1942 сыл атырдьах ыйын 11 күнүнээҕи 213 №-дээх Саха обкомун уонна Совнарком уураахтарынан, Чурапчы оройуонун 17 нэһилиэктэрин 41 холкуостарыттан 5459 киһи хоту күүс өттүнэн көһөрүүгэ Кэбээйи, Эдьигээн, Булун оройуоннарыгар балык үлэтигэр ыытыллыбыттара. Ол кэмҥэ Дьокуускайга 5907 финн, латыш, литовец, немец, еврей уонна да атын омуктар көһөрүллэн кэлэн эмиэ балык үлэтигэр Булуҥ оройуонугар ыытыллыбыт эбиттэр.
Бу ылыллыбыт үүраах иэдээнигэр түбэһэн олохторо уларыйбыт дьон сылдьыбыт сирдэрин илэ харахпынан көрөөрү, көһүүгэ сылдьыбыт дьону кытта кэпсэтээри атырдьах ыйын 23 күнүттэн балаҕан ыйын 1 күнүгэр диэри көһөрүллүү 75 сылыгар анаммыт биэс тохтобуллаах өйдөбүнньүк миэстэлэринэн теплоходунан Өлүөнэ өрүс устун айаҥҥа кытынным. Уураах аҕам Василий Климов (1930-1988), эһэм Афанасий Климов (1881-1975), хос эбэм Ирина Нестерева (Захарова) (1877-1963) олохторун уларыппыта, сүтүктэри аҕалбыта.
Дьокуускай – Аллараа Бэстээх – Эдьигээн – Кыстатыам — Быков Мыс – Күһүүр – Сангаар – Аллараа Бэстээх – Дьокуускай хайысханан айанныахпыт иннинэ алгыс сиэрин-туомун оҥордубут. Онно нэһилиэктэр көһөрүллүүгэ сылдьыбыт дьоннорун билиһиннэрдилэр. Теплоходунан 183 киһи баран иһэр, үксүлэрэ көһүүгэ сылдьыбыт дьоннорун хаартыскаларын, бартырыаттарын илдьэ кэлбиттэр.
Атырдьах ыйын 24 күнэ. Хоту күүс өттүнэн көһөрүллүү тиэмэтэ көтөҕүллүүтүн биир сүрүн саҕалааччыта, Чурапчы уонна Булуҥ оройуоннарын бочуоттаах олохтооҕо Агафия Семеновна Птицына ол кэмнэргэ ыыппыт үлэтин сырдатта. Оҕо сылдьан төрөппүттэрин кытта Чурапчыттан көһөрүллүүгэ сылдьыбыт, билигин Дьокуускай куоракка олорооччулар ол кэми кэпсээтилэр. Көһөрүллүү кыттыылааҕа Афанасий Дмитриевич Аммосов Мэлдьэхси нэһилиэгин туһунан бэйэтэ тэрийбит музейыттан экспонаттары аҕалан, ыытар үлэтин билиһиннэрбитэ улахан сэҥээриини ылла.
Эдьигээҥҥэ
Атырдьах ыйын 25 күнэ. Эдьигээн бөһүөлэгэр тиийдибит. Биэрэккэ олохтоохтор үөрэ-көтө көрүстүлэр, сиэр-туом тэрийдилэр, балык миинэ амсаттылар. Мин аҕам, эһэм, аймахтарым сылдьыбыт сирдэригэр тиийбиппин бэлиэтээн, анаан-минээн илдьибит алаадьыбынан сири-уоту аһаттым.
Эдьигээҥҥэ Чурапчы оройуонуттан уопсайа 1427 киһи балык үлэтигэр ыытыллыбытыттан 517-тэ оҕо уонна кырдьаҕас дьон эбит. Хайахсыт нэһилиэгиттэн “Социализм суола”, “Түмсүү”, “Буденнай” холкуостартан ыытыллыбыт 405 киһини Эдьигээн оройуонугар борохуотунан илдьэн биэрэккэ түһэрбиттэр. Олор истэригэр 12 саастаах Василий Климов (биһиги аҕабыт), 61 саастаах эһээбит Афанасий Христофорович, кини бииргэ төрөөбүт быраата Михаил Христофорович (1894) уонна балта Февронья Христофоровна (1911) дьиэ кэргэттэринээн бааллар эбит. Февронья икки оҕотунаан Натаараттан төннүбэтэх. Хайахсыттан көһөрүллүүгэ ыытыллыбыттартан докумуоннарга 124 киһи өлбүтэ бэлиэтэммит. Чурапчы көһөрүллүүтүгэр анаммыт пааматынньык иннигэр олохтоох дьаһалта, көһүү кыттыылаахтара тыл эттилэр, венок уурдубут. Мэлдьэхси музейын тэрийбит Афанасий Аммосов олус сэргэх, өрө күүрүүлээх ырыаны ыллаан, дьону сэргэхситтэ. Салгыы анаммыт кылгас бириэмэҕэ музей көрдүбүт.
Атырдьах ыйын 26 күнэ. Кыстатыам биэрэгэр 1942 с. көһөрүллүү кэмигэр төрөөбүт Ил Түмэн мунньаҕын балаататын маҥнайгы бэрэссэдээтэлэ Афанасий Илларионовка аналлаах өйдөбүнньүк мемориальнай дуоска аһылынна. Сиэрин-туомун Кыстатыам нэһилиэгэ кыттыылаах Чурапчы улууһун баһылыгын социальнай боппуруоска солбуйааччы Октябрина Филипповна сүрүннээн ыытта.
Булуҥҥа
Атырдьах ыйын 27 күнэ. Быков Мыска тиийдибит. Былыттаах күҥҥэ түбэстибит, муора чугас буолан куруук сииктээх. Көрсүһүү Чурапчы көрүллүүтүгэр анаммыт пааматынньыкка венок уурууттан, В. И. Бурцев дьиэ-музейын көрүүттэн саҕаланна. Булуҥ оройуонугар 1430 киһи балыкка үлэҕэ ыытыллыбытыттан, 592-тэ оҕолор уонна кырдьаҕастар эбит. Кыра бөһүөлэк дьоно 200-кэ киһини бииргэ олордон, араас балык астаах остуолу кулууп иһигэр тэрийэн көрүстүлэр. Олохтоохтор наһаа үчүгэйдик туруоруллубут үнкүүлэри толордулар, истиҥ кэпсээннэри иһиттибит, сэргэх кэнсиэри көрдүбүт. Чурапчыттан кэлбиттэр нэһилиэктэринэн тахсан кылгастык көһөрүллүүгэ сылдьыбыт дьоннорун билиһиннэрдилэр, өйдөбүнньүк бэлэхтэри туттардылар. Үгүстэр Быков Мыс олохтооҕо В.И. Бурцев тэрийбит музей-балаҕанын экспонаттарын сэргии көрбүттэрин эттилэр. Сорохтор музейга көһөрүллүүгэ сылдьыбыт дьоннорун бартырыаттарын аҕалбыттарын, суруйууларын туттардылар.
Ийэм аҕата Максим Афанасьевич Степанов 1939-1940 сылларга бэрэссэдээтэлинэн үлэлээбит холхуоһа “Кыһыл кырыс” уураахха хабыллан, Хадаар нэһилиэгиттэн “Интернациональ” холкуостуун Быков Мыска ыытыллыбыттар. Эдьийбит Мария Николаевна Степанова көһөрүллүүгэ төрөппүттэрэ иккиэн өлөн, 6 сааһыгар тулаайах хаалбыта. Хадаар нэһилиэгиттэн көһөрүллүүгэ ыытыллыбыт Василий Семенович Софронов, Иван Михайлович Сидоров 7-лии сыл (1942-1949) балык собуотугар үлэлээбиттэрин истэн, хос эбэм балта Татьяна Егоровна Петрова (Захарова) (1914-1983) кыыһынаан Мария Васильевна Григорьевалыын (билигин Хатаска олорор) тоҕо дойдуларыгар 1949с. эрэ төннөр кыахтаммыттарын өйдөөтүм. Киэһэтигэр теплоходка эстрада ырыаһыта Анастасия Готовцева айар биэчэрэ буолла.
Атырдьах ыйын 28 күнэ. Күһүүр нэһилиэгэр тиийдибит. Манна 50-с сылларга ийэбит Христина саҥаһа Мария Сергеевна Степановалаахха (Маркова) тиийэн, икки сыл олорбут. Мария Сергеевна уолаттара Афанасий уонна Семен Степановтар сиэннэрэ Афанасий, Семен миигин Күһүүргэ көрсөн, массыынанан бөһүөлэги көрдөрөн, дьиэлэригэр сырытыннаран ийэм кэпсиир Күһүүрүн кытта алтыстым. Киэһэтигэр теплоходка көһүү кыттыылааҕа педагогическай наука кандидата, профессор П.П. Кондратьев уонна Саха тыйаатырын артыыһа К.М. Семенов биэчэрдэрэ бэркэ табыллан ыытылынна.
Атырдьах ыйын 29-30 күннэрэ. Тохтобула суох айан күннэригэр теплоходка күрэхтэһиилэр, лиэксийэлэр, көрсүһүүлэр сэргэхтик ыытылыннылар. Устааччылар күүстэринэн түмүктүүр кэнсиэргэ бэлэмнэннибит.
Ордук Афанасий Дмитриевич Аммосов уонна Агафья Афанасьевна Филиппова мин ийэм эбээтин Өрүүскэни (1877-1963) өйдүүллэрин кэпсээн, кини олоҕун түгэннэриттэн ахтыбыттарыттан олус астынным, элбэҕи биллим. М.А. Герасимова “Кэриэстэбил” кинигэтигэр аҕам, эһэм тустарынан ахтыллан ыларын, көһүүгэ сылдьыбыт кэмнэрэ 1942-1946 диэн бэлиэтэммитин булан көрүтэлээтим.
Кэбээйигэ
Атырдьах ыйын 31 күнэ. Айаммыт бүтэһик тохтобулугар Сангаарга тиийдибит. Кэбээйи оройуонугар көһөрүллүүгэ 2602 киһи ыытыллыбыт. Өйдөбүнньүк обелиска сырыттыбыт. Онно Чурапчы улууһун 18 холкуоһуттан 1284 көһүүгэ ыытыллыбыт киһи өлбүтэ бэлиэтэммит. Бу үксэ Аллараа Бэстээхтэн кырыымчык астаах хас да хонук борохуот күүтэн мөлтөөбүт, Кэбээйигэ диэри устууга аара хоргуйбут, ыалдьыбыт дьон, оҕолор буоллахтара. Ол балыкка үлэлиир кыаҕа суох кыра оҕолору, кырдьаҕастары, ыарыһахтары барыларын көһүүгэ ыыппыттарын түмүгэ буолуон да сөп (фото 10).
Кэбээйи оройуонугар II Сииттэҕэ ийэм эбэтэ Ирина Егоровна Нестерева (Өрүүскэ) Дириҥтэн “Андреев” холкуос хоту күүс өттүнэн көһөрүллүүтүгэр түбэһэн кыра уолунаан Николайдыын (1919-1974), сэриигэ барбыт уолаттарын кэргэннэринээн, 4 сиэнинээн тиийбиттэр. Николай Кэбээйиттэн сэриигэ ыҥырыллыбыта. Өрүүскэ уолаттара Аҕа дойду сэриитигэр 1942 с. ыҥырыллыбыттарын кэннэ сайыһан (уолаттара төннүбэттэрин сэрэйдэҕэ) Аллараа Бэстээххэ тиийэ батыһан атааран баран, сатыы аара кэбиһиилээх отторго хоно-хоно соҕотоҕун төннүбүт. Кыра уола Михаил (1919-1943) кэргэнэ Евдокия Григорьевна Кириллина (Романова) 1943 с. Сииттэҕэ олорон олохтон туораабыт. Тулаайах хаалбыт оҕолору Балбаараны (1935), Михаилы (1940) эбэлэрэ дьонтон кыра бурдук, ас сыыһа булан нэһиилэ тыыннаах хаалларбыт. Улахан уол Михаил (1908-1943) кэргэнэ Иустинья Петровна кыра кыыһын Сииттэҕэ сүтэрэн иккис кыыһынаан дойдуларыгар төннүбуттэр. Кыыһа Марфа дойдугар төннөн баран өр буолбакка, олохтон эмиэ туораабыт. Өрүүскэ уолаттарын – икки Михаилы хара өлүөр диэри, баҕар тиийэн кэлиэхтэрэ диэн кэтэспитэ дииллэр. Көрсүһүүлэргэ Дириҥ (Хоптоҕо) нэһилиэгиттэн Любовь Нахсылова көһөрүллүүгэ барбыт колхуостары, Егор Кириллович Собакин көһүү кэннэ Намҥа олохсуйбуттары кэпсээтилэр.
Ким да умнуллубат, туох да умнуллубат
Балаҕан ыйын 1 күнүгэр киэһэ 7 чааска Дьокуускайга тиийэн айаммытын түмүктүүр күммүт үүннэ. Устууга кыттыбыт 183 киһи көһүү туһунан элбэҕи, биллибит-көрдүбүт. Сэрии, хоту көһөрүллүү аймалҕана элбэх дьон олохторун уларыппыта, улахан сүтүктэри аҕалбыта. Чурапчы оройуонун олохтооҕун ахсаана 1940с. 17000 киһи эбит буоллаҕына, 1943 сылга 7939 киһиэхэ диэри аччаабыт. Ааспыт кэмнэргэ буолан ааспыт түгэннэр, урукку кэм олохтоохторо, олох билиҥҥи сайдыытыгар «Ким да умнуллубат, туох да умнуллубат» диэн норуот ох тылын сиэрин тутуһан түмүллэн ахтыллаллара, өйдөбүлгэ киирэллэрэ, көлүөнэлэри сибээстиир.
2005 сыллаахха Өлүөнэ өрүс устун Тиксиигэ диэри “Михаил Светлов” теплоходунан 14 күннээх устуу баарын көрүөхпүттэн хас сыл ахсын атырдьах ыйынааҕы устуу сыанатын, айанын бириэмэтин көрөн тахсарым да ол тухары ардыгар бириэмэ, ардыгар төлөбүрэ сөп түбэспэккэ кыаллыбат этэ. Быйыл 2017 сылга ол баҕа санаабын дьэ толорон, былааммын олоххо киллэрбиппиттэн олус астынным, матырыйааллары хомуйдум.
Көһөрүллүү 75 сылыгар анаммыт устуу тэрээһинин салайааччылара Матрена Николаевна Матвеева, Октябрина Филипповна Петрова анаммыт бириэмэни сөпкө аттаран интэриэһинэй көрсүһүүлэри, кэпсэтиилэри, быыстапкалары, доруобуйа лиэксийэлэрин, араас күрэхтэһиилэри, кыттааччылар күүстэринэн түмүк кэнсиэри олус үчүгэйдик тэрийдилэр. Устуу кэмигэр көһүүгэ сылдьыбыттары нэһилиэктэринэн түмсэн кэпсииллэригэр эфир бириэмэтэ ананан бэриллэн, Д.Д.Попов, Т.А.Кардашевскай айанааччылары кытта үлэлээбиттэрэрэ дьону эбии сэргэхситтэ.
Көһөрүллүү 75 сылыгар анаммыт устуу айанын кыттыылаахтара бары тэрийээччилэргэ улахан махталбытын тиэрдэбит!
Лена Климова,
Дьокуускай к., балаҕан ыйа, 2017с.
«Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru