Аҕыйах хонуктааҕыта “Саха сирэ” хаһыат үлэһиттэрэ саамай элбэх сурутааччылаах Чурапчы улууһугар баран кэллибит. Улуус салалтатын кытта сүбэлэһэн, аныгы олох ирдэбилигэр сөп түбэһэр “Сибээс сайдыыта – олох хардыыта” диэн кыттыгас “төгүрүк остуолу” ыыттыбыт. Тэрээһини Чурапчы улууһун дьокутааттарын Сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ Афанасий Захаров салайда.
Чурапчы аан дойдуну кытта тэҥҥэ хардыылыыр
«Сахателеком» Чурапчытааҕы филиалын салайааччыта Светлана Васильева:
— Быйыл барыта 9 бырайыагынан үлэлии олоробут. Урут кабелинэн үлэлээбит буолан, сырыы аайы остуолба туруора-туруора кабель тардар олус ороскуоттаах. Салгынынан интэриниэти холбооһуну быйыл күүскэ киллэрдибит. Былырыын “Молодежнай” саҥа бөһүөлэккэ утаҕа суох интэриниэти таһаардыбыт. Тирэх станцияны туруораммыт, олохтоохтору 10 мегабит түргэннээх интэриниэккэ холбуу олоробут. Чурапчы киинигэр 11 станцияны туруораммыт, 330 абонеҥҥа бэлэмнээммит салгынынан интэриниэккэ холбуубут. Ааспыт сылы этэҥҥэ аһаран, быйыл нэһилиэктэргэ 17 тирэх станцияны аҕалан, туруорааһыны саҕалаатыбыт. Салгынынан барар интэриниэт итэҕэһэ диэн – сыаната ыарахан соҕус. Ол гынан баран, хааччаҕа суох. Ыйдааҕы төлөбүрэ 1999 солк., дьиэ кэргэн барыта вай-файга холбонор, төһө баҕарар хачайдыыллар. Холбонуута босхо. Ол оннугар, анал тэрил сыаната 8450 солк. Бу сууманы барытын тыа сирин олохтооҕо биирдэ ууран биэрэр кыаҕа суох. Ол иһин үс сылга диэри болдьохторунан бысталаан төлүүр кыаҕы биэрэбит. 1999 солкуобайга эбии үс мөһөөҕү ыйга төлүүр.
Аны 2016 сыллаахха 500-тэн аҕыйах киһилээх нэһилиэктэргэ оптика нөҥүө босхо вай-файы тарҕатыыга федеральнай бырагыраама киирбитэ. Бу барылынан өрөспүүбүлүкэҕэ Нам уонна Чурапчы хабыллыбыта. Инньэ гынан, Бахсы уонна Арыылаах бөһүөлэктэрэ киирэн хаалбыттара. Бу барбыт ситими туһанаммыт, аара баар Уһун Күөлгэ, Килэҥкигэ уонна Чыаппараҕа интэриниэти таһаардыбыт.
Аны Мындаҕаайыттан уонна Мырылаттан ураты (оптикалара суох буолан спутник) балыыһалары түргэн интэриниэккэ холбоон, тургутан көрөн, холбонорго бэлэм олороллор. Ити курдук, араас бырагыраамаларга киирсэбит. Итинэн көрдөххө, 15 нэһилиэк түргэн интэриниэтинэн хабыллар.
17 нэһилиэктэн 15-һэ түргэн сибээстээх
Чурапчы улууһун баһылыгын инвестицияҕа уонна экэниэмикэҕэ солбуйааччы Иннокентий Матвеев:
— Соторутааҕыта Ил Дархан Айсен Николаев өрөспүүбүлүкэбит инники сайдыытыгар улахан суолталаах Инновационнай уонна цифровой сайдыы туһунан ыйааҕа таҕыста. Улуус баһылыга Андрей Ноговицын 2013 сыллаахха баһылыгынан ананан баран, бастакы улахан тэрээһинин сибээстэн саҕалаабыта. Ол курдук, Сибээс министиэристибэтин салалтатын көһө сылдьар кэллиэгийэтин ыыттарбыта. Онтон ыла биһиги улууспутугар аныгы технологияны киллэриигэ улахан үлэлэр бардылар, хардыылар оҥоһуллаллар. Быйыл “Ростелеком” хампаанньаны кытта стратегическай сөбүлэһии түһэристибит. Ахсынньыга диэри 17 нэһилиэктэн 15-һэ түргэн сибээһинэн толору хааччыллыахтаах. Бу — өрөспүүбүлүкэҕэ нэһилиэктэри хабыыга улахан көрдөрүү буолар. Болугур уонна Соловьев нэһилиэктэрэ ыраах буоланнар, билиҥҥитэ спутнигынан интэриниэт сибээскэ олороллор.
IT технологияҕа улуус өттүттэн эмиэ элбэх үлэ барыа. Ол курдук, 2030 сылга диэри улуус стратегическай сайдыытын сүрүн докумуонун оҥоро сылдьабыт. Ол онно биир сүрүн хайысханан IT технология буолуо. Ил Дархан ыйааҕа киэҥ хайысхалаах. Олортон биирдэстэрэ — 2019 сылга 17 улууска IT технология кииннэрин арыйыы. Кинилэр истэригэр биһиги эмиэ киирсэр былааннаахпыт.
Куорат быраастарыгар чопчу күҥҥэ, бириэмэҕэ – интэриниэт нөҥүө
Чурапчытааҕы киин балыыһа кылаабынай бырааһын солбуйааччы Александра Седалищева:
— Оптоволокно кэлиитэ үлэбитин улаханнык чэпчэттэ. Ол курдук, урут ыйы быһа куоракка киирэн отчуот туттарар эбит буоллахпытына, билигин барытын электроннай ньыманан ыыта олоробут. Электроннай уочаракка киирбиппит быданнаата. Ыарыһахтарбыт Мэдиссиинэ киинигэр, Өрөспүүбүлүкэтээҕи балыыһаҕа даҕаны уочаракка олорботтор. Биһиги мантан ханнык бырааска, хаһыс чыыһылаҕа, хас чааска тиийиэхтээхтэрин барытын сибээстэһэн иһитиннэрэ олоробут. Ыарыһахтарбыт чопчу көрдөрүнэр күннэригэр эрэ тиийэллэр. Бу нэһилиэнньэҕэ улаханнык туһалаата.
Чурапчы иһигэр быраастар бары интэриниэтинэн хааччылыннылар. Сылаҥ, Кытаанах, Чыаппара нэһилиэгин балыыһалара эмиэ интэриниэккэ холбоннулар. Уоннааҕы нэһилиэктэргэ сотору кэминэн киирэр кыахтаах.
Теле-мэдиссиинэ көмөтүнэн ыарыһахтарбытын Өрөспүүбүлүкэтээҕи балыыһа быраастарыгар көрдөрөбүт. Ону аһары баран, Москва, Новосибирскай, Томскай о.д.а киин куораттар бастыҥ быраастарын кытта теле-мэдиссиинэ көмөтүнэн суһал көмөнү, сөптөөх эмтиир ньыманы талар кыахтанныбыт. Онон ыарыһаҕы массыынанан эбэтэр бөртөлүөтүнэн тиэйэр наадата суох, бириэмэ да сүүйүллэр, үп-харчы да бараммат.
ЮТУБ-ка 85 тыһ. көрөөччүлээх уһуйаан
“Улыбка” оҕону сайыннарар киин-уһуйаан сэбиэдиссэйэ Екатерина Иванова, методист Александра Собакина, исписэлиис Мария Саввина:
— Уонтан тахса сылынан иитиллээччилэрбит номнуо улахан дьон буолаллар. Кинилэри туох күүтэрий, онно хайдах бэлэмниэх тустаахпытый диэн толкуйдаан көрбүппүт, биир сүрүн ирдэбилинэн интэриниэт ситимин сөпкө туһаныы, “дополненнай реальность” уонна “большие данные” кинилэр күннээҕи олохторун аргыстара буолсу. Кыра эрдэхтэриттэн интэриниэтинэн туһаныыга билиилээх-көрүүлээх буолалларыгар олук ууруох тустаахпыт диэн, анал бырайыагы оҥостубуппут. Бу бырайыакпыт быйыл улуус Гранын сүүйдэ. Салгыы өрөспүүбүлүкэҕэ Ил Дархан Граныгар мэктиэлэннэ.
Барыта сэттэ модулунан үлэлиибит. Медиа-кииммитигэр анал саайтаахпыт. Теле-устуудьуйабыт 10-тан тахса рубрикалаах. Ый аайы сүүрбэччэ мүнүүтэлээх биэриилэри таһаара олоробут. Оҕо саҥарар саҥатын, тылын саппааһын байытарбыт таһынан, дьон иннигэр толлубакка туттан-хаптан саҥарарга үөрэтэбит. Үһүс сылын Ютуб ханаал үлэлиир, 85 тыһыынчаттан тахса көрөөччүлэннибит.
Оҕоҕо аналлаах ойуу киинэлэр элбэхтэр эрээри, итини педагогтар буолбакка, тиэхиньиичэскэй үлэһиттэр оҥороллор. Онон иитэр өттө кыайтарбат. Оттон биһиги, бастатан туран, ойуу киинэлэрбитигэр төрөппүккэ уонна оҕоҕо иитэр-үөрэтэр өттүн иҥэрэргэ дьулуһабыт. Иккиһинэн, оҕолор кумааҕынан, пластилинынан оҥорон, хамсатан, бэйэлэрэ усталлар. Уонтан тахса ойуу киинэлэннибит.
Сахалыы тылынан киинэлэри оҥоробут, нууччалыы роликтары, килииптэри ый аайы таһааран иһэбит, англия тылынан испэктээк туруоран устубуппут. Итини таһынан, араадьыйа устуудьуйалаахпыт. Оҕолор кэпсээннэрин, хоһооннорун барытын аудио остуоруйа гынан күннэтэ иһитиннэрэбит. “I-иитээччи” диэн иитээччилэргэ куурустары ыытабыт. Кууруспутугар видеону, аудиону, графиканы эрэдээксийэлииргэ, социальнай ситимнэри сөпкө туһанарга эмиэ үөрэтэбит.
Кыра саастаах оҕолорго аналлаах айымньылары элбэтэр сыалтан, кинигэ кыһата үлэлиир. “Кэскил” издательскай киини кытта “Оҕо уонна айымньы” диэн кинигэни таһаарбыппыт. Манна остуоруйалар, таабырыннар, кэпсээннэр киирэллэр.
Иккис сылын уһуйаан уонна алын кылаас оҕолоругар аналлаах “Патриот” медиа-лааҕыры үлэлэттибит. Оҕолор манна теле-суруналыыстыкаҕа, мультипликацияҕа, английскай тылга, робототехникаҕа, үҥкүүгэ, уруһуйга дьарыктаналлар.
Уһуйааммытыгар оҕолору үс тылынан үөрэтэбит. “Тиһилик” биэриигэ английскайдыы тылынан тахсар анал рубрикалаахпыт. Англия тыла үөрэхтээх анал педагог кэлэн, оҕолору дьарыктыыр. Оҕолор интэриэстээхтэр. Ону таһынан, Кореяҕа үөрэнэ сылдьар устудьуоннары кытта скайпынан быһа сибээскэ тахсан, тас дойду туһунан билиилэрэ-көрүүлэрэ биллэ кэҥээтэ.
Сылаҥ оскуолатын холобура
Сылаҥ оскуолатын дириэктэрин солбуйааччы Надежда Нестерова:
— Оскуолабыт 2000 сылтан Мэдиссиинэ аччыгый академиятын филиалынан үлэлиир. Өрөспүүбүлүкэ араас муннуктарыттан быраас идэтин баһылыан баҕалаах оҕолор кэлэн үөрэнэллэр. Кэбиниэт аайы интэриниэт холбонон турар. Интэриниэт учуутал үөрэтэр хаачыстыбатын үрдэтэр уонна оҕо киэҥ эйгэҕэ тахсан аан дойдуну кытта ситимнэһэригэр, сөптөөх иһитиннэриини ыларыгар кыах биэрэр. Былырыыҥҥыттан биһиэхэ оптоволокно киирэн интэриниэппит түргэтээн, учууталга үлэтин ис хоһооно дириҥииригэр, кини сайдарыгар кыах биэрэр. Биһиги интэриниэппит түргэтээн, “Российская электронная школа” диэн платформаны ылынан, учууталларбыт видео-уруоктары туһаналлар, араас куонкурустарга, кэмпириэнсийэлэргэ, олимпиадаларга кытталлар. Биһиэхэ араас улуус оҕолоро үөрэнэр буолан, төрөппүтү кытта ситимҥэ тахсарга олус табыгастаах. Электроннай күннүгү, сурунаалы төрөппүт дьиэтиттэн көрө олорор. Электроннай портфолиоҕа үлэлэһэ сылдьабыт уонна дистанционнай үөрэхтээһини күүскэ киллэриэхпитин баҕарабыт. Оҕолорбут саайт оҥорорго үөрэнэн эрэллэр.
Илларионов IT-оскуолатын филиала
Төлөй оскуолатын информатикаҕа учуутала Иннокентий Свинобоев:
— Бу күһүн Илларионов IT-оскуолатыгар көмпүүтэр графикатын кууруһугар үөрэнэн кэлбитим. Төлөй оскуолата Илларионов IT-оскуолатын филиалын быһыытынан үлэлиибит. Билиҥҥитэ 13 оҕо дьарыктанар, нэдиэлэҕэ үс чаас көрүллэр, ыйга төлөбүрэ 1000 солк. Хас биирдии дьарык кэнниттэн дьиэҕэ үлэ бэриллэр. Оҕолор улахан интэриэстээхтэр. Үчүгэйэ диэн, оҕолорго бэйэлэригэр интэриниэккэ портфолио оҥоһуллар, инникитин саайтаныахтаахтар. Талааннаах оҕолору талан «Майтонаҕа» стажировкаҕа ыыталлар.
“Меркурий” бырагыраама уонна үүт туттарааччы сыһыаннара
Чурапчы улууһунааҕы судаарыстыбаннай бэтэринээр-иниспиэктэр Лена Архипова:
— “Меркурий” бырагыраама биир кэлим информационнай эйгэни хааччыйыыга оҥоһуллубут автоматизированнай информационнай систиэмэ буолар. «Меркурий” үүтүнэн, этинэн туһанар бу салааҕа үлэлиир бары дьону хабар. Систиэмэҕэ киирэргэ маҥнай регистрацияны ааһыахтаахтар. Маныаха анал былааҥкалары эбэтэр электроннай систиэмэнэн сайаапка биэрэллэр.
Сэтинньитээҕи туругунан, улуус үрдүнэн 390 хаһаайыстыба регистрацияланна. Бу дьон бары тустаах систиэмэҕэ үлэлиэхтээхтэр. Ол гынан баран, кэккэ төрүөттэринэн үлэлиир бырыһыаммыт намыһах. Регистрацияны ааспыттан, 6 % эрэ бырыһыан хаһаайыстыба “Меркурийга” үлэлиир. Маныаха сүрүн мэһэйдэр — үүт, эт туттарааччылар интэриниэти хото баһылаабатах саастаах дьон эбэтэр интэриниэттэрэ мөлтөх. Чурапчы уонна Сылаҥ бэтэринээринэй учаастактарыгар бэтэринээрдэр арыаллыыр (сопроводительнай) докумуоннара электроннай ньыманан толоруллаллар. Атын нэһилиэктэр Чурапчы сэлиэнньэтигэр кэлэн толоттороллор. Бу күннэргэ алта нэһилиэккэ интэриниэккэ киллэрии үлэтэ бара турар.
Түөрт ньыманан суруталлар
“Саҥа олох” хаһыат эрэдээктэр-дириэктэрин эбээһинэһин толорооччу Людмила Горохова:
— Биһиэхэ билигин “Саҥа олох” хаһыакка сурутуу түөрт көрүҥэ баар – почта нөҥүө аадырыска диэри сурутуу, почтаттан бэйэ тиийэн ылыыта, альтернативнай сурутуу (хаһыаты эрэдээксийэттэн кэлэн ылыы) уонна олох саҥа сайдыытын тэтиминэн, быйылгыттан электроннай сурутуу киирдэ. Электроннай сурутууга сонун сойбокко тиийэр. Манна үксүн куорат уонна атын улуус олохтоохторо суруталлар. Билиҥҥи туругунан, 100-чэкэ сурутааччылаахпыт, хаһыат PDF форматынан тиийэр, сылга 200 солкуобай.
Хаһыат ис хоһооно байытыллыахтаах
«Саха сирэ» хаһыат кылаабынай эрэдээктэрэ Родион Кривогорницын:
— Чурапчы улууһугар сүрүн сыалбыт – саҥа ааҕааччылары тардыы. Улуус баһылыга Андрей Тимофеевич Ноговицын, XXI үйэҕэ олох тэтимнээхтик сайдар, урут саха дьоно тыа хаһаайыстыбатынан олорбут эбит буоллахтарына, билигин болҕомто аныгы технология сайдыытыгар эмиэ ууруллар, онон “төгүрүк остуолу” улууска интэриниэт сайдыытыгар ыытыҥ диэн бэйэтинэн этии киллэрбитэ.
Чурапчы улууһугар оптоволокно кэлэн, олохтоохтор олоҕу кытта тэҥҥэ хардыылыыллар, аан дойдуга туох буола турарын кимтэн даҕаны итэҕэһэ суох билэ-көрө олороллор. Улуус экэниэмикэтин, үөрэҕин сайдыытыгар, доруобуйа харыстабылыгар эбэтэр ветеринария боппуруоһа да буоллун, туһалааҕа көһүннэ.
Оттон хаһыат туһунан эттэххэ, “Саха сирэ” хаһыаты Саха сирин хас биирдии олохтооҕо умсугуйан, оннооҕор эккирэтэн туран ааҕарын туһугар ис хоһоонун байытарга үлэлэһэбит. “Саха сирэ” хаһыат саха киһитигэр интэриэһинэй, олоҕор туһалаах буолуо диэн баҕа санаалаахпын. Ааҕааччыларбыт саха киһитин сиэринэн илиилэринэн тутан-хабан, харахтарынан көрөн итэҕэйэллэр. Сорохтор сонуну тутатына социальнай ситимнэртэн билэ олороҕут. Ол эрээри, ол сороҕо эбиилээх-сабыылаах буолар. Оттон “Саха сирэ” хаһыат сонуну толору тириэрдэр буолуо.
Людмила ПОПОВА, “Саха сирэ” хаһыат, edersaas.ru
Лена МАКАРИНСКАЯ («Саҥа олох» хаһыат) хаартыскаҕа түһэриилэрэ.