Саха сирин эдэр суруйааччыларын сүбэ мунньахтарын кыттааччылара, М.К. Аммосов аатынан ХИФУ Хотугу норуоттар тылларын уонна историяларын институтун устудьуоннара Айсен Никитин – Туймаада Уола уонна Ньургун Захаров – Ылгын Чыҥыйа хоһооннорун билиһиннэрэбит.
- Айсен Никитин — Туймаада Уола – 1993 сыллаахха Чурапчы улууһун Чурапчы нэһилиэгэр төрөөбүтэ. «Сэргэлээх уоттара» түмсүү чилиэнэ, 2010 сылтан хоһоон суруйуутугар холонор. «Сүрэхпэр доҕотторум бука бары» ырыа ааптара.
-
Сэрэйбэккин ини, эн?
Соҕотохсуйар түүммэр
-
Сүрэхпин арыйан көрүмэ,
Санаарҕыы куотума,
Сылааспыттан тэйимэ.
Тапталы эн билбэккин,
Таптыыбын дии мин эйиигин,
Дьэҥкир дууһаҥ сэрэйбэт,
Дьылҕаҥ суола көстүбэт.
Тэҥҥэ көрсүөх күммүтүн,
Күлүмнэс күн үҥкүүтүн.
Түүн, кытыл санааларын,
Кыыс ыйдаҥа уоттарын.
Иккистээн тыынна ылыах,
Иэйиилэрдэ амсайыах,
Тиэтэйбэккэ кэтэһиэх,
Тэтиммитин тэҥниэх,күүт… -
Бары-«Дьоллоохпут»
-
Сылаас таптал
Сылытар дууhаҕын,
Сааскы аламай күн
Саататар хараххын,
Сулустар тырымнаан
Санааҕын уларыталлар.
Сүппэт дьолуҥ түгэнэ,
Сиргэ аанньаллааҕыҥ…
Сарыал уотуттан
Саhыма, уот күөдьүйүө,
Саhарҕа сылааhыттан
Саҥаны,арыйа сатаа,
Самыыр таммахтарынан
Сааhылаа дьылҕаҕын,
Сүппэт дьолуҥ түгэнэ
Сиргэ талааннааҕыҥ…
Силистээх суолгун
Сиигирдимэ,кини чараас,
Сүрэҕиҥ талар дьолун
Сүтэримэ, дьоло таас,
Сүүрүгү утарыма
Сирдиэ кини инникигин,
Сүппэт дьолуҥ түгэнэ
Сиргэ харахтааҕын…
Сарсыҥҥы күҥҥэр эн
Сатабыллаах буол,
Сүрэх сүрүн сыалын
Сатыы сатыыр буол!
Сыл-хонук ааhыытыгар
Сэбирдэхтии хагдарыйыма.
Сүппэт дьолуҥ тугэнэ –
Сиргэ олох олорууҥ! - Өссө да…
Сүтэрдим көрсө иликпинэ,
Сайыҥҥы сылаас иэйиибин.
Сыырга сыылла иликпинэ,
Сырдата сатыыбын бэйэбин.
Хараҥа түүннэрбин аhарда
Хотой кыыл көҥүлэ-сөбүлээн.
Хотторбут санаам умайда,
Холоруктуу сүттэ-үөскээн.
Куотта инники кэскилим,
Күммүн кистээтэ былыкка.
Көмүс күhүҥҥү түүннэрим,
Киэр аастылар кууспакка.
Аны мин атыммын-дьоһуммун!
Аартыктарбын арыйдым…
Айан устун ууруом олукпун!
Айыам,суруйуом,сайдыам…
- Сэттис түүлүм
Им-балай хаайан саҕалаата,
Иэнэ биллибэт түлэй хараҥаҕа…
Санаам эрэ тыыннаах курдук…
Сүппүппүн, өлбүппүн дуу?… - Ханна да хардыылаа —
Хараҥа халбарыйбат,
Хаһыытаа да хайаа —
Хараҥа уларыйбат…
Киһи толкуйунан хотор эбит
Көстүбэттэр дойдуларын!
Ону тэҥэ тулуур тоһутар эбит
Отут олук охсуллубут хараҥатын!
Дьикти, түүлү тойоннооһун…
Билбэппин, билбэппин мин,
Тоҕо ол түүлгэ хоммуппун,
Тоҕо им-балайтан куоппаппын…
Ньургун Захаров — Ылгын Чыҥыйа – 1995 сыллаахха Чурапчы улууһун Чурапчы нэhилиэгэр күн сирин көрбүтэ. 2014 сылтан хоһоон суруйуунан дьарыктанар. «Үс кут» ыччат түмсүүтүн, өрөспүүбүлүкэтээҕи «Ыччат — олоҥхоhут» түмсүү сүбэтин, «Сэргэлээх уоттара», «Айар аартык» литературнай түмсүүлэр чилиэннэрэ.
- Сааскы салгын илгийэн
Сүрэх кылын ириэрэр,
Дьикти иэйии эргийэн
Уйаҥ кутум силлиэрэр…
Курус күнү билбэтэх
Оҕо сааhым билиннэ,
Мөкү тылы эппэтэх
Холку санаам тилиннэ…
Бу олорон соhуччу
Ойон туруом буолаарай,
Оҕо сааспар олоччу
Төннөр ырам туолаарай?..
Сааскы салгын барахсан
Илгий, илгий сүрэхпэр,
Курус күнтэн арахсан - Эргит бүппэт эдэрбэр!
- Дьону сэнээн, күлүү гынан
Дьоhун буола сатаама,
Үөхсэн, кыраан, куолулаан
Дохсун тылы туттума!
Барыта эргийэн кэлиэҕэ-
Тылыҥ бэйэҕин ситиэҕэ,
Биитэр сүрэх бааhа буолуоҕа—
Ыччат дьоңңун түңнэриэҕэ!
Саңарбыт саңан сүдү күүhэ
Чахчы кураанахха дуорайбат,
Кырык тыл эргийэр кэрдииhэ
Биир олоҕунан муңурдаммат!..
Барыта эргийэн кэлэрин,
Кырыhын син биир ситэрин
Хаhан даҕаны умнума,
Бэйэҕин эрэ санаама!..
Үтүө тылыҥ сырдык тыына-
Ыччат дьоңңун арчылыа,
Өлөр күңңэр тылыҥ кыыма-
Дьиңин кимин арыйыа!..
Киhи буолуҥ, саха буолуҥ—
Дьоңңо үтүөнү баҕарыҥ,
Быдьар тылы тумна куотуҥ—
Мөкү санааны аhарыҥ! - Түүл уонна илэ силбэhиитэ-
Барыта биир тэң буолуута,
Мин бу билиңңи олоҕум,
Бу борук — сорук күннэрим…
Киhиттэн киhини араарбат,
Кими да, тугу да ордорбот
Олохпут устарын аахайбат,
Бэл бүтэр уhугу ахсарбат…
Биир кэм күн сарыалын көрсөбүн,
Ардыгар букатын да көрбөппүн,
Биир кэм ыйдаңа доҕоро буолабын
Ардыгар уордайан куотабын…
Бу дьикти, салҕыбыт күннэрим
Бүтэри даҕаны билбэттэр,
Харахпын саппатах түүннэрим
Соhуччу сарбыллан хаалбаттар…
Сүүрбэлээх күөгэйэр саастарбын
Туругум сааhырдан кэбистин,
Көччүйэр, көрүлүүр чаастарбын
Илэ түүл олоҕо тэбистин!.. - Төрөөбүт дойдулаах буоламмыт-
Син омук ааттанан эрдэхпит,
Ийэ сир салгынын тыынаммыт-
Сахалыы саңаран кэллэхпит.
Сирэ суох омукпут уhаабат-
Кэнэҕэс олохпут сырдаабат,
Төрүт тыл даҕаны тыыннаабат-
Көңүл тыын даҕаны быыhаабат…
Төрөөбүт мин сахам сиригэр
Ыччатым олоруо буоллаҕа,
Хааччаҕы билбэккэ көччүйэн
Дьэ чахчы харыстыа турдаҕа…
Хайа да бэйэлээх омуктар
Сирдэрин бас баттах биэрбэттэр,
Сололоох даҕаны атастар
Норуоту таңнаран кээспэттэр…
Төрөөбүт мин сахам дойдута-
Мин сүргэм, мин кутум — барыта,
Төлөннөөх сүрэҕим ырата-
Үйэҕэ көңүллээх буолуута! - Тоҕо киhи кураанахтан
Эрэли саҕарый?
Туолбатын билэ билэ
Күн, түүн күүтэрий?..
Сүрэхпит эрэлэ
Хаhан да самныбат,
Өлөр да ыарыыга
Букатын бэриммэт…
Эрэлэ суох киhи олорбот-
Эрэйин умнубат,
Эрэлэ суох киhи оңорбот-
Элбэҕи тулуйбат…
Чахчы да эрэлбит
Хаhан да уостубат,
Бу сүтэр түгэммит
Кинини баhыйбат…
Эрэниҥ-
Барыны кыайахпыт,
Эрэниҥ—
Тыыммытын ылыахпыт! - Эн баар этиҥ
Түүл илэҕэ эргийэн
Түүн күнү көрсөрбөр,
Мөкү үтүө силбэhэн
Мин барыны сөҕөрбөр…
Баар этиҥ
Кутум көңүл көччүйэн
Куйаартан дьолу буларбар,
Дьиктилээх иэйииттэн
Мин дьоллоох буоларбар…
Баар этиҥ
Буруйбун билинэн
Бэйэбин үөҕэрбэр,
Кырдьыкпын этинэн
Сүрэхтиин чэпчиирбэр…
Баар этиҥ
Барыттан кэлэйэн
Куруhу кууhарбар,
Эрчимим элэйэн
Кыраттан самнарбар…
Баар этиҥ
Куорсуммун анньынан
Куйаарга дайарбар,
Хомуhун тылбынан - Хорсуннук туойарбар…
Бэл баар этиҥ
Куотуна сатааммын
Соҕотох хааларбар,
Сылааны умнаммын
Утуйбат буоларбар…
Баар этиҥ барыга
Баар эбиккин билигин да… - Бу мин чараң аларбар
Тойугум өрүү дуорайдын,
Көччүйэ кэлэр күннэрбэр
Ахтылҕан тыына илгийдин!
Сүүрбүт — көппүт сыhыыларбар
Оҕо омунум кэтэстин,
Мин дьолу билбит түөлбэбэр
Күн өрүү күлүмнүү тыктын!
Ыллаабыт ырам кырдьыгын
Бу дойдум чахчы биллэҕэ,
Тыыннаах сүрэҕим сырдыгын
Кини миэхэ иңэрдэҕэ…
Сүүс үйэ да5аны аастын
Мин кутум манна көрүлүө,
Дьолу билбит оҕо саастыын
Күн ахсын көңүл көччүйүө! - Күhүңңү куруhу
Кэхтиигэ тэңнииллэр,
Чуңкутар күннэрин
Олус да сирэллэр…
Арай мин кинини
Сүрдээҕин таптыыбын,
Ол дьикти иэйиини
Олустук суохтуубун…
Хараңа былыттар
Ардаҕы аҕалан
Ыраастыыр курдуктар
Мин куппун барыттан…
Айылҕам саhаран
Олоххо ыксатар,
Ааспыты санатан
Иэйиини күөдьүтэр…
Мин кэрэ күhүммүн
Арахсыы дэhэллэр,
Араҕас өңнөө5үн
Олус да сирэллэр:
Арай мин кинини
Сүрдээҕин таптыыбын,
Ол дьикти иэйиини - Олустук суохтуубун.