Дьокуускай куорат 202-с түөлбэтигэр биир ураты киин баар. Манна инбэлиит оҕолору, инсуллаабыт, уорганнара көһөрүллүбүт, “ковид” кэннэ өрүттүбэтэх дьону чөлгө түһэрэллэр. Ол эрэн, ханна да суох ураты ньыманы туһаналлар. Отуору оннун буллардахха, доруобуйа да тупсан барар.
СӨ реабилитацияҕа исписэлиистэрин ассоциацията 2020 сыл тохсунньутугар тэриллибитэ. Ассоциация иһинэн, Хамсаныыны чөлүгэр түһэрии киинэ 2019 сыллаахха тэриллэн, үлэлиир.
Миигин Елена Черноградская үөрэ көрүстэ. Кини педагог, филолог, юрист, социальнай психолог, буочары быһаарар эспиэр, нейроортрез, тейпинг исписэлииһэ. “Отуор” этнореабилитация методикатын ааптара. Бу аныгы нейротехнологиялары кытта саха норуотун түҥ былыргы үгэстэрин, эмтиир ньымаларын дьүөрэлээһин буолар. Манна доруобуйаны чөлүгэр түһэрэргэ психофизиология, нейропсихология, о.д.а. ньымаларын туһаналлар.
Маннык эмтиир ньыма аан дойдуга ханна да суох. Көдьүүһүн кылгас кэм иһигэр доруобуйаларыгар хааччахтаах оҕолору эмтээһиҥҥэ түмүк баара туоһулуур. Манна, сүрүннээн, туһалааҕын билэн, дьонтон истиһэн кэлэллэр. Ону тэҥэ, быраастар эмиэ кэлэн, доруобуйаларын туругун тупсаран бараллар эбит.
Тулалыыр эйгэ барыта тус-туспа тэтимнээх (ритм, вибрация). Хас биирдии от-мас, таас, уу бэйэтэ туспа тэтимнээх. Киһиэхэ сүрэҕэ, хаанын, лимфатын эргиирэ, тыынара, хамсанара, хас биирдии уоргана тус-туспа тэтимнээхтэр, бу тэтимэ кэһилиннэҕинэ, ыарыы үөскүүр. Бу мэйиини кытары ситимнээх. Мэйиитэ төһө көҥүллүүрүнэн, киһи хамсанар кыахтаах. Холобур, ДЦП-лаах оҕолорго, бастатан туран, мэйиитин кытары үлэлииллэр (нейропсихология). Этин-сиинин тэтимин чөлүгэр түһэрэн, отуорун оннун булларан биэрдэххэ, киһи үтүөрэр суолу тутуһар.
Айылҕа күүһүн туһанан
Елена Валерьевна киһи этин-сиинин тэтимин чөлүгэр түһэрэргэ айылҕа матырыйаалларын туһанар. Этнореабилитация хоһугар киллэрэн, туттар үнүстүрүмүөннэрин көрдөрбүтүгэр, мин хайдах эрэ отоһут, ойуун анал малларыгар маарыннаттым. Манна бааллар: араас кээмэйдээх таастар, чубуку муоһуттан, тайах уҥуоҕуттан, алтантан, үрүҥ көмүстэн, араас мастартан оҥоһуллубут маллар, талах оонньуурдар, сылгы сиэлиттэн массаастыыр үтүлүктэр, суорҕаннар, кээнчэлэр…
Бу балар бары тус-туспа тэтимнээхтэр. Холобур, ыалдьыбыт киһини таастарга сытыардахха, эбэтэр кыл суорҕанынан саптахха, доруобуйата чөлүгэр түһэн, үтүөрэн барара, дьэ, дьикти буолбат дуо? Ол эрээри, сөптөөх тэтими исписэлиис эрэ булар. Кытайдар “ци” эниэргийэнэн эмтииллэр, оттон сахалар айылҕа тэтимин кытары биир ситими булаллар, ол нууччалыы “единение, гармония” диэн этиллэр.
— Мин экстрасенс буолбатахпын, айылҕа күүһүн туһанан эмтиибин. Төһөнөн билэн-көрөн истэҕим аайы, сахалар улуу норуот эбиппит диэн санаам күүһүрэн иһэр. Тыһыынчанан сылларга мунньуллубут норуот муудараһын сөпкө туһаннахха, аныгы ньымалары дьүөрэлээтэххэ, чахчы туһалаах. Өбүгэлэрбит хаалларбыт ол сүдү баайдара умнуллар кутталлаах. Төрдүбүтүн-төбөбүтүн умуннахпытына, норуот буолан бүтэбит, — диэн Елена Валерьевна кэпсиир.
Кини Нам улууһун Таастааҕыттан төрүттээх. Оҕо эрдэҕинэ эбэлэрин кэпсээннэрин сыыска-буорга түһэрбэккэ истэрэ. Кини төрүттэригэр отоһуттар, олоҥхоһуттар, алгысчыттар бааллара.
Кыыс үөрэҕин бүтэрэн, учууталлаан иһэн, уорганнарга көһөн, сүүрбэттэн тахса сыл үлэлээбитэ. Полковник званиелаах. Биэнсийэҕэ эрдэ тахсан баран, эмтээх оту хомуйан саҕалаабыта. Баар баара өтөн, бииртэн биир идэлэри баһылаан, билиитин хаҥатан испитэ. Дьоҥҥо туһалыыр аналын булан, дьаныһан дьарыктаммыта алтыс сылыгар барда. Сыыйа биир санаалаахтарын булан, ураты хайысханан үлэлиир исписэлиистэри түмэн, үлэлэрэ-хамнастара өссө тэтимирбитэ.
Ол курдук, кинини кытта Эдуард Донхванович Тен үлэлиир. Кини массаас, тейпинг исписэлииһэ, психолог, нейропсихолог, эти-сиини чөлүгэр түһэрэргэ үлэлиир психотерапия консультана. Оҕолору оонньотон, хамсатан, нейродинамическай чөлүгэр түһэриини, аэройоганы туһанан эмтиир. Реабилитация исписэлиистэрин ассоциациятын вице-бэрэсидьиэнэ. Саха норуотун эмтиир ньымаларын сөҕөн-махтайан, ылынан, таһаарыылаахтык үлэлии сылдьар. Ону тэҥэ, атын исписэлиистэр эмиэ кэлэн үлэлииллэр.
ДЦП-лаах оҕолорго
Былырыыҥҥыттан ыла киин 500-тэн тахса киһини, ол иһигэр 50-тан тахса хамсаналларыгар хааччахтаах оҕолору эмтээтилэр. Өрөбүллэргэ аһымал санаа чэрчитинэн, маннык оҕолору босхо дьарыктыыллар. Билигин 4 оҕо кэлэн, утумнаахтык дьарыктанар. Бу сатаан хаампат, саҥарбат, эбэтэр, бэрт эрэйинэн хаамар оҕолор. Дьарык кэннэ кыра да ситиһии баар буоллаҕына, төрөппүттэрэ төһөлөөх үөрэллэрий? Үлэ түмүгүн көрөн, киин үлэһиттэрэ тэҥҥэ үөрэллэр, сылайбыттарын да умналлар. Кэмиттэн кэмигэр босхо диагнозтыыр консультациялары оҥороллор.
“Биһиги эмтиирбит мэдиссиинэ буолбакка, социальнай реабилитация буолар”, — диэн исписэлиистэр тоһоҕолоон бэлиэтииллэр. Үөһээ этиллибитин курдук, хамсаныыны, нейропсихологияны, аэройоганы уонна аппараатынан, анал малларынан, о.д.а. эмтээһини туһаналлар.
Биллэн турар, ыарахан туруктаах, сытар оҕону хаамар оҥорор уустук. Ол эрээри, мэйиитин сайыннаран, хамсыыр, киһи этэрин өйдүүр оҥордоххо да, маннык оҕолорго улахан ситиһии.
И. диэн оҕо сытар эрэ, хамсаабат, киһи саҥатыгар наадыйбат, ону ааһан, улаатара тохтоон хаалбыт этэ. Мэйии сайдыыта тохтоотоҕуна, былчыҥнара хамсаабаттар, уҥуохтара эмиэ улааппаттар. Дьарык кэннэ уол улааппыт, эттэммит, атаҕын-илиитин хамсатар, улаханнык күлэр буолбут.
Быраастар аккаастаммыт кыыстара сытар эрэ дьылҕаламмыт этэ. Билигин түөрт атахтаан сыыллар, турар, кэпсэтэр буолбут. Манна атын реабилитационнай киин үлэтиттэн ураты соҕус ньымалаахтар, хас биирдиилэрин кытары бүөмнээн, бастатан туран, оҕо мэйиитин нөҥүө үлэлииллэр.
Аан бастаан төрөппүтүн кытары кэпсэтэн, тугу кэтэһэрин ыйыталлар. Өскөтүн, төрөппүт баҕата исписэлиистэр кыахтарын кытары сөп түбэспэт буоллаҕына, аккаастаныахтарын сөп. Чахчы көмөлөһүөхпүт диэтэхтэринэ, ылсаллар, баһырхай ситиһиини эрэннэрбэттэр. Дьарык кэмигэр төрөппүттэри эмиэ үөрэтэллэр. Үс өттүттэн баҕа, сөбүлэһии, дьарык баар эрэ буоллаҕына, үлэ түмүгүн көрөҕүн.
“Ковид” кэнниттэн чөлгө түһэрии
Ааспыт сылга коронавируһунан ыараханнык ыалдьан баран, доруобуйаларыгар оҕустарбыт дьон элбэх. Кинилэри чөлгө түһэрэргэ анал бырагыраама оҥорон үлэлииллэр. “Ковид” мэйиинэн, ньиэрбинэй систиэмэнэн, ыалдьар уорганынан киирэн, киһини олус мөлтөтөр. Кинини этнореабилитация көмөтүнэн, тэтимҥэ киллэрэн баран, 3-7 күн эмтээн, чөлүгэр түһэрэллэр. Холобур, тыҥата 75% эмсэҕэлээбит киһи 3 күн иһинэн үчүгэйдик тыынар буолбута.
Ыарыы үгэннээн турар кэмигэр Москваҕа баран үлэлээбиттэрин түмүгэр, олус элбэх киһини эмтээбиттэрэ. Москвичтар истиһэ-истиһэ кэлэллэрэ. Бу курдук Коми Өрөспүүбүлүкэтигэр, Еврейскэй уокурукка, Хабаровскай кыраайга баран үлэлээбиттэр. Манна диэн эттэххэ, этнореабилитация ньымаларын ордук сахалар, онтон Саха сиригэр төрөөбүт, олорор омук дьоно быдан түргэнник ылыналлар эбит.
Билигин бу бырагыраамаларынан (“Коронавируһунан ыалдьыбыт аҕам саастаах дьону чөлгө түһэрии”) РФ бэрэсидьиэнин граныгар кытта сылдьаллар. Ону тэҥэ, ДЦП-лаах оҕолору чөлгө түһэрэр бырагыраамаларынан эмиэ кытталлар. Өскөтүн, граны ыллахтарына, 50-ча оҕо, “ковид” кэннэ эмсэҕэлээбит 30 киһи чөлгө түһүүлэрэ босхо буолуохтаах. Манна улуустартан кэлэр дьон олорор сирдэрин, оҕону таһар такси боппуруостара эмиэ быһаарыллыахтар этэ.
“Былааммыт элбэх”
Аныгы дьон хамсаммакка, куруук олорон үлэлиир, төлөпүөнү тута сылдьар буолбуттара доруобуйаларыгар охсоро, тэтим кэһиллиитэ тахсара саарбаҕа суох. Хаан, лимфа эргиирэ бытааран, былчыҥ, сүһүөх улугуран, киһи этэ-сиинэ улугуран барар. Хаан баттааһынын, утуйар уу кэһиллиитэ, хондуруос, арамачыыс, о.д.а. ыарыылар сүрүннээн хамсаммат буолууттан, тэтим кэһиллиититтэн үөскүүллэр.
Кырачааннар хойутаан тылланар, эбэтэр саҥаларыгар кэһиилээх буоллулар. Улаатан эрэр оҕолорго сколиоз, плоскостопие курдук уҥуох ыарыылара элбээтилэр. Ханнык баҕарар эчэйии, эппэрээссийэ кэнниттэн эмиэ чөлгө түһүү ирдэнэр. Манна барытыгар бу киин үлэһиттэрэ көмөлөһөр кыахтаахтар.
— Былааммыт элбэх, — диэн этэр Елена Валерьевна. — Этнореабилитацияны үөрэтэр оскуола арыйыахпытын баҕарабыт. Нейропсихология өттүнэн туспа хайысха арыйан үлэлэтэр баҕа баар. Билигин дьиэ куортамнаан олоробут, инникитин пандустаах, кииҥҥэ турар дьиэҕэ көһүөхпүт этэ. Саҥа саҕалаан эрэбит, ол эрээри, барыта кыаллыа диэн эрэллээхпит. Биһиги сүрүн сыалбыт – саха норуотун өйүн-санаатын, этин-сиинин чөлгө түһэрии…
Тускар туһан
Мас, туос, таас…
Оттон киһи бэйэтэ айылҕа матырыйаалларын хайдах туһаныан сөбүй? Киин исписэлиистэрэ маннык сүбэлииллэр.
Дьааһыкка араас кээмэйдээх өрүс таастарын тэлгэтэн баран, онно хааман, тилэҕи массаастыахха, таас тэтимигэр уйдарыахха сөп.
Талахтан ынах оонньууру быһан, оҕолорго оонньотуу туһалаах. Кыра оҕо кытаанаҕы ыстыыр буоллаҕына, сыҥааҕын былчыҥнара сайдаллар. Сыҥаах былчыҥа сайдыбатаҕына, оҕо сорох дорҕооннору кыайан саҥарбат, мэйиитэ сайдыбат, ити барыта сибээстээх. Өбүгэлэрбит ону билэн, оҕоҕо куобах кулгааҕын, талаҕы ыстатар буоллахтара.
Туостан, кылтан угунньалары оҥостон, атах таҥаһыгар уган кэтии эмиэ олус туһалаах.
Мас, туос ыаһа миилэҕэ, айах былчыҥнарыгар туһалаах, бэйэтэ туспа тэтимнээх.
Ангелина Васильева, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru
Хаартыска: Е.В. Черноградская.