2016 сыллаахха “Көс ыал” диэн өрөспүүбүлүкэтээҕи сокуон ылыллыбыта. Онон аҕыйах ахсааннаах норуоттар эстэ сыспыт олохторун укулаата тирэхтээх буолбута. Сокуоҥҥа кинилэргэ көмө механизма чопчуламмыта.
Биһиги, сылаас дьиэҕэ-уокка, улахан сэлиэнньэлэргэ улааппыт дьон, табалары сырсан көһө сылдьар диэн хайдаҕын билбэппит, сэрэйбэппит чахчы. Онон, Дьокуускай куоракка табаһыттар түмсүбүт кэмнэригэр, көс ыал олоҕун билсэр, кэпсэтэр сыаллаах, ипподромҥа тиийдим.
Ангелина ВАСИЛЬЕВА, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru
Кэҥэс балаакка турбатыттан буруо бургучуйар. Диэли аһан киирээти кытта, минньигэс ас сыта муннуга саба биэрэр. Остуолларга ас бөҕө тардыллан турар. Тимир оһоххо улар, кус мииннэрэ оргуйан бидилийэр. Эбэҥки таҥаһын кэтэ сылдьар хаһаайка эйэҕэстик мичилийэ көрүстэ. Олоро түһэн кэпсэттибит.
Чаара Исакова Алдан оройуон Хатыыстыыр нэһилиэгин “Иджек” родовой общинатыгар чуум хаһаайкатынан, кылаабынай буҕаалтырынан үлэлиир. Общинаҕа Тихоновтар уонна Исаковтар диэн икки дьиэ кэргэн үлэлиир.
—Общинабыт биир ыстаадатыгар мин хаһаайкалыыбын. Кэргэним дьонун кытта олоробун. Кэргэним 71 саастаах абаҕата, 56 саастаах быраата, тастыҥ бырааттара – бары холостуойдар. Ити биэс эр киһини көрөн олоробун. Астарын, таҥастарын барытын дьаһайабын, — диэн Чаара Еремеевна кэпсээн саҕалыыр. — Общинабытын икки ыал буолан кыттыһан тэрийбиппит, үчүгэй баҕайытык доҕордоһон, эйэ-дэмнээхтик үлэлээбиппит 18 сыл буолла. Клавдия Тихонова диэн кырдьаҕас баһылыктаах этибит, кини өлбүтүн кэннэ кыыһын, үөрэхтээх, сытыы-хотуу диэн, баһылык оҥорбуппут. Эдэр буолан, араас идиэйэтэ, көҕүлээһинэ элбэх.
Табабыт ахсаанын 278 төбөттөн саҕалаан баран, 1000-ҕа тиэрдэ сылдьыбыппыт. Билигин бөрө элбээн, 500-кэҕэ түһэ сылдьан баран, төттөрү 650 оҥордубут. Бөрө, эһэ – дьэ, биһиги биир улахан кыһалҕабыт. Кыах баарынан утары охсуһабыт. Хапкааннары, сохсолору да туруорабыт, “Буранынан” сырса сылдьан, анаан бөрөлүүбүт. Син сыл аайы уонтан тахсалыыны өлөрөбүт. Былырыын 12 төбө этэ, быйыл сыл саҕаланыаҕыттан 4 адьырҕаны сууһардыбыт.
Кыһалҕаттан табабытын күнүстэри-түүннэри кэрийэ, маныы сылдьабыт. Эр дьоммут сынньанаахтаабаттар даҕаны. Бөрө үөдүйэн иэдэттэ. Түүн чуумпу курдук буолар да, кэннигиттэн кэлэн тарпыт буолаллар. Дьэ, ону манаан, кэннилэриттэн суоллаан, “Буранынан” сырсан тиийэн өлөрөллөр. Оннук гынан, син төрүөхпүтүн быыһыыбыт. Саас, сайын буолла да, аны эһэлэр буулууллар. Онон дьоммут таба төрүүр кэмигэр ыстаада аттыгар баран хоно сыталлар.
—Оттон эн бэйэҥ бултааччыгын дуо?
— Ээ суох буоллаҕа, хантан бириэмэлэнэн оннук сылдьыамый? Аһы, таҥаһы бэрийэбин. Табахтарыгар тиийэ барытын атыылаһан биэрэбин. Ис таҥастан национальнай таҥаска тиийэ бэлэмниибин. Иистэнэбин да, сороҕор бэйэм тигэр солом суох буолар, онон иистэнньэҥнэргэ үлэһэбин. Этэрбэһи, бэргэһэни, саҕынньаҕы, куллукаҕа тиийэ, сиргэ сылдьар дьон сылаас таҥастаах буолуохтаахтар. Аһылыктарын астыыбын. Баралларыгар буһаран, тоҥорон, бэлэмнээн кэбиһэбин. Хас да хаһаайка оруолун толорон, солбуйа сылдьабын диэххэ сөп. Кылаабынай буҕаалтыр үлэтэ эмиэ элбэх ииспэрэйдээх ээ.
—Туох дьиэҕэ олороҕутуй?
— Кыстыыр икки үүтээннээхпит. Уонна табаларбытын сырсан, көһө сылдьабыт. Онон үксүгэр балааккаҕа олоробут. Бу сээкэйбитин, дьиэбит малын, сэтирбитин (сиргэ тэлгэнэр лабаа) барытын илдьэ сылдьабыт.
Оҕонньорум эһээтэ, хос эһээтэ бары табаһыттар. Мин иитийэх аҕам эмиэ табаһыт, булчут этэ. Онон маннык олоххо улааттахпыт дии. Ол иһин барытын билэбин, кыра эрдэхпиттэн үөрүйэхпин.
—— Маннык балааккаҕа кыстыыгыт дуо? Чараас баҕайы курдук дии, тыал курдары үрэн кэбиспэт дуо? 50 кыраадыска тымныы буолбатах дуо?
— Суох, тыал курдары үрбэт. Хаары күрдьүбэккэ, сэтир быраҕан баран, икки таба тэллэҕи тэлгээн, утуйар мөһөөччүккэ суорҕан уктуҥ да, ханнык да тымныыттан толлубаккын. Маннык хоно сылдьаллар. Мин бэйэм эмиэ балааккаҕа хонон-хонон кэлбит киһи буоллаҕым. Урут эдэр эрдэхпинэ, агитбиригээдэҕэ балааккаҕа хоно сылдьарбыт, кэргэммин оннук булбутум. Киинэ көрдөрөр этибит. Кинигэ илдьэн, ааҕыы оҥорорбут. Оннооҕор быраастар сылдьааччылар.
Мин урут балыыһаҕа повардаабытым. Хамнас кэлбэт кэмигэр маҕаһыын тута сылдьыбытым. Онон абыранар этибит. Табаһыттары аһынан-үөлүнэн хааччыйарым.
—Табаһыттар хамнастарыгар төһөнү ылалларый?
— 17 тыһыынча. Быйыл үрдүөхтээх дииллэр, кэтэһэбит. Ону таһынан бэйэбит бултаан, эт туттаран эбинэбит. Эти туттарыахтаах кэммитигэр өлөрөн, этэргэ дылы, тыска, туйахха тиийэ Хатыыстыыры уонна Алдан куораты хааччыйан олоробут.
Икки ыалынан хаһан, ханна бултууру, тугу туттарары, атыылыыры икки өттүттэн сүбэлэһэн оҥоробут. Общинаҕа 15 киһи баар: Тихоновтар — ахсыалар, биһиги — сэттиэбит. Маннык улахан бырааһынньыктарга куруук кыттабыт. Туохха барытыгар икки дьиэ кэргэн, ас астааһын буоллун, таҥас тигии да буоллун, урут-уруккуттан биир ыал курдук бары саба түһэн, көмөлөөн, үлэлээн олоробут.
— Удьуордааһын баар буоллаҕына эрэ, үгэс тыыннаах буолар дииллэр…
—Икки кыыстаахпыт, улахаттар. Үөрэхтээх, үлэлээх буолан, Алдаҥҥа олороллор, үлэлииллэр. Кыргыттарым кыра эрдэхтэриттэн үлэҕэ сыстаҕастар, туох да үлэ буоллун, саба түһэн, көмөлөһөр идэлээхтэр. Тэрээһиннэргэ түүннэри-күнүстэри астаан, тэбис-тэҥҥэ сылдьыһаллар. Бу үлэлэрин быыһыгар көмөлөһө диэн, бүгүн Дьокуускайга кэлиэхтээхтэр.
Сиэннэрбит каникулларыгар уонна сайын ахсын ыстаадаҕа сылдьаллар. Барыларыгар национальнай таҥас тигэбит. Общинабытыгар ким да оҕото буоллун, барыларын сиэннэрбит диибит, араартаабаппыт. Сайын аайы оройуоммут оҕолору таһарга бөртөлүөт көрөр. Онон уонча оҕо ыстаадаҕа сайылыыр. Аймахтарбыт оҕолоро эмиэ сайыһан, эрдэттэн үлэһэн тахсаллар, сөбүлүүллэр аҕай. Сорохторун хамнастыыбыт.
—Оттон эдэр уолаттар табаһыт буолуохтарын баҕараллар дуо?
— Оскуоланы бүтэрээт, үлэлии сылдьар уоллаахпыт. ДьГТХА үөрэтэн, биир уолбутугар бэҕэһээ “Табаһыт” диэн “корочка” биэрдилэр. Онон үөрэн олоробут. Куһаҕана диэн, наар тыаҕа сылдьан, сатаан кэргэннэммэккэ хаалаллар. Үөрэнэ бараллара да ыарахан. Төрөппүттэрэ табаһыт буолан, табалара нэһилиэстибэ быһыытынан бэриллэр буоллаҕа. Онон табаһыт буолаллар.
— Эн бэйэҥ, дьахтар киһи быһыытынан, сылаас дьиэҕэ, бэлэм аска-үөлгэ, мааныга-далбарга олоруоххун баҕарбаккын дуо?
—Миэхэ итинник санаа да киирбэт ээ. Оҕолорум куоракка олороллор, онно тиийдэхпитинэ да, тэһийбэппит. Биирдэ эмит оҕо көрдөрө ыҥырдахтарына, нэһиилэ нэдиэлэ эрэ буолабын. Тыыным хаайтарар. Өйүм-санаам наар ыстаадабар сылдьар. Дьоммор тугу эрэ ылан ыытыахтаахпын, общинаҕа тугу эрэ оҥоруохтаахпын, аны отчуотум тиийэн кэлэр. Биир кэм кулахачыйан олороҕун, атыны саныыр да соло суох (күлэр). Өрөбүлэ, уоппуската суох үлэлиир дьон диэн, дьэ, биһиги буолабыт.
— Оттон ыарыйдаххытына?
— Оннук эмтэнэ түһэ-түһэ сылдьаҕын буоллаҕа. Балыыһаҕа киирэ да сатаабаппыт. Ыалдьар соло да суох. Хайдах эмит гынан, тугу эрэ саҥаны киллэрбит, тупсарбыт, туһалаабыт киһи диэн өйдөөххүн-санаалааххын.
Оҕонньорум удьуор табаһыт буолан, кинини өйөөн, оҕолорго үгэстэри тиэрдэ сатыыбын. Ол иһин миэхэ тугу үөрэппиттэрэй да, кыргыттарым ону барытын сатыыллар. Бу сиэннэрбит эмиэ кыраларыттан ас астыырга, иистэнэргэ, мас мастаан уот отторго, о.д.а. үөрэнэ сылдьаллар. Ким да таах сылдьыбат. Батыһыннара сылдьан үөрэтэбит.
—Туох ыарахаттары бэлиэтиэҥ этэй?
—Оннук айылаах ыарахан да диэн суох. Бырабыыталыстыбаҕа махтаныам этэ. Табаһыттарга субсидия көрөн, Хатыыстыырга толору хааччыллыылаах, икки мэндиэмэннээх дьиэ туттубуппут. Мин кэлэ-бара сылдьабын, ардыгар соҕотоҕун кыстыыбын, дьонум уочаратынан кэлэн сынньанан бараллар. Онон улахан ыарахан суох диибин, бөрөлүүргэ көмөлөһөллөр, хамнаһынан хааччыйаллар, итинтэн ордук киһи тугу ирдиэй?
— Оччоҕо саамай кыһалҕаҕыт диэн бөрө буоллаҕа…
— Бөртөлүөккэ харчы көрөн, абыраатылар. Табабыт эстэ сыста. Бултуур тээбирин эҥин биэрэн, бөрө ахсаанын кыччатан, төрүөхпүтүн быыһаан, ахсааны элбэтэн эрэбит.
Түмүккэ, тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтигэр махтаныахпын баҕарабын: оһохпутугар, балааккабытыгар, спутниковай төлөпүөҥҥэ тиийэ хааччыйаллар. Биэрбит харчыларынан кыһыҥҥы таҥаспытын ылынабыт. Бөрөнү утары охсуһарга хамнастыыллар, “Буран”, уматык биэрэллэр. Оннук көмө көрөннөр, таба ахсаанын элбэтэн, өбүгэлэрбититтэн кэлбит үгэстэрбитин, олохпут укулаатын сиэннэрбитигэр тиэрдэр кыахтанныбыт.
Ангелина ВАСИЛЬЕВА, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru
Василий Пак хаартыскаҕа түһэриитэ.