэлэбиидэнньэнэн биэриини оҥорбуккут кэнниттэн дьон ону хайдах ылыммытын, туох диэбитин билиэххэ сөп дуо?
— (Үөһээ тыынар). Биэрии кэнниттэн ырытыһыы буолбута. Араас санаалар этиллибиттэрэ. Уопсайынан, наука быһыытынан ити ыйытыыга 100 бырыһыан хоруйдуур ким да суох. Онон Чыҥыс Хаан көмүллэ сытар сирин тула мөккүөр салгыы бара турар. Ити чааһыгар биһиги бэйэбит санаабытын эппиппит. Оттон сорохтор атыннык саныыллар. Биир өйгө-санааҕа, биир түмүккэ хаһан эмэ кэлэрбит биллибэт.
х х х
Ити курдук, Андрей Федоровиһы кытта элбэҕи кэпсэтэн баран, били Жеглов хапытаан “Место встречи изменить нельзя” киинэҕэ уустук дьыаланы арыйыы ухханыгар сылдьан “Очень трудно искать черную кошку в темной комнате, если его там нет” диэн Кытай омугун муударай этиитин туһаммытын санаан кэлэбин. Онон тыһыынчанан сылларга аан дойду ураты киһитинэн ааттаммыт Чыҥыс Хаан ханна көмүллэ сытара, мин санаабар, аан дойду өссө биир улахан кистэлэҥэ буолар. Итиэннэ ити дьыаланан дьарыктана сылдьыбыт Андрей И санааларын биир бэйэм ылынабын.
Петр ПАВЛОВ, “Саха сирэ”хаһыат, www.edersaas.ru