Савва Тарасов түмэлин тоҥ хаһаа оҥорумуоҕуҥ
Дойдубутугар биллэриллибит Арассыыйа норуоттарын култуураларын үйэлээх баайын сылыгар салалта кыһамньылаах үлэтэ эрэйиллэр.
Мин Саха норуодунай бэйиэтэ Савва Тарасов, норуодунай артыыска Раиса Захарова төрөөбүт нэһилиэктэриттэн Солоҕонтон төрүттээхпинэн өрүү киэн туттабын. Оннук биллиилээх дьоннордооҕунан аатырбыт сир – мин дойдум Солоҕонум барахсан!!! Саха сиригэр ускуустуба икки көрүҥүттэн норуодунай ааттаах биллэр дьонноох нэһилиэк киһи биэс тарбаҕын иһинэн ааҕыллар. Ити 364 нэһилиэктэн. Онон биһиги улуус, нэһилиэк бу талааннаах дьоммут сырдык ааттарын үйэтитиигэ кимнээҕэр да ураты кыһамньылаах сыһыаны олохтуохтаахпыт. Элбэх үлэни ыытыахтаахпыт.
Саха норуодунай бэйиэтэ, Саха сирин хомсомуолун, Ем. Ярославскай, П.А.Ойуунускай ааттарынан, Арассыыйа Улахан литературнай, Казахстан “Алаш” бириэмийэлэрин лауреата, СӨ бочуоттаах гражданина, Пушкин мэтээлин кавалера, Саха сирин Өрөгөй ырыатын ааптара, РФ, СӨ култуураларын үтүөлээх үлэһитэ, биллиилээх тылбаасчыт, бэрт уустук кэмҥэ Саха сирин Суруйааччыларын сойууһун сатабыллаахтык салайбыт Савва Тарасов төрөөбүт дойдутун кытта сибээһин хаһан да быспатаҕа.
Улууһа сайдарыгар кыһанан, Дьокуускайга олорор горнайдар түмсүүлэрин төрүттээччитэ, биир көхтөөх чилиэнэ этэ. Үөрэммит оскуолаларыгар Өрткө, Бэрдьигэстээххэ өрүү күндү ыалдьыт буолара. Саха норуодунай суруйааччылара Сэмэн, Соппуруон Дайыылаптар түмэллэрин төрүттээһиҥҥэ, сайыннарыыга элбэх көмөнү оҥорбута, олоҕун тиһэх күннэригэр диэри ыкса сибээстээхтик үлэлээбитэ.
Ааспыт үйэ 60-с сылларыттан ыла, биһиги нэһилиэк дьоно киэн туттар “Чараҥнааҕы сэлиэһинэй” диэн ырыабыт ааптара буолан, Солоҕон киэҥ сиргэ биллэригэр ураты үтүөлээх. Билигин бэйиэт хоһооннорун кинигэлэрин ааҕан, кини төрөөбүт дойдутугар хайдах курдук тардыһыылааҕын, таптыырын, ахтарын билэбит. Савва Иванович Чычааска Оллоону алааһыгар биллэр олоҥхоһут дьиэ кэргэнигэр төрөөбүтэ. Абаҕалара, убайдара аатырбыт олоҥхоһуттар этилэр.
Бу холумтан буоругар
Оол, баараҕай чаллахха,
Оллоонум долгунугар,
Ордубут аар сэргэҕэ
Иҥмит буолуон сөп этэ
Эҥсилгэннээх тойуга…
Чычаас, Оллоону тулата барыта кытыаннаах, элбэх сир астаах, мас көтөрө таптаан төрүүр-ууһуур сирэ, онно куһун-хааһын, тайаҕын, улахан булдун-алдын эптэххэ, бэйэтэ тыыннаах зоопарка, чахчы да Олоҥхо дойдутун курдук этэ диэн, оччотооҕу олохтоох оҕолор билигин сөҕө-махтайа кэпсииллэр.
Ол кырдалга хойуу кытыаннар
Уонна эргэ сэргэлэр,
Бэйэм курдук эмиэ
кырдьаннар
Миигин кэтэһэллэр…
* * *
Түүн аайы тиийэбин былыргы
сайылыкпар
Дьиктиргии, сонургуу…
Кини төрөөбүт алааһа, оҕо сылдьан сүүрбүт-көппүт кус очоҕоһунуу субуллар от үрэхтэрэ, ыт кэтэхтээх ойуурдара, элбэх ыалдьыттаах, үтүө-көнө майгылаах дьоно-сэргэтэ, олоҕун устатын тухары айар үлэҕэ кынаттааччылар, дууһатын муударай сүбэһиттэрэ этилэр.
Дойдум барахсан – мин
төрөөбүт түөлбэм
Аата-суола суох үрэх
түбэтэ –
Умсугуйан утахпын ханнарар
сүлбэм
Дууһам муударай сүбэһитэ.
ӨТӨҔҮН ТӨҤҮРГЭҺЭ ДА КӨСТҮБЭТ…
Таптыыр бэйиэппит Савва Иванович төрөөбүт сиригэр сылдьыы санаатах аайы кыаллыбат. Суола-ииһэ суох буолан, сайын отчуттар улахан күүстээх тиэхиньикэнэн эрэ бараллар. Онон биһиги курдук дьоҥҥо кыһын эрэ тиийэргэ табыгастаах. Мин соторутааҕыта Оллоонуга анаан-минээн бара сырыттым. Норуот бэйиэтин өтөҕүн көрөөрү, алҕаан, сүгүрүйэн ааһаары. Хаартыскаҕа түһэрээри. Хомолтолооҕо диэн, өтөҕө, ырыаҕа ылламмыт холумтана, олоҥхо тойугун иҥэриммит сэргэтэ бу баар диэн булан көрбөтүм. Оол, сэргэлээх өтөх буолуо эбитэ дуу дии санаабытым, Саадьаҥкалар олохторо эбит. Ити дурдалаах, күрүөлээх сир, күөл үрдэ дуу? Ону ким да этэр, быһаарар, кэпсиир киһи аттыбар суоҕа… Баҕар, туох эмэ бэлиэ баара буолаарай диэн көрдөөн көрдүм да, мэлигир.
Онон саха норуодунай бэйиэтэ төрөөбүт-үөскээбит алааһыгар билиҥҥи ирдэбилгэ хоруйдуур анал бэлиэ туруорулларыгар үлэ барыан наада дии саныыбын. Оннук үлэҕэ Таатта, Үөһээ Бүлүү улуустарын үтүө холобурдарын батыһыахха сөп. Бэйиэт хоһоонноругар онуоха аналлаах санаалар баалларын ааҕабыт.
Киһи сиргэ анала –
Кимтэн кииннээх эбитин
Кэлэр, үүнэр аймахха
Кэриэс гынан кэпсээһин…
Солоҕоҥҥо бэйэтигэр нэһилиэк дьаһалтатын, бэйиэт быраата Александр Адамович Тарасов кыһамньыларынан 2010 с. Савва Ивановичка анаан кыракый саҥа түмэл дьиэтэ тутуллан, сөбүгэр эспэнээттээх тэриллибитэ. Хас да сыл оҕолорго, ыччаттарга, кэлэр ыалдьыттарга бэйиэт айар үлэтин, олоҕун туһунан киэн тутта кэпсииллэрэ. Ол эрээри кэлиҥҥи сылларга, үп-харчы суох аатыран сабыллан, уота араарыллан тоҥон турара киэн туттар киһибитигэр сыһыаммыт мөлтөөбүтүн көрдөрөр дуу… Бэрт сыранан көстүбүт эспэнээттэр, бэйиэт дьиэ кэргэнэ үөрэ-көтө, эрэнэ биэрбит мала-сала, кинигэлэрэ итинник уһуннук “тоҥорууну” төһө өр тулуйуохтарай?
Оттон дьиҥэр, өрүү “Горнайбын, Солоҕонтон төрүттээхпин!” дии сылдьыбыт норуот тапталлаах бэйиэтэ Савва Иванович кэс тыла бу хоһоонугар иһиллэр:
Үөрэтэллэр үйэлэр:
«Өтөх сир – төҥүргэстээх,
Көлүөнэҕэ көрдөрүллэр
Сурт кэриэстээх
буолуохтаах»…
ААТЫН ААН ДОЙДУГА ААТТАТАЛЛАР
Мин бииртэн улаханнык үөрэбин, киэн туттабын. Өрт орто оскуолатыгар Савва Иванович Тарасов аата иҥэриллибитэ. Билигин физико-математическай хайысхалаах, атын нэһилиэктэртэн бэйэлэрин баҕаларынан кытта кэлэр үөрэнээччилэрдээх, интэринээттээх оскуолабыт улууска, Саха сиригэр биир бастыҥ үлэлээҕинэн биллэр-көстөр.
Оскуоланы бүтэрбиттэр Арассыыйа киин куораттарын үрдүк үөрэҕин кыһаларыгар эрэ буолбакка, омук сирдэрин үрдүк үөрэҕин кытта баһылыыллар. Быйылгы “Чыпчаалбытыгар” Германияҕа тиэхиньиичэскэй наука дуоктара диссертациятын ситиһиилээхтик көмүскээбит, билигин Норвегияҕа Трондхейм университетын научнай сотруднигынан үлэлии сылдьар Иван Иванович Семенов киирбитэ. Ол аата, Савва Тарасов аатынан оскуоланы бүтэрбиттэр үрдүк таһымнаах бэлэмнээхтэрин, киэҥ билиилээхтэрин, омук да сирдэригэр таҕыстахтарына, тэҥҥэ күрэстэһэр кыахтаахтарын бу выпускник ситиһиитэ көрдөрөр. Түмсүүлээх үлэлээх, ис сүрэхтэн кыһамньылаах учууталлары, норуот бэйиэтэ Савва Тарасовы киэҥ сиргэ ааттаталлар.
…Быйыл дойдубутугар Арассыыйа норуоттарын култуураларын үйэлээх баайын сыла биллэриллибитэ, бу инники этэн ааспыт мөкү түгэннэрбэр анаан-минээн үлэлэһэри модьуйар. Савва Тарасовка аналлаах түмэл кыһын өрүү тоҥ-хаһаа буолан турбатыгар, тоҥуй сыһыаммытын тосту уларытарбытыгар тоҕоостоох сыл кэллэ. Манна улуус, нэһилиэк дьаһалтата, үп-харчы быһаарсар дьокутааттар, актыып сөптөөх үлэни ыыталларыгар эрэнэбит.
Саха Өрөспүүбүлүкэтин бырабыыталыстыбата маннык түмэллэр ыччаты патриотическай тыыҥҥа иитиигэ ураты суолталаахтарын сыаналаан, Саха сирэ биир сайдыылаах, элбэх үптээх-харчылаах субъект быһыытынан сыаналанарынан, тоҥмокко-хаппакка, санаатаҕын аайы сабыллыбакка үлэлииллэригэр күүскэ өйүүрэ, былааннаахтык көмөлөһөрө наада дии саныыбыт.
Василий АЛЕКСЕЕВ