Үөдэй оҕолоро бэрэпиэссэр Афанасий Чугуновы кытары көрүстүлэр

Ааспыт нэдиэлэҕэ идэҕэ туһаайар үлэ чэрчитинэн тэриллибит бэртээхэй дьаһалтан Нам улууһун Үөдэй орто оскуолатын учууталлара уонна үөрэнээччилэрэ элбэҕи иҥэриннилэр.

Бу күн кинилэргэ Тыа хаһаайыстыбатын судаарыстыбаннай академиятын бэрэпиэссэрэ, Арассыыйа Федерациятын, Саха Өрөспүүбүлүкэтин наукаларын үтүөлээх үлэһитэ, Саха сиринээҕи Наукалар академияларын вице-бэрэсидьиэнэ, тыа хаһаайыстыбатын наукаларын дуоктара Афанасий Васильевич Чугунов ыалдьыттаата, тыа сирин инники сайдыытын, духуобунас диэн тугун, оҕону хайдах иитэр, туохха үөрэтэр наадатын туһунан сэһэргээтэ.

Иитии оскуолаттан саҕаланар

– Мин урут тыа сиригэр таҕыстарбын эрэ, бастаан олохтоох салалта, оччолорго сопхуос отделениетын, хонтуоратыгар сылдьарым, ол кэнниттэн пиэрмэҕэ тустаах үлэбинэн барарым, – диир Афанасий Васильевич. – Оттон сопхуостар суох буолуохтарыттан, наар оскуолаҕа сылдьабын.

Ити тоҕото өйдөнөр. Бэрэпиэссэр Чугунов күннээҕи үөрэххэ дьиҥнээх олоҕу дьүөрэлиир туһуттан, өссө 1980-с сыллартан саҕалаан, тыа сирин оскуолаларыгар тыа хаһаайыстыбатын төрүттэрин үөрэтиини киллэрэр туһунан боппуруоһу көтөхпүтэ, ол түмүгэр бастакы агро-оскуолалар тэриллибиттэрэ. Күн бүгүн, өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн 102 агротехнологическай хайысхалаах оскуола баар. Кинилэр үлэ-хамнас араас көрүҥэр (сүөһү-сылгы иитиитин, сиртэн үүнээйини ылыыны таһынан, килиэккэлээх кыылга, мүөттээх ыҥырыаҕа) идэтийэн үлэлииллэр, аныгы тыа сирин оҕолорун үлэҕэ, сиргэ сыһыараллар, быһата, олоххо бэлэмнээх буоларга иитэллэр. Афанасий Васильевич маннык үөрэх кыһаларын үлэлэрин-хамнастарын быһаччы сүрүннүүр, сүөһү иитиитин төрүттэригэр аналлаах үөрэнэр босуобуйалары оҥорор.

Үөрэнээччи учууталга махтала

Кырдьаҕас учуонайы бу көрсүһүүгэ үөрэнээччилэрэ, Саха судаарыстыбаннай университетын тыа хаһаайыстыбатын факультетын 1981 сыллаахха бүтэрэн, тыа хаһаайыстыбатын эйгэтигэр таһаарыылаахтык үлэлээбит, билигин да үлэлии-хамсыы сылдьар дьон арыаллаатылар. Кинилэр оҕолорго бэйэлэрин идэлэрин туһунан кэпсээтилэр, өрөспүүбүлүкэ олоҕор-дьаһаҕар тыа хаһаайыстыбатын салаатын суолтатын быһаардылар итиэннэ анал үөрэхтээх исписэлиис буолан кэлэн, төрөөбүт нэһилиэктэрин салгыы сайыннарар туһугар үлэлииргэ сүбэлээтилэр.

– Биһиги, тыа сирин ыччаттара, ким оскуола кэнниттэн, ким оччолорго киэҥник тарҕаммыт «Оскуола – производство – үрдүк үөрэх» диэн девиһинэн икки сыл сыл сопхуос пиэрмэтигэр үлэлээн, уолаттар аармыйаҕа сылдьан баран, 1976 сыллаахха улахан куонкуруһу ааһан, үөрэххэ киирбиппит, – диэн кэпсээтэ өрөспүүбүлүкэ үтүөлээх зоотехнига, «Сахаплемхолбоһук» тэрилтэ отделын салайааччы Татьяна Протопопова. – Биэс сыл устата устудьуоннарга ийэлии-аҕалыы кыһамньылаахтык сыһыаннаһар, идэлэригэр бэриниилээх, дириҥ билиилээх преподавателлэргэ үөрэнэн, зоотехник уонна бэтэринээр быраас идэлээх исписэлиистэр буолбуппут. Афанасий Васильевич лиэксийэ ааҕарыгар аҥаардас учуобунньуктарга бэриллэр матырыйаалларынан муҥурдаммат, атын учуонайдар үлэлэрин сэргэ, бэйэтин чинчийиилэрин билиһиннэрэр идэлээҕэ, оччолорго кини дуоктар буолар диссертациятын бэлэмнии сылдьара. Бэркэ иҥэн-тоҥон үөрэтэрэ, быраактыкаҕа элбэхтик сырытыннарара. Холобур, научнай куруһуокка дьарыктанар кэммитигэр Хатас пиэрмэтигэр тахсан, сүөһүлэр хайдах уонна төһөнү аһыылларын, хаһан сыталларын, кэбинэллэрин уо.д.а. хас биирдии ынаҕынан чааһын уонна мүнүүтэтин ыйан туран суруйарбыт. Ол барыта кэлин үлэбитигэр-хамнаспытыгар тирэх буолбута, ити иһин, бэйэм бэрэпиэссэр Афанасий Чугунов курдук улахан учуонайга үөрэммиппэр дьылҕабар махтанабын.

Ядреевтар холобур буолаллар

Аҕамсыйа барбыт, ыал эһээлэрэ-эбээлэрэ буолбут дьоһун дьоннор 40 сыл анараа өттүгэр үөрэппит учууталларын кытары Үөдэйгэ мээнэҕэ кэлбэтэхтэр.

Бу нэһилиэккэ кинилэр бииргэ үөрэммит доҕордоро: ааспыт сылларга өрөспүүбүлүкэ таһымнаах салайар үлэҕэ сылдьыбыт, сопхуос дириэктэринэн, тыа хаһаайыстыбатын миниистирин солбуйааччытынан үлэлээбит, «Россельхознадзор» Саха сиринээҕи салаатын салайбыт Александр Ядреев олорор. Кини бочуоттаах сынньалаҥҥа тахсан баран, 2010 дойдутугар төннөн, бииргэ төрөөбүттэрин түмэн, «Ымыйах» бааһынай хаһаайыстыбатын тэриммит. Ядреевтар билигин 98 сүөһүнү, ол иһигэр 37 ыанар ынаҕы кыстатан тураллар. Сайын ахсын бэйэтин ыанньыктарыгар нэһилиэнньэттэн эбии ынах хомуйан, барыта 100 ынаҕы Мохсоҕоллоох сайылыгар таһааран ыыллар. Үлэлээбит бастакы сылларыгар 47 туонна үүтү соҕотуопкалаабыт буоллахтарына, билигин 170 туоннаны туттарар, ынах ахсыттан 1700 киилэ үүтү ыыр эбиттэр.

– Төрүт дьарыгыттан тэйбит омук эстэр, – диэтэ Афанасий Васильевич. – Итини билэр буоланнар, уодаһыннаах омуктар эһиэхтэрин баҕарбыт омуктарын төрүт дьарыгыттан тэйитэллэр. Биһиги, сахалар, төрүт дьарыкпыт, олохпут тутула, духуобунай сайдыыбыт, култуурабыт төрүтэ, тылбыт-өспүт сүөһү-сылгы иитиитэ буолар. Бу уһук хотугу муус кыһаан дойдуга хороҕор муостааҕы уонна сыспай сиэллээҕи иитии култууратын баһылаабыт сахаттан атын омук суох. Олоҕу үлэ эрэ сайыннарар. Тыа сирин оҕото тустаах үөрэҕэр сэргэ тутан, үлэнэн иитиллиэхтээх, ол эбэтэр сахалыы тыыҥҥа уһуйуллан улаатыахтаах. Оннук оҕо, кини кэлин ханнык идэни таларыттан тутулуга суох, өйө-санаата туруктаах, кута-сүрэ бөҕө буолар. Дьэ ити иһин биһиги агротехнологическай хайысхалаах оскуолалары сайыннарарга үлэлиибит. Мин биир чаҕылхай үөрэнээччим, Александр Николаевич Ядреев, ырааҕы толкуйдуур муударай киһи буолан, өбүгэтин өтөҕөр эргиллэн, аймахтарын түмэн, оттоон-мастаан, ыччаттарын үлэҕэ үөрэтэн, сахалыы дьаһанан-тэринэн олорорун эһиги үтүө холобур оҥостуҥ. Тыа ыала сүөһүнү-сылгыны ииппэт, сиргэ үлэлээбэт буолла, хара үлэттэн тэйдэ да, киин сирдэргэ талаһар, оттон нэһилиэнньэтэ аҕыйах, үөрэнэр оҕото суох нэһилиэк эстэригэр тиийэр. Тыа сирэ эһиннэҕинэ, сахалар дьылҕабыт хайа диэки хайыһыай? Онон, тыа хаһаайыстыбатын сайыннарыы, тыа хаһаайыстыбатын исписэлиистэрин бэлэмнээһин судаарыстыбаннай суолталаах үлэ буолар.

Дьол диэн тугуй?

Афанасий Чугунов суруйааччы, суруналыыс быһыытынан өрөспүүбүлүкэ хаһыаттарыгар уонна сурунаалларыгар араас ыстатыйаны тиһигин быспакка бэчээттэтэр, “Саха сирэ” хаһыат өр сыллартан уопсастыбаннай кэрэспэдьиэнэ. Былырыын 80 сааһын бэлиэтииригэр, «Өйүм өҥүн баттаһа» диэн тэттик кэпсээннэр, хоһооннор хомуурунньуктарын таһаарбыта. Академияҕа бииргэ үлэлиир дьонун хоһооҥҥо хоһуйбутун ааҕаннар, урукку устудьуоннара кинилэргэ эмиэ хоһоон суруйарыгар көрдөспүттэр. Онон быйыл бэчээттэппит «Эмиэ этиниим» диэн дьоҕус кинигэтигэр үөрэнээччилэригэр анабыл хоһооннору суруйбут.

Көрсүһүүнү түмүктүүрүгэр Афанасий Васильевич оҕолортон:

– «Дьол» диэн тугуй, бу тылы хайдах өйдүүгүтүй? – диэн ыйытта.

Онуоха араастаан хоруйдаатылар. Бэрэпиэссэр Чугунов киһи халлаан сулуһун харбаан дьолломмотун, дьол диэн бэрт чугас сылдьарын, ону киһи бэйэтэ уһанарын быһаарда. Түмүгэр саҥа кинигэтиттэн «Дьолуҥ дьиэҕэр» диэн хоһоонун ааҕан иһитиннэрдэ:

Куйаар сулус быыһыгар,
Кустук эҥин өҥүгэр
Дьолуо түгэни кэтэһэ,
Дьолгун көрдүү сатаама.

Дьолуҥ олох аттыгар,
Дьиэҕэр, тиэргэн иһигэр,
Уолуҥ, кыыһыҥ тапталыгар,
Уостан ылбат аймалҕаҥҥар.

Кэтэһэртэн сылайбат
Кэргэн киһи алыбар,
Иэйэр-куойар саҥатыгар,
Илистибэт имэҥэр.

Ол көмүс уйаны,
Олус бүччүм эйгэни
Боччумура бүөбэйдии
Бэйэҥ айыах тустааххын.

Раиса Сибирякова, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru