Тиит мас… Сири-дойдуну сабардаан, күнү-ыйы бүөлээн сириэдийбит лиҥкир тиит, муус-болгуо тоҥ буору тобулан сүмэһинин иҥэринэр модун силистэрдээх, кэм-кэрдии, үйэлэр өксүөннэригэр дьигиһийэн көрбөт чиргэл тиит, силлиэҕэ-буурҕаҕа эриллэн-мускуллан лабаата-мутуга тононнор да, сууллан-охтон биэрбэт чаллах тиит… Хотугу мас барахсан, олоххо тардыһыы улуу күүһүн, санаа күүһүн бэлиэтэ…
edersaas.ru, Иван Ксенофонтов-Силиги
Саха литэрэтиирэтигэр бэйэтэ биллэр суоллаах-иистээх аҕа көлүөнэ суруйааччы, бэйиэт Сивцев Ефрем Степанович-Таллан Бүрэ Нам Бөтүҥүгэр күн сирин көрбүт бастакы оҕотугар, уолугар сүдү маска сүгүрүйэрин бэлиэтигэр, булгуруйбат, дьоһуннаах олоххо алҕаан Тиит диэн ааты иҥэрдэҕэ. Тиит Ефремович учуутал төрөппүттэрин, аҕатын, ийэтин Марфа Николаевна сырдык ааттарын үрдүктүк тутан үөрэнэн, үлэлээн, сэриилэһэн да, дьоллоох, улахан дьиэ кэргэн аҕа баһылыга, үс уол оҕолоох, уон сиэн, биир хос сиэн иһирэх эһээлэрэ буолан, чиргэл тиит мас курдук олох өксүөннэригэр дьигиһийэн көрбөккө, 75-с хаарын дараҕар сарыннарыгар уулларда.
Тиит Сивцев бэйэтин көлүөнэтин, тыа оҕотун, ыччатын сиэринэн, эрдэттэн үлэҕэ умньанан, оттоон-мастаан, сүөһүгэ-сылгыга сыстан, сүүрэн-көтөн хаҥкылаан-хайыһардаан, мээчиктээн, ардыгар мэниктээн, үөрэҕэр «иккини» ылан дьарыллан, ыал улаханнара буолан, бырааттарын, балтыларын көрөн-истэн улааппыта. Нам орто оскуолатын бүтэрбиттэр кылааһынан тутуспутунан Максим Аммосов аатынан холкуоска үлэлии тахсыбыттара. Тиит тырахтарыыстаабыта, хотоҥҥо да үлэлээбитэ. Билиҥҥинэн муодунайдаан, саҥаны киллэрбит курдук «дуальнай» диэн ааттыыр, оҕону идэҕэ үөрэтэр үөрүйэх оччолортон баара.
Уратылаах оҕо саас барахсан
Ол гынан, Тиит Сивцев бэйэтин саастыылаахтарыттан чорбойоро диэххэ дуу, айар үлэһит, суруйааччы дьиэ кэргэнин уратылаах эйгэтигэр үөскээбитэ буолар.
– Аҕабыт биһиэхэ, оҕолоругар, сүрдээх ирдэбиллээх этэ. Сүбэлии-амалыы, үөрэтэ-такайа сылдьара. Уолаттар кырабытыттан от охсорго, сүгэнэн туттарга үөрэммиппит. Бэйэтэ булчут буолан, миигин мэлдьи батыһыннара сылдьара. 4-с кылааска үөрэнэ сылдьан аҕам 32-лээх субуйааҥкытынан икки хааһы өлөрбүтүм. Онтон үөрэн, астынан ньиэмэстэр «үс биһилэхтээх» 16-лаах «Зауэр» сааларын атыылаһан бэлэхтээбитэ, – Тиит Ефремович астына ахтар. – Туохха эрэ сыстаҕас, тыыппалаах өрүппүтүн көрөн салгыы сайыннарарбытыгар көҕүлүүрэ. Барыбытыгар, оҕолоругар, сиэннэригэр хоһоон аныыра. Миэхэ анаабыт «Хаҥкыһыт», «Маҥнайгы тэлии» диэн хоһооннордоох. Хотуурунан охсорбун «хапталдьыйа-хапталдьыйа түстэ…» диэн санаабын өрүкүтэн хоһуйбуттаах.
Оҕо эрдэҕиттэн саха интэлигиэнсийэтин саарыннара, суруйааччылар тыыннарынан бииргэ тыынан, кинилэри көрөн, истэн, чугастык алтыһан улааппыта. Аҕатын доҕотторо Юрий Шамшурин, Эллэй, Сэмэн, Соппуруон Даниловтар, Күннүк Уурастыырап, Амма Аччыгыйа, Альберт Бүлүүйүскэй о.д.а. сайын аайы тахсан кинилэргэ сынньаналлара. Саас кустууллара, сайынын оттоһоллоро, күһүнүн куобахтыыллара, сир астыыллара. Бүппэт, быстыбат сэһэннээх-кэпсээннээх дьон, тиэргэн иһиттэн саҕалаан, аан дойдуну анааран арааһы барытын, литэрэтиирэ да боппуруостарын түүннэри супту ырытыһаллара. Көрү-нары да тардаллара. Ити барыта эдэр Тиит Сивцев өйүн-санаатын тутарыгар, олоҕу көрүүтүгэр эт мэйиитигэр сүппэт көнө сурааһыны хаалларбыта чуолкай.
– Аҕам бэйиэт Илья Винокуровтыын-Чаҕылханныын быстыспат атастыылар этилэр. Куоракка Сайсары күөл үрдүгэр турар үрүҥ оппуохалаах Чаҕылхан дьиэтин «сияющий черток Великой Туймаады» диэн бэһиэлэйдээн ааттыыра. Көрүдьүөстэн көрүдьүөс: Чаҕылханнаах Эллэй куоракка аҕабын Талланы көрсөн, үс бытыылка кыһыл арыгы, ыыһаммыт халбаһы төгүрүгэ атыылаһан, ол Сайсарытааҕы дьиэҕэ баран истэхтэринэ, иҥнэйэн хаалбыт соппулуок олбуор анныттан өҥө-дьүһүнэ көстүбэт тэллэх ыта быгыалыы-быгыалыы «ньам-ньам!» диэн ньаргыйбытыгар Эллэй: «Ок, бу ыт эһигини «ньам-ньам ньамнар!»—диэн үөхтэ»,— дии-дии күлбүт. Иккис олбуор кэтэҕиттэн сүүнэ апчаарка ыт ойон тахсан «ном!- ном!» диэн моргуйбутугар Чаҕылхан ыыһаммыт халбаһытын ыкка бырахпытын, анарааҥыта «хап» гыннараат, олбуор кэтэҕэр түспүт. Дьоно: «Хайаа, халбаһыбытын тоҕо?»— хаһыытаһа түспүттэригэр, Чаҕылханнара: «Ити үлүгэрдээх ыт биһигини «намнар!» диэн уруйдаата»,— дии-дии быарын тарбаммыт,— Тиит Ефремович ытык-мааны дьон, суруйааччылар, тустарынан элбэхтэн биир көрүдьүөһү быктаран ааһар.
Үүнүү, сайдыы үктэллэрэ
Үнүбэрситиэти бүтэрбит историк идэлээх Тиит Сивцев учууталлар дьиэ кэргэн ытык дьарыктарын утумнуохтааҕа, салгыахтааҕа. Оннук саҕаламмыта да. 1974 сыллаахтан эдэр исписэлиис Сунтаар Бүлүүчээнигэр учууталлаабыта, үөрэхтээһин эйгэтигэр ситиһиилээхтик суолун-ииһин тобулунан барбыта. 1976 сыллаахтан дойдутугар Эҥсиэли эбэтигэр эргиллэн кэлэн, бастаан Көбөкөн, салгыы Бөтүҥ аҕыс кылаастаах оскуолаларыгар дириэктэрдээбитэ. Ити кэмнэргэ оскуолаларын орто уопсай үөрэхтээһин кыһаларыгар уларытан тэрийбитэ. Үөрэтэр, иитэр үлэ үрдүк көрдөрүүлэрин ситиһэн, тыа сирин оскуолаларын ортолоругар бастаабыттара.
Салайар каадыры иитэр-үүннэрэр сэбиэскэй-партийнай систиэмэ оскуолата дьоҕурдаах, дьоҥҥо сыстар, дьон сыһыарар тыыппалаах ыччатын мүччү туппатаҕа. 1983 сылтан дойдутугар Бөтүҥҥэ норуот дьокутааттарын олохтоох сэбиэттэрин бэрэссэдээтэлинэн анаммыта. Улугуруу дэнэр, көҥүл иһэр-арыгылыыр, итирэр-кутурар сахха бөтүҥнэр арыгыттан аккаастанан, чөл олоҕу тутуһар «Бастыҥ үлэлээх нэһилиэк» аатын сүгэр үрдүк соругу туруоруммуттара. Аан бастаан арыгыта суох сыбаайбалар, үбүлүөйдэр, араас тэрээһиннэр тэриллибиттэрэ. Түөлбэлэринэн, оччолорго зоналарынан, үлэ сэргэхсийбитэ. Спортивнай секциялар, күрэхтэһиилэр, култуурунай дьаһаллар утумнаахтык ыытыллар буолбуттара. Ийэлэр, аҕалар, уопсастыбаннай түмсүүлэр, төрөппүттэр сэбиэттэрэ, табаарыстыы суут, норуодунай дружина бэрээдэги тутуһууга, нэһилиэк туруктаах олоҕор тирэҕинэн буолбуттара. Олох сэргэхсийбитэ, үлэ-хамнас тэтимирбитэ. Өрөспүүбүлүкэ араас оройуоннарыттан, нэһилиэктэртэн анаан-минээн билсиһэ, бөтүҥнэр уопуттарын көрө-үөрэтэ кэлэр буолбуттара. Бастыҥ үлэлээх нэһилиэк сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ Тиит Ефремович Сивцев салайар үлэ өссө биир үктэлин өрө дабайбыта. Баартыйа Намнааҕы оройкуомун пропагандаҕа, аҕытаассыйаҕа отделын инструкторынан анаммыта. Саха норуотун чулуу уолаттара, судаарыстыбаннай, бэлитиичэскэй диэйэтэллэр, доҕордуулар М.КАммосов, П.А.Ойуунускай биир дойдулаахтара – намнар, таатталар бииргэ үлэлээһин доҕордуу сыһыанын олохтообуттара айымньылаах үлэ чаҕылхай холобура этэ.
Хомолтолооҕо, туппуккун кэннигиттэн үрэйэллэрэ…
Уһуннук инструктордаабатаҕа. Баардаах баара өтөн, 1987 сыллаахха сирэй салайар үлэҕэ, идеологическай үлэ фронун биир эппиэттээх миэстэтигэр, Намнааҕы типография дириэктэринэн анаммыта. Тиит Ефремович өрөспүүбүлүкэ бэчээтин эйгэтигэр дириҥ суолу-ииһи хаалларбыт айымньылаах үлэтэ саҕаламмыта. Үлэҕэ, сынньалаҥҥа түмсүүлээх кэлэктиип өрөспүүбүлүкэҕэ биир бастыҥ үлэлээх типографиянан буолбутун социалистическай куоталаһыы Кыһыл Былааҕа букатыннаахтык хаалларыллыбыта туоһулуур. Нам полиграфистара хаһыаты таһааралларын таһынан, өрөспүүбүлүкэ бөдөҥ тэрилтэлэрин, министиэристибэлэр сакаастарынан сылга 1,5 мөлүйүөн солкуобайдаах бэчээтинэй бородууксуйаны оҥорон таһаарар кыахтаммыттара. Ити оччолорго ботуччу дохуот этэ. Олохтоох бырамыысыланнас тэрилтэлэрэ бэйэлэрин бододууксуйаларынан мэнэйдэһэллэрэ-бартердаһаллара. Ол урдук «Сардаана» фабрика түүлээх таҥаһынан, түүлээҕинэн, тыс унтуунан да төлөһөрө. Дьокуускайдааҕы эт кэмбинээтэ этинэн, эт бородуукталарынан аахсара. 1966 сыллаахха «Мисс полиграфия» диэн өрөспүүбүлүкэтээҕи куонкурус кыайыылаахтарынан буолбуттара.
Оройуон таһымыгар «баппат» бэчээт эйгэтин салайааччытын өрөспүүбүлүкэ бастакы бэрэсидьиэнэ М.Е.Николаев анал Ыйааҕынан «Сахаполиграфиздат» НИПХ генеральнай дириэктэринэн анаабыта. Өрөспүүбүлүкэ биир саамай кырдьаҕас бырамыысыланнай тэрилтэтин – Ю.А.Гагарин аатынан типография базатыгар тэриллибит хампаанньа, сэбиэскэй кэмнээҕи былаанынан ССРС хотугулуу-илиҥҥи өртүн хааччыйыахтаах Хаһыат комплексын аарыма дьиэтин тутууга, хаһыаты бэчээттиир омук тиэхиньикэтин атыылаһыыга хабарҕатыгар диэри иэскэ киирэн моҥкурууттаан олорор кэмэ этэ. Тиит Ефремович быһыыны-майгыны ырытар-анаарар, ааҕар-суоттуур, түмэр, тэрийэр дьоҕура манна көстүбүтэ.
—400-чэкэ үлэһиттээх кэлэктиип балаһыанньаны көннөрөр сыалга харыбытын ньыппарынан түмүллүбүппүт. Түөрт сыл иһинэн 43 мөлүйүөн солкуобайынан, ону таһынан 6 мөлүйүөн дуолларынан иэһи төлөөбүппүт. Хампаанньабыт туруктаахтык үлэлиир суолга үктэммитэ. Маркетинг сулууспата, суһал бэчээт отдела тэриллибиттэрэ. Бэйэбит «Капитал» диэн реклама хаһыатын таһаарыыны саҕалаабыппыт. Үлэһиттэр хамнастара үрдээбитэ, киин куораттарга, Бэчээт академиятыгар идэлэрин үрдэттэрэ үөрэххэ ыытар буолбуппут. Ол ыарахан кэмнэрбитигэр балаһыанньабытын көннөрөргө тус кылааттарын киллэрбит ытык бэтэрээннэрбин Вера Васильевна Манькону, Вера Петровна Изведованы, Маргарита Семеновна Еремееваны, Исай Константинович Никаноровы, о.д.а. билиҥҥээҥҥэ диэри күндүтүк саныыбын. Ырааһыраммыт, өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүттэн кирэдьиит ылар кыахтаммыппыт. Онон Рыбинскайдааҕы кэмбинээттэн хаһыат бэчээттиир саҥа оборудованиены атыылаһарга дуогабар түһэрсибитим. Аны өрөспүүбүлүкэ Бэчээтин түмэлин (мусуойун) тэрийбиппит. Улуустар эрэдээксийэлэрин типографияларыттан Сунтаартан, Орто Халыматтан, Тиксииттэн тиийэ араас тэрили, альбомнары, докумуоннары хомуйан туруорбуппут. Мусуой научнай үлэһитинэн ылыллыбыт, бэчээт, суруналыыстыка эйгэлэрин саарына Василий Васильевич Кириллин илиитигэр ылан сүрүннээбитэ. Хомойуох иһин, ити үлэбит барыта туора сотуллубута. Саҥа хаһаайыннар, Бэчээт департаменын, бырабыыталыстыба да хаҕыс сыһыаннарыттан ылбыт кирэдьииппит аналынан туһаныллыбакка симэлийбитэ, Саха сирин бэчээтин, полиграфиятын 150 сыллаах устуоруйатын туоһута буолар түмэлбит экспонаттара, матырыйааллара ыскайданан сүттүлэр,— Тиит Ефремович айан-тутан кэлбит үлэтин үтүө түмүктэрин дьиикэй ырыынак экэниэмикэтин тыйыс сокуона , олохпут тутула тиэрэ эргийиитэ, ыһыллыы-тоҕуллуу дьалхааннаах долгуна туора соппуттарын харааста ахтар.
Вьетнам сэриитин кыттыылааҕа
Тиит Сивцев 1963 сылтан Кыһыл Знамялаах Чуумпу акыйааннааҕы муора байыаннай флотугар 4,5 сыл сулууспалаабыта. I ыстатыйалаах старшина (пехотаҕа сержант), оруудьуйа хамандыыра (комендор) устубут «Приморье комсомолеһа» муора тральщига (пехоталыы муора сапердара) Эмиэрикэ агрессордарын утары сэриилэһэр Вьетнамҥа үстэ тиийэ сылдьыбыта. «Сапер биирдэ эрэ сыыһа туттуон сөп» диэн бэргэн этии баар. Оннук кутталлаах, сэрэхтээх сулууспа. Дэлэҕэ, сапердар тылларынан “миинэлэммит хонуунан” устар кэмнэригэр “куттал иһин” хас биир чаас аайы мотуруоска хамнаһыгар 2 харчы, эппиһиэргэ 20 харчы эбии ааҕыллыа дуо. Онон, флокка мотуруос хамнаһа 4 солкуобай 80 харчы буоллаҕына, бойобуой похуокка устар кэмнэригэр ыйга 10 солкуобайтан тахса хамнаһы аахсаллара. Баһаам хамнас.
Тральщиктар похуоттарын кэмигэр өссө Аҕа дойду сэриитин кэмиттэн хаалбыт, хараабыллар устар суолларыгар муора түгэҕэр ыйанан турар миинэлэри уонна эмиэрикэлэр олус кутталлаах магнитнай миинэлэрин 57 устууканы уһуннаран таһааран, дэлби тэптэрбиттэрэ. Комендор Тиит Сивцев хамаандалыыр бууската элбэх миинэни тоҕута ытыалаабыта. Түүнүн, ыас хараҥаҕа Вьетнам аармыйатын саллааттарын десанын уота-күөһэ суох, прибордарынан салаллан устан тиийэн өстөөх муннун анныгар кытылга сэриилэһиннэрэ түһэрэллэрэ.
– Бойобуой сорудаҕы чиэстээхтик толорбуппут иһин, хараабылбыт Бойобуой Кыһыл Знамя уордьанынан, хамандыырбыт II рангалаах хапытаан А.Савельев Кыһыл Сулус уордьанынан наҕараадаламмыттара. Мин Чуумпу акыйааннааҕы муоратааҕы байыаннай флот гомандующайа адмирал Н.Амелько бирикээһинэн Бочуот грамотатынан уонна дойдубар 10 хонуктаах уоппусканан наҕараадаламмытым. 1965 сыллаахха «Аҕа дойду Улуу сэриитигэр Кыайыы XX сыла» мэтээли туттарбыттара.Барыта чып кистэлэҥ этэ. Кэлин, 1991 сылтан арыллан, «Буойун-интернационалист» ааты иҥэрбиттэрэ,— Вьетнам сэриитин кыттыылааҕа, моряк Тиит Сивцев Дьылҕа хаан оҥоһуутунан түбэспит мүччүргэннээх байыаннай сулууспатын туһунан ахтан ааста.
Билигин да олох оргуйар үөһүгэр
Тиит Ефремович, хомойуох иһин олохтон туораахтаабыт тапталлаах кэргэниниин, олоҕун бойобуой аргыһыныын, үс уолун ийэлэриниин, сиэннэрин эбээлэриниин Надежда Семеновна Павловалыын-Сивцевэлиин 43 сыл бииргэ өйөһөн, өйдөһөн дьоллоохтук олорбуттара. Өссө устудьуоннуу сылдьан холбоспуттара. Олоххо сүрдээх сэргэх көрүүлэрдээх, өрөспүүбүлүкэтээҕи Чөл олох уопсастыба солбуллубат бэрэссэдээтэлэ, СӨ үөрэҕин миниистирин иитэр үлэҕэ солбуйааччы этэ. Бииргэ олорбуттарын 40 сылыгар «Тапталлаах уонна эрэллээх буолуу иһин» Арассыыйа судаарыстыбатын дьиэ кэргэн анал бэлиэтинэн наҕараадаламмыттара.
СӨ бэчээтин туйгуна, үлэ бэтэрээнэ, Нам улууһун, Нам сэлиэнньэтин, Бөтүҥ нэһилиэгин бочуоттаах гражданиннара, норуот үөрэхтээһинин бочуоттаах мецената, буойун-интернационалист, тапталлаах аҕа, ытык эһээ, дьоһуннаах саха Тиит Ефремович Сивцев 75 сааһын олох оргуйар үөһүгэр сылдьан көрсөр. Уонтан тахса сыл биир дойдулаахтарын «Нам түмсүү» уопсастыбаннай тэрилтэлэрин салайан кэллэ. Дьонун-сэргэтин, төрөөбүт улууһун кыһалҕаларын, туруорсар боппуруостарын быһаарсыыга сыал-сорук оҥостон ахсаабакка сүүрэр-көтөр, тэрийсэр. Куоракка олорор биир дойдулаахтар саха чулуу уолугар, Чаҕылхай Максимнарыгар куорат ортотугар, ыччат, устудьуон аймах эргийэр киинигэр, сэргэх сиргэ сквер тэриллиитин, пааматынньыгын оҥорторон туруорууну туруорсубуттарынан, олоххо киллэриллиитигэр быһаччы кылааттарын киллэрсибиттэринэн киэн тутталлар. Оттон кинилэр билинэр, ытыктыыр лиидэрдэрэ, төрөөбүт Намын, Сахатын сирин патриота Тиит Ефремович Сивцев Эҥсиэли, Туймаада хочолорунан түөрүллүбэт силис тардыылаах чиргэл тиит курдук, билигин да атаҕар чиҥник турар.
Иван Ксенофонтов-Силиги, edersaas.ru, «Саха сирэ» хаһыат