Үрдүк категориялаах норуот эмчитэ, терапевт-быраас, СӨ доруобуйа харыстабылын туйгуна Анна Васильевна Дохунаева “Сааһырбыт дьоҥҥо сүбэлэр” кинигэтиттэн салгыы бэчээттиибит.
Кырдьаҕас дьоҥҥо быар ыарыыта үгүстүк көстөр. Киһи олус сылаабайдыыр, аһыыра-сиирэ мөлтүүр. Ис үллэр, салгынынан кэҕэрдэр, кубарыйар, тирии, харах үрүҥэ араҕастыйар, быар улаатар, кытаатар.
Манчаары (аир) силиһин хомуйан куурдан, мээккэлээн, 1 ч.нь. ылан, 200 мл оргуйа турар уунан саба кутан, 1 чаас устата сылааска сойутуллар, сиидэлээн, ыстакаан аҥаарынан күҥҥэ иккитэ аһыах 20 мүнүүтэ иннинэ иһиллэр. Бу үөскэ эмиэ туһалаах.
Сибиэһэй мутукчаны хомуйан, иһиккэ уган, саахар кутан, баттатан туруоруллар. Быар туһаайыытынан ыарытар буолуон сөп, ол организмҥа натрий, калий, магний, кальций, фосфор элэмиэннэрэ тиийбэттэриттэн тахсар. Манныкка глицерофосфат 2 табылыаккатын сиэниллэр. Магнезия сульфаты 2 ыстакаан ууга суурайан иһиллэр. 1 ч.нь. миэли ыстаан сиэтэххэ, ааһар.
Перловка уонна ньэчимиэн куруппалара быар быһа тутарын аһараллар. Ол курдук, виноград, клюква, сарбынньах эмиэ көмөлөөхтөр.
Быар цирроһа
Олохсуйбут ыарыылаахтар быардара кытаатан, циррозка кубулуйар. Ыарыһах кыайан аһаабат, сүрэҕэ өлөхсүйэр, кыайан хойуулуктаабат, иһэ үллэр. Иһин тириитигэр кииниттэн саҕалаан, үллүбүт тымырдаах буолар. Иһэ ууланар, бэйэтэ олус ырар. Бу ыарыыга уһаабаттар.
Тууһа суох көөнньүбүт хаппыыста суогун күҥҥэ 2 ыстакааны, сүбүөкүлэ суогун кытта күн аайы атастаһыннаран иһиллэр. Быар цирроһугар уонна тыҥа араагар 5-6 устуука хрен сэбирдэҕин кырбаан, 500 гр буоккаҕа кутан, биир нэдиэлэ туруоран баран, 1 ост.нь. күҥҥэ үстэ аһыах иннинэ иһиллэр.
Дөлүһүөн отонун 20 гр., 10 гр. хаарыйар оту (крапива) 10-15 мүнүүтэ тэптэрэн, сиидэлээн, биирдии ыстакаанынан күҥҥэ иккитэ аһыах иннинэ иһиллэр.
Үөт хатырыгын 60 гр. 1 лиитирэ ууга 20 мүнүүтэ оргутан, суулаан сойутан, ыстакаан аҥаарынан күҥҥэ үстэ аһыах иннинэ иһиллэр. Сүбүөкүлэ уонна редька суоктарын холбоон, биирдии ыстакаанынан күн аайы иһиллэр. Хатыҥ уута көмөлөөх.
Дьиэҕэ турбут ууга бырастыынаны уган ылан, сытытан, хонноҕуттан тобугар диэри суулатан баран, сылаас суорҕанынан саптан 1,5 чаас сытар, кураанах таҥаһы кэтэн утуйар. Нэдиэлэҕэ 1-2-тэ оҥоһуллар. Бу ньыма быарга да, бүөргэ да туһалаах. Сайын сөдөрүүн түһүүтэ оҥостор ордук көдьүүстээх диэн улуу Ванга этэрэ.
Нэдиэлэ аайы аһаабат күннэнэр үчүгэй. Бу күн 2 кг оҕурсуну, эбэтэр 1,5 кг арбуһу сиэниллэр. Ыарыһах аһыгар мүөт, грейпфрут, тыква суога, овсянка хааһыта, моркуоп аһа уонна сэбирдэҕэ, хаппыыста, сүбүөкүлэ баар буолуохтаах.
Цикорийы, боруу отун, суорат оту, зверобойу – барыларын тэҥ өлүүнү ылан холбоон, онтон 1 ост.нь. баһан ылан, оргуйа турар уунан саба кутан, 1 чаас көйөрүллэр. Ыстакаан 1/3-рин күҥҥэ иккитэ аһыах 20 мүнүүтэ иннинэ истэххэ, быарга үчүгэй.
Ньээм-ньээм сибэккитин хомуйан, саахары эбэн, 3-4 араҥаны кутан, 2 нэдиэлэ баттатан туруоран, барыанньа оннугар сиэниллэр. Ыам ыйыгар уонна алтынньыга ньээм-ньээм силиһин хостоон, сууйан, чараас гына кырбаан, духуопкаҕа хоҥор өҥнөнүөр диэри хатарыллар уонна кофемолкаҕа мэлиттэрэн, 1 ч.нь. 300 ууга оргутан, кофе оннугар иһиллэр.
Үөс хабаҕа уонна үөс тымырын кэҥээһинэ
Үөс хабаҕа уонна ханааллара үөһү кыайан ыыппат, хачайдаабат буолан хаалаллар. Бу ыарыыга ньиэрбэ систиэмэтин бөҕөргөтүү көмөлөөх. Сөпкө аһааһын, эрэсиими тутуһуу, куртах-ноор ыарыыларын эмтэнии, күн аайы хойуулуктан босхолонуу, иҥиир тараһаны бөрөгөтөр эрчиллиилэри оҥорор ирдэнэр.
Үөс ханаала туолуутугар:
Куртаҕы сайҕаныыны туттуохха сөп. 1 ч.нь. туус + 1 ч.нь. суода = 1 лиитирэ оргуйбут сылаас ууга суурайан, сарсыарда аччык куртахха төһө кыайарынан элбэҕи иһиллиэхтээх уонна тарбаҕынан бэлэһи анньынан, кулгуйан кэбиһиллэр. Туох тахсарын бырааһыгар этиэхтээх, үчүгэй куртах испит уута ыраас буолар.
1 ост.нь. бохсурҕаны 200 мл оргуйа турар уунан саба кутан, 1 чаас туруоран, аһыах 1 чаас иннинэ биирдии омурдуунан иһиллэр.
Тэлгэһэ отун (спорыш) силиһин хомуйан, кырбаан, 1 ост. нь. оту 200 мл оргуйа турар уунан саба кутан, 30 мүнүүтэ оргуйа турар уулаах иһиккэ уган, 30 мүнүүтэ туруоран, 1 ост.нь. күҥҥэ үстэ иһиллэр.
Хатыҥ сэбирдэҕин 25 гр + кытыан отонун 25 гр + тэлгэһэ отун 25 гр = барытын булкуйан, 1 ч.нь. 200 мл ууга 20 мүнүүтэ оргутан, сойутан баран, 1 ыстакаанынан киэһэ-сарсыарда иһиллэр.
Быар уонна үөс ыарыыларыгар күн аайы 30 гр грецкэй эриэхэни, 20 гр изюму, 20 гр сыыры сиир туһалаах. Саха киһитигэр бөрө сиир отун (щитовник мужской), дөлүһүөн отонун көмөлөрө улахан.
Үөс тааһырыытыгар
Сааһырбыт киһи үксэ да үөһүгэр таастаах буолар, ол эрэн 10%-ра эрэ таастаахтарын билэллэр. Таас үөскүүрүгэр өбүгэтин ситимэ улахан оруоллаах. Таастаах дьон үксүлэрэ эмис дьон буолаллар. Сүһүөхтэрэ тууһурар, ыалдьар буолуон сөп. Хабахха, бүөргэ таастаахтарга үөскэ эмиэ таас баар буолар. Олорон эрэ үлэлээччилэр ордук түргэнник тааһыраллар. Киһи үөһэ тааһырдаҕына, уҥа ойоҕоһун аннынан хам тутар, ыарытар.
Үөс эниэргийэтэ уһуктар, эбиллэр кэмэ түүн үөһэ буолар. Кырдьаҕас дьоҥҥо үөс тииһигэ сүрэх ыарыытын көбүтэр буолааччы. Билигин тааһы эппэрээссийэлээн эмтииллэр, ол эрэн эминэн, отунан эмтэнээччи да элбэх.
Минераллаах уулары (“Ессентуки 20”), карловарскай тууһу, магнезияны иһэн үөһү убатар, таһаарар үчүгэй. Сөптөөх аһы аһааһын, эрэсиими тутуһуу булгуччулаах. Үөс тааһын эмтэринэн, отторунан уулларыллар. Отунан эмтэнии көдьүүстээх.
Бархатцы сибэккитин 6-12 уст. оргуйа турар 1 л ууга кутан, 3 мүнүүтэ туруоран баран, сойута ууруллар. Уутун сиидэлээн ылыллар уонна сибэккитин 800 мл оргуйа турар уунан саба кутан, 6 мүнүүтэ оргутуллар. Онтон бастакы уонна иккис ууларын холбоон, киэһэ-сарсыарда 200 гр иһиллэр.
Таастарга (үөскэ, бүөргэ) петрушканы хойуутук оргутан иһэр көмөлөөх. Тууһаммыт хаппыыста уутун уонна сибиэһэй томат суогун тэҥ өлүүнү ыстакааҥҥа кутан, аһылык кэнниттэн күҥҥэ үстэ иһэр көмөлөөөх.
Хас да сүбүөкүлэни ыраастаан баран, уута хойдон сироп буолуор диэри уһуннук оргутуллар. Аһыах иннинэ ыстакаан 1/4-дүн күҥҥэ үстэ иһиллэр. Өр истэххэ, таастар, туустар суураллаллар.
Хрены түөркэлээн, 4 ост.нь. ылан 200 гр үүккэ кутан, оргута ууруллар. Оргуйуон аҕай иннинэ уоттан таһааран, уонча мүнүүтэ сылаас сиргэ туруоруллар. Сиидэлээн, уаҕаһын кыра-кыралаан күҥҥэ иһэн бүтэриллэр.
Ньээм-ньээм силиһин кофемолкаҕа мээккэлээн, 1 ч.нь. 200 мл ууга оргутан, 20 мүнүүтэ тэптэриллэр. Үөс таһаарарга анаан ыстакаан 1/4-рин күҥҥэ үстэ иһиллэр.
Сааскы Ньукуолун кэминээҕи хатыҥ сэбирдэҕин хомуйан, куурдан, 2 ост.нь. ылан 200 мл ууну кутан, 100 мл хаалыар диэри оргутуллар. Сойутан, сиидэлээн, күҥҥэ үстэ аһыах иннинэ, 3 ы устата иһиллэр. Кыра таастары суурайан, сымнатан таһаарар.
Олива арыытын 1/2 ч.нь. саҕалаан, күннэтэ эбэн, ыстакаан аҥаарыгар тиэрдэн, аһыах иннинэ иһиллэр. Кууруһа – 2-3 нэдиэлэ. Олива арыытын (ыстакаан 1/4-рэ) эмиэ оччо грейпфрут суогун кытта иһэн, таастарын таһаараллар. Киэһээҥҥи аһылык 1 чаас иннинэ иһиллэр. Бастатан туран, уунан клизма туруоруллар. Ороҥҥо уҥа ойоҕоско сытан, грелка уурунан баран, кыра омурдуунан арыыны, онтон суогу иһиллэр. 10-15 мүнүүтэ тохтоон, сынньана-сынньана иһэн бүтэриллэр. Сарсыарда сылаас уунан клизма оҥостуллар. Үөс туолуутугар, тааска үчүгэй.
Сыһыы куохалаһын (герань луговая) 20 ч.нь. оту 200 мл оргуйбут, сойбут ууга кутан, 8 чаас туруоруллар. Күҥҥэ кыра-кыралаан иһэн бүтэриллэр. Бу оту үөс, быар, бүөр таастарын суурайар диэн сөбүлээн иһэллэр.
Тускар туһан
Оһоҕос бактыарыйаларын көннөрөргө
2 нэдиэлэ устата киэһэ-сарсыарда 1 өлүүскэ чесногу хара килиэби кытары сиэ. Сотору кэминэн иһиҥ үллэрэ сүтүө.
Эбиэс эмиэ көмөлөһөр. 2 ост.нь. мээккэлэммит эбиэһи өстүөкүлэ колбалаах тиэрмэскэ уган, киилэ аҥаара оргуйа турар уунан кут. 3-4 чаас туруоран баран, ыстакаан аҥаарынан күҥҥэ хаста да ис. Эбиэһи аллергиялаахтар, диабеттаахтар уонна ис-оһоҕос мөлтөҕөр иһиэххэ сөп.
Тибеттэр ыраастанар отторун: ромашканы, зверобойу, бессмертнигы, хатыҥ бүөрүн, дьэдьэн сэбирдэҕин 100-түү гр холботолоо, 2 ост.нь. 400 гр оргуйа турар уунан кутан, тиэрмэскэ хоннор. Сарсыарда сиидэлээн, 200 гр ис. Бу састаап хаан баттааһынын түһэрэр, бүөр, үөс, сүрэх-тымыр ыарыыларыгар көмөлөһөр, умнуганы аҕыйатар, сис-сүһүөх ыарыыларын эмтиир.
Ангелина Васильева, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru
Хаартыска: saratov-tv.ru