Урут диибин дуу? Былыр диибин дуу? Чэ, арыый эдэримсийэн урут — диим.
Урут, кыра сырыттахпытына, кыаһылыыр кыһын бүтэн, көҥүлгэ көтүтэр саас чаҕыллан кэллэҕинэ, хотоҥҥо куутуйаламмыт хороҕор муостаах уонна билиҥҥи курдук компьютер дьоно буола илик, оҕо-аймах таһырдьаттан киирбэт этибит. Оторой-моторой өттүбүт чалбах таҕыста даҕаны ону күнү-күннүктээн буккуйар, кэһэр адьынаттанарбыт. Халтараан, муустаах чалбаҕы кэһии, туһугар сүрдээх тардыылаах оонньуу. Ууну киирсэбэй саппыкы сототун оройунан баспаккаҕын, халтарыйа-халтарыйа этэҥҥэ кэһэн туораатаххына, астыныы бөҕөтүн ыларбыт. Ол астыныыны ылаары уол-аймах бэрт уустук тургутууну ааһарбыт. Онтон уу анныгар сытар чэҥтэн халтарыйан тас иэҥҥинэн бардаххына, улахан кыһалҕа саҕаланара. Төрөппүттэрбит ууга түспүппүтүн биллэхтэринэ сэттэбитин биэрэллэрэ. Онтон куттанан, хахха сиргэ хорҕойон олорон хас эмэтэ чаас устата инчэҕэй таҥаспытын куурдунан дьаабыланарбыт. Төһө даҕаны хахха сиргэ састарбыт сааскы халлаан тымныы буолан, уоспут көҕөрүөр дылы тоҥорбут. Тэлэгириэйкэлээх буоллаххына баата таҥас кууран биэрбэккэ сордуура. Уот оттон куурдунарыҥ сатаммат. Тоҕо диэтэххэ, дьиэҥ бу турар. Уот отуннуҥ даҕаны сонно тутуллаҕын. Аны туран, куурбут таҥаспытын кэтээт, туох баар көрсүбүт кыһалҕабытын барытын таһы-быһа умна охсон, хаттаан чалбахха түһэр түгэннэрбит эмиэ бааллара.
Биирдэ, муус устар ый бүтүүтэ, Таатта Эбэ мууһун үрдүнэн ууланан турдаҕына, бэһиэ буоламмыт ол-бу маһы хомуйан болуот оҥостон, дьиэбит анныгар сытар үрэхпитигэр анньан кэбистибит. Бииргэ төрөөбүт убайым Уучаан, миигиттэн арыыйда аҕа саастаах Сиэнньэ уонна икки кыбартыыралаах уопсай дьиэбитигэр истиэнэ нөҥүө ыаллаһан олорор аймахтарбыт уоллара Гоша буоланнар болуокка киирдилэр. Миигин уонна Сюк диэн убайбын кытта бииргэ үөрэнэр аллар атаспытын
— Болуот уйбат , — диэннэр ылбатылар. Биһиги олорсоору анньыалаһан көрдүбүт даҕаны, чугаһаппатылар.
Сюк биһиэхэ кэлбит соруга — айаҕын иһэ ириҥэлээх ымынах буолан үөрэммэккэ дьиэтигэр олорор Уучааҥҥа барбыт уруоктарын быһааран, көрдөрөн биэрии. Ол сорудах үрдүнэн-аннынан соҕус толорулунна. Ханнык биридимиэттэргэ тугу ааспыттарын Сюк бэрт түргэнник кэпсээтэ. Тиэмэтинэн быһаарыы оҥоһуллубата. Ыарыһахпыт даҕаны онно улаханнык наадыйбата.
Дьоммут үөрэ-көтө ураҕастарынан чиэстэнэн үөс диэки хотоойу үлүгэрдик анньынан кэбистилэр. Чиэстэнэр мастара тимирэриттэн көрдөххө, уу биһигини синньигэс биилбитинэн курдук, сорох сиринэн оҥхой-оҥхой дириҥээн ылар. Болуоттаахтарбыт олох хараабылынан устан иһэр курдук сананнылар быһыылаах. Төттөрү-таары балайда уһуннулар, киһиргээһин бөҕөтө. Биһигини араастаан ыыстыыллар. Сюкпунаан итинник атаҕастабылы тулуйбатыбыт, тылбытынан киирсэ-киирсэ устунан сэриилэһэн, буорунан быраҕаттаатыбыт. Дьоммут сотору буолан баран биэрэккэ тиксэрии болуоттарын салайдылар. Чугаһаан иһэннэр туохха эрэ иҥнэн ыйанан хааллылар. Ураҕаһынан чиэстэнэн анньына сатыыллар да , болуоттара хамсаан да көрбөт. Итини көрөөт, биһиги күннүүр аакка бардыбыт, тыл саамай кыһыылааҕынан суустуубут.
“Манна хонор буоллугут, биһиги дьиэбитигэр бардыбыт”, — эҥин дэһэбит. Убайдарым ыгылла сылдьар дьон абаларыгар — Биэрэккэ таҕыстахтарына иккиэммитин кэһэтиэх буолан саанныллар. Биһиги ол аайы кымаардаан бэрт, араастаан туттан-хаптан кыынньыыбыт. Дьоммут өссө төхтүрүйэн “Раз, два”, — диэн хамаанданан анньыннылар. Ол сылдьан Уучаан Гоша чиэстэнэ турар ураҕаһын алҕас туура анньан кэбистэ. Гошабыт ураҕаһын баттыы турбут буолан, умса баран моччуукка түһэн эрэр кус курдук аҕыйахта сапсынаат, ууга “кур” гынан хаалла уонна харбыыр икки, кэһэр икки ардынан иннин диэки дьүккүҥнээн кытылга таҕыста уонна уута саккыраабытынан, сирэйэ уһаабытынан, ыбыгырыы-ыбыгырыы дьиэтигэр ойдо. Биһиги ити бэйэлээх көрүдьүөһү көрөн күлсүү бөҕөтө.
Гошабыт дьоно дьиэлэригэр суох кэмнэрэ этэ уонна биэс оҕоттон соҕотох уол буолан олох мөҕүллүбэт буолара. Онон таҥаһын кистээн куурдунар туһунан санаан даҕаны көрбөтө быһыылаах. Болуокка хаайтарбыт Сиэнньэбит ыгылы йан киирэн барда. Миэхэ туһаайан: “Ууттан сүгэн таһаар. Ууга түстэхпинэ аҕам кэһэтиэ”, — диэхтиир. Үчүгэйэ бэрт дии! Ууттан сүгэн таһааран бэрт! — диэн тиэхэлээн биэрдим. Сиэнньэ атаҕынан лаппа кыанара. Миигиттэн туһа тахсыбатын билэн, болуот биир уһугуттан сүүрэн кэлэн ыстанан кэбистэ. Биэрэккэ дылы үс миэтэрэ курдук сири кытыытын диэки биир атаҕынан үктэнэн ылаат тахсан кэллэ уонна саҥата суох дьиэтин диэки тэбинэ турда. Ити кэмҥэ, аны болуокка соҕотох хаалбыт, убайым Уучаан ураҕаһа халты баран ууга “бар” гынан хаалла. Тымныы ууттан соһуйан хараҕын быччаччы көрбүт. Сюктуун күлэрбититтэн саҥа уоскуйуох курдук буолан иһэн, аны бу көөчөөн көрүн көрөммүт хаттаан собуоттанан олох сиргэ төкүнүйэ сылдьан күлэбит. Убайым биэрэк туруору өттүнэн тахса сатыыр буолан, сатаан дабайбакка халтарыйан төттөрү үөс диэки киирэ турар. Ону көрө-көрө биһиги олох “буорайдыбыт”.
Балайда бириэмэ ааспытын кэннэ, киһибит балаһыанньата мөлтөөбүтүн син өйдөөммүт, күлэрбитин нэһиилэ туттуна-туттуна ураҕас ылан ууннубут. Тутуспутун кэннэ соһон биэрэккэ лаппа чугаһаттыбыт. Киһибит муҥнаах эрэллээх баҕайытык кытылга үктэнээри аҥар атаҕын көтөхпүтүн кэннэ биһиги эмиэ күлэн тоҕо бараммыт ураҕаспытын ыһыктан кэбистибит. Убайым үөхсүбүтүнэн биэрэктэн таҥнары үөс диэки ураҕаһын туппутунан кэннинэн сурулаан уста турда. Чохчойон турар буолан уута моонньугар тиийэ оҕуста, инньэ гынаатын кытта ураҕаһын быраҕан харбаан ньолботто. Биһиги оройдор ону көрөн “уҥа-уҥа бардыбыт”. Бу кэмҥэ Гошабыт тиэрэ үктэммитинэн, саҥа таҥастаах кылбайан кэллэ. Уучаан ууга сылдьарын көрөн омун-төлөн бөҕө буолан ураҕас туппутунан сүүрэн тиийэн уунна. Киһитэ ыксаабыта бэрт буолан, Гошатын эмискэ тардан ууга ньылбы соһон ылла. Аны Гошабыт ураҕаһын туппутунан үрэх ортотун диэки хатыыскалыы турда. Сюк биһиги олох иэдэйдибит, быарбыт көһүйэн хаалла. Күлэрбитин тохтото сатыыбыт даҕаны туһа суох. Инньэ гынан, сэниэтэ суох мээнэ күллэрэстии сытабыт. Сюгүм куһаҕан баҕайытык орулаан ылла уонна ыксаан түөрт атах буолан дьиэтин диэки үнүөхтээтэ. Тэйэ түһэн баран туран байааттаҥныы-байааттаҥныы барда. Ол былаһын тухары уоскуйбакка күлэр дуу, ытыыр дуу курдук орулаан ылар. Мин сэниэм эстэн, син уоскуйа быһыытыйдым. Гошалаах Уучаан өй буланнар сайын сөтүөлүүр сыырынньа, кумахтаах сирбитинэн саккыраһан таҕыстылар. Гоша бабыгырыы-бабыгырыы дьиэтигэр сүүрдэ. Убайым сыгынньахтанан, тииһэ-тииһигэр сыстыбат буола тоҥон таҥаһын уһулла. Мин аньыыбын-харабын боруостанаары уонна сынньыллымаары таҥаһын ыган, куурда ыйаатым. Сиргэ олороругар сылаас буоллун диэн толостуопкабын устан тэлгээтим. Быыһыгар дьонум ууга устан ньолбоһо сылдьалларын санаталааммын күлэн ылабын. Оччоҕуна убайым тоҥон титирии олорон куһаҕан баҕайытык мин диэки көрүтэлиир. Кини сотору соҕуһунан тулуйбакка, инчэҕэй таҥаһын кэтэн кэбистэ уонна салыбыраан-илибирээн: “Дьиэлиэххэ!” — диэтэ.
Кини ууга түспүппүтүн биллэримээри, киирээт сулбу хоспутугар аастыбыт эрээри ийэбит инчэҕэй атах суолунан суоллаан тутан ылла. Бу сырыыга Уучаан ыалдьа сылдьарын учуоттаан мөхпөтө, сыгынньахтаан ороҥҥо сытыаран итии чэй иһэрдэн утутан кэбистэ.
Биһиги көлүөнэ уолаттар үксүбүт ити курдук өлөр-тиллэр икки ардынан араас түбүлээннэргэ түбэһэн улааттахпыт. Ол, оччотооҕу уол оҕо оҥоһуута буоллаҕа. Мин сарсыныгар, дэлби күлбүтүм содулугар, тараһам дэлби көһүйэн уһуктубутум.