Уйулҕа үлэһиттэрэ аныгы олоххо кэлиҥҥи кэмҥэ көһөрүү синдрома (“синдром отложенной жизни”) диэн баарын үгүстүк бэлиэтиир буоллулар. Маннык дьон “чэ, бэнидиэнньиктэн саҕалыам” дииллэр эрээри, ол бэнидиэнньиктэрэ олохторун да тухары үүнүмүөн сөп эбит. Бу көстүү аныгы кэмҥэ ордук элбэх. Тоҕо? Төрүөтэ тугуй?
“Өндөрүүскэлэр” элбээбиттэр
Аҕыйах сыллааҕыта оҕону төрөөбүт тылынан иитиигэ аналлаах “төгүрүк остуолга” өрөспүүбүлүкэҕэ биллэр педагог: “Аныгы төрөппүт оҕотун кытта оллоонноон олорон киэһээҥҥи аһылык кэмигэр кэпсэппэт буолла. Бу оҕону төрөөбүт тылынан иитиигэ улахан охсууну оҥорон эрэр. Ол оннугар оҕолуун-улаханныын бары төлөпүөн тутан баран хосторунан тарҕаһан хаалаллар, күн аайы сарсын кэпсэтиэхпит, сарсын остуоруйа ааҕыахпыт дииллэр. Оттон бүгүҥҥү күн аны хаһан даҕаны хатыламмат, сарсын атын күн үүнэр, оҕолорун улаатар кэмин ити курдук куоттаран кэбиһэллэр”, — диэн уот харахха эппиттээх.
“Чэ, бэнидиэнньиктэн саҕалыам” диэн тылы элбэх киһи туттар, истэр буолуохтаах. Урукку кэмҥэ арыый сэдэх көстүү буолуо эрээри, оччолорго даҕаны баарын аҥаардас “Өндөрүүскэ тиэтэйбэт” диэн ырыа тыллара итэҕэтэллэр. Бу көстүү кэлин глобализация, куйаар ситимэ киирэн өссө дириҥээбитин уйулҕа үлэһиттэрэ бэлиэтииллэр.
Бу аата тугуй?
Кэлиҥҥи кэмҥэ көһөрүү бэлиэтэ (синдром отложенной жизни) диэн киһи билиҥҥи олоҕунан буолбакка, олох олорорго бэлэмнэнэн усулуобуйа оҥосторун ааттыыллар. Ол эбэтэр, бүгүҥҥү күнүн көннөрү “черновик”, “набросок” курдук ылынар. Дьиҥнээх олох кэлин, бэнидиэнньиктэн, элбэх харчыланнаҕына, ипотекатын төлөөн бүтэрдэҕинэ, атын сиргэ көстөҕүнэ, кэргэн таҕыстаҕына, ойох ыллаҕына, үчүгэй үлэ буллаҕына, о.д.а. саҕаланар диэн толкуйдаах.
“Кэлиҥҥи кэмҥэ көһөрүү” диэн тиэрмин Арассыыйаҕа 1990-с сыллар бүтүүлэрэ киирбит. Бу тиэрмини бэрэпиэссэр, уйулҕа билимин дуоктара Владимир Серкин тобулбут. Кини манна Арассыыйа хотугулуу-илиҥҥи эрэгийиэнин олохтоохторо дойду киин эрэгийиэннэригэр көһүүлэрин психологическай мэхэньиисимин, олохпут табыгастаах килиимэттээх сиргэ көстөхпүтүнэ саҕаланыа диэн хастыы да сыл ыра санаалаах олороллорун үөрэппит.
Уйулҕа үлэһиттэрэ маннык көстүү Арассыыйа олохтоохторугар эрэ буолбакка, аан дойдуга барытыгар бэлиэтэнэрин ыйаллар. Өссө XIX үйэҕэ Британия биллиилээх суруйааччыта Редьярд Киплинг Индияҕа уһуннук олорбут англичаннар дьиҥнээх олох дойдубутугар көстөхпүтүнэ саҕаланыаҕа диэн бигэ санаалаахтарын ахтан аһарбыт.
Кимнээх хапсалларый?
“Кэлиҥҥи кэмҥэ көһөрүү” дьахтарыттан, эр киһититтэн тутулуга суох кимиэхэ баҕарар баар. Сүрүннээн 25-40 орто саастаах дьоҥҥо бэлиэтэнэр көстүү дииллэр. 40 сааһыттан киһи олоҕу сыаналыыр, инникитин толкуйданан көрөр, бэйэтин кыана туттар, былаанныыр диэн этэллэр. Маннык синдромҥа ылларбыт дьон өрүү табыгастаах кэми кэтэһиинэн олороллор: өрөбүлү, уоппусканы, үөрэхтэрин бүтэрэллэрин, үлэһит буолалларын… Кинилэр хамсаналларыгар, дьаһаналларыгар санааларыгар өрүү туох эрэ мэһэй, харгыс үөскээн иһэр, онтон сылтаан уһатан-кэҥэтэн иһэллэр. Бүгүҥҥү олохторуттан астымматтар. Хамнастара үрдээтэҕинэ “кэппиэйкэ эрэ” дииллэр, кыратык ыйааһыннарын түһэрдэхтэринэ онтон дуоһуйбаттар “өссө элбэҕи быраҕыам этэ” дииллэр, дуоһунастара үрдээтэҕинэ “дириэктэр буолуом этэ” диэн толкуйдууллар… “Кэлиҥҥи кэмҥэ көһөрүү” синдромугар ылларбыт дьон бэйэлэрин мэлдьи атын дьону кытта тэҥнииллэр итиэннэ мин кини саҕаны ситиспэтим диэн бэйэлэрин мөлтөхтүк, намыһахтык сананаллар, сахалыы туохха даҕаны ис буолбаттар.
Маннык дьон уйулҕа үлэһиттэригэр “хайдах бэйэбитигэр эрэллээх буолабыт?”, “олохпун уларытыахпын баҕарабын” диэн ыйытыылаах тиийэллэр эбит. Ол эрээри, анал үөрэхтээх дьон, дьиҥэр, бу туох даҕаны кыһалҕа, синдром, турук буолбатаҕын, көннөрү дьон толкуйа, көрүүтэ арыый атынын ыйаллар. Төрөппүттэриттэн, төрүттэриттэн илдьэ кэлбит көрүүлэрэ диэн этэллэр. Оччотугар аныгы төрөппүт үөрэхтээҕин быһыытынан кэнчээри ыччатын туһунан толкуйдуура, педагог эппитинии, остуол тула олорон сахалыы сайаҕастык кэпсэтэллэрэ ирдэнэр.
Төрөппүт холобура
Туох барыта кыраттан, сап саҕаттан саҕаланарын, ситимнэнэрин бары билэбит. Кырдьык, аныгы оҕо кинигэ аахпат дииллэрэ оруннаах. Тоҕо диэтэххэ, ийэ, аҕа бэйэбит кинигэни аахпаппыт. Оҕо кимтэн даҕаны көрөн үөрэнэрэ, ылынара суох. Эбэтэр оннооҕор тыа сирин оҕото сымыйа-кырдьык икки ардынан күннээҕи түбүгүн бүтэрэ охсоот, төлөпүөн үрдүгэр түһэр, аһылыкка кытта төлөпүөнүгэр умса түһэн олорор дииллэр, куорат оҕотун этэ даҕаны барыллыбат. Тоҕо диэтэххэ, төрөппүттэр бэйэбит төлөпүөммүтүн сыттана сытабыт, илиибититтэн ыһыктыбаппыт. Оҕо маны барытын көрөр уонна маннык гыныахха сөп эбит, ийэм тугу да гыммакка төлөпүөнүн тутан баран олорор буоллаҕына, ол аата көҥүллэнэр диэн өйдүүр. Бу содула улахан. Билигин урукку курдук утуйаары сытан оҕотугар кинигэ ааҕар төрөппүт аҕыйаабытын, бу сыыппара 30-тан тахса бырыһыаҥҥа эрэ тэҥнэһэрин ыйаллар. Бу сүрүн төрүөтүнэн куйаар ситимэ, гаджет диэн этэллэр.
Урукку кэмҥэ сырдык олоҕу ыраланан, үлэнэн олорор эбит буоллахтарына, билигин ол сырдык олох кэлбитин ыччат өйдөөбөт, өрүү эдэр, сэнэх сылдьыам, “Өндөрүүскэлии эттэххэ” сарсын даҕаны саҕалыам, ылсыам диэн бүтүн олоҕун уталытан, аһаран кэбиһэр.
Олоҕу оҥостуу уонна кэлиҥҥи кэмҥэ көһөрүү
Ипотеканан кирэдьиит ылбыт дьон хабалаҕа киирэбит диэн этэллэрэ оруннаах. Ипотекалара бүтүөр диэри олохторун саамай таһаарыылаах 10-20 сыллара ааһар. Ипотека бырыһыана үрдүк буолан хамнастарын улахан аҥаара олоччу ыйдааҕы төлөбүрдэригэр барар. Онтон сиэттэрэн баҕаларын хоту тас дойдунан күүлэйдээбэттэр, ыра санаа оҥостубут саҕынньахтарын атыыласпаттар, оннооҕор сорохтор астарыгар тиийэ кэмчилииллэр. Ол эрээри, бу кыһалҕаттан тахсар, дьиэ оҥостор соҕотох суол буоларын өйдүүр итиэннэ “кэлиҥҥи кэмҥэ көһөрүү” синдромун кытта бутуйбат ордук. Бу дьон олохторун барытын эрдэттэн былааннаабыт буолуохтарын сөп диэн ыйаллар.
Иккиһинэн, төрөппүттэр оҕобут уһуйааҥҥа бардаҕына, оскуолаҕа киирдэҕинэ, оскуолатын, онтон институтун бүтэрдэҕинэ диэн былааннарын көһөрдөр көһөрөн иһэллэр. Арай биирдэ өйдөммүттэрэ, оҕолоро номнуо үлэһит буолбут, сиэннэммиттэр, саамай күөгэйэр күннэрэ ааспыт, олохторун бэйэлэрэ баҕарбыттарын курдук олорботохтор, оҥостубатахтар. Оннук буолбатын туһугар ким эрэ кэлэн салайан, оҥорон, гынан биэрэрин кэтэспэккэ, дьыаланы бэйэ илиитигэр ылан, баҕа санааҕа, сорукка күннэтэ кыралаан хардыылары оҥорор ордук.
“Сарсыҥҥыттан диеталыам”
Күннээҕи олохтон холобурдаатахха, халлаан сылыйан, маҥнайгы сааскы бырааһынньык кэнниттэн элбэх кэрэ аҥаар сайыҥҥа бэлэмнэнэн тас көстүүтүн тупсарынар. Балачча элбэх кыыс чэ бүгүн эрэ бурдук аһылыгы, минньигэһи сиибин, сарсыҥҥыттан аспын аччатыам, дьарыктаныам, ыйааһыммын түһэриэм диирин истиэххэ сөп. Ол гынан баран, ол сарсыннара хас да сыл тухары үүнүмүөн сөп. Оттон олох, ону кытта хас даҕаны сыл элэс гынан аастаҕа ол.
Ыл да оҥор
Дьэ оччоҕо тугу гынабыт? Хайдах дьаһанабыт? Уйулҕа үлэһиттэрэ, бастатан туран, сарсыҥҥынан олорумаҥ, бүгүн хамсаныҥ дииллэр, ыл да оҥор диэн этиини үгүстүк тутталлар. Олох хаһан эрэ саҕаланарын, нууччалыы эттэххэ, били, “светлое будущее” кэлэрин кэтэһимэҥ, ааспытынан дуоһуйумаҥ дииллэр. Олох – бу бүгүҥҥү күн диэн этэллэр. Өрөбүлү былаанныыр ордук эрээри, үлэ күнэ даҕаны элбэх умнуллубат түгэни, үөрүүнү бэлэхтиир диэн ыйаллар.
Иккиһинэн, ханна эрэ баран сынньаныыны, өрөмүөнү, оҕоҕо кинигэ ааҕыыны, о.д.а. сарсыҥҥы күҥҥэ, кэлэр кэмҥэ көһөрүмэ диэн сүбэлииллэр. Аны уустук кэмнэргэ анаан таҥаһы, малы-салы мунньунар дьон баар. Эбэлэрбит, ийэлэрбит серваҥҥа турар мааны иһиттэрин хаһан эмэ, биирдэ эмэ туһаныахпыт диэн быыллыта туруоралларын бары да өйдүүр буолуохтааххыт. Атыылаһыллыбыт таҥас, мал кэмин кэтэһэн сытар, туһаныллыбат, устунан уоттуйар. Бу эмиэ синдром диэн ыйаллар. Бу күн тосхойорун кэтэһимэ, баары туһан диэн этэллэр.
Үсүһүнэн, билигин оҥороргор, гынаргар туох мэһэйдиир төрүөт баарын булан туоратарга сорун. Олох – эрэпэтииссийэ буолбатах, финала хаһан үүнэрин күүтүмэ. Олох – бүгүн уонна билигин буола турар көстүү. Онон кирэдьиит хаһан төлөнөн бүтэрин кэтэспэккэ, кыра даҕаны ситиһиини, үөрүүнү сыаналаа диэн сүбэлииллэр.
Төрдүһүнэн, былаанна оҥоһун, ону ситиһэргэ сорун уонна хайаан даҕаны болдьохто туруор диэн бэлиэтииллэр. Маныаха күннээҕи, тута туолар, түмүгэ көстөр былаан суолталааҕын чопчулууллар.
Людмила ПОПОВА, “Саха сирэ” хаһыат, edersaas.ru
Хаартыска: Портал о психологии