Былыр былыргыттан сахалар “алаас ааттаах, дойду сурахтаах, сурт кэриэстээх, өтөх төҥүргэстээх” диэн өйдөбүллэри тутуһан кэлбит дьоммут.
Ол эрээри кэлиҥҥи сылларга сир-дойду аата уларыйан, алаастарбыт былыргы ааттара умнуллуох курдук буоллулар.
Соторутааҕыта Таатта улууһун Чөркөөҕүн Ытык сүбэтин эр дьоно бэрт сонун сүүрээни олоххо киллэрдилэр. Ол суотабай төлөпүөҥҥэ анал мобильнай сыһыарыы оҥорон, нэһилиэктэрин сирдэрин төрүт ааттарын каартатын оҥордулар.
Бу туһунан биһиги Таатта улууһун Чөркөөҕүн олохтооҕо, өрөспүүбүлүкэ тыатын хаһаайыстыбатын туйгуна Гаврил Вырдылины кытта кэпсэтэбит.
“Дойдум барахсаны туохха да биэрбэппин…”
— Гаврил Гаврильевич, бастатан туран, бэйэҕин билиһиннэрэргэр көрдөһөбүн.
— Таатта Чөркөөҕөр күн сирин көрбүтүм. Ийэм Анна Гаврильевна холхуос ыанньыксыта, 8 саастаахпар ыалдьан күн сириттэн барбыта. Аҕам Гаврил Власьевич холхуос, сопхуос хонуутун үлэһитэ, сэрии кыттыылааҕа этэ. Бииргэ төрөөбүттэр алтыабыт.
Чөркөөх оскуолатын 1969 сыллаахха бүтэрэн баран, сопхуоска 15 сыл устата оробуочайдаабытым, болуотунньуктаабытым, маастардаабытым уонна прорабтаабытым. 90-с ыарахан сылларга сэттэ сыл кэлэктиибинэй хаһаайыстыба дириэктэринэн, биэс сыл нэһилиэк баһылыгынан үлэлээбитим. Үлэ бэтэрээнэбин. Төрөөбүт Чөркөөхпүттэн харыс да халбарыйбатах киһибин, дойдум барахсаны туохха да биэрбэппин. Ыаллыы Тыараһа кыыһынаан ыал буолбуппут, 9 оҕолоохпут: сэттэ уол уонна икки кыыс. Кэргэним Матрена Николаевна култуура туйгуна этэ. Өрөспүүбүлүкэҕэ бастакы уонна соҕотох Оҕо драмтыйаатырын тэрийбит, салайбыт, режиссердаабыт көмүс киһи.
Благовещенскайга тутааччы-тиэхиньик идэтин кэтэхтэн үөрэнэн бүтэрбитим. Оскуоланы бүтэрээт, СГУ саха салаатыгар үс сыл субуруччу туттарсыбытым. Дьиҥэр, ирдэнэр баалга хапсар этим да, тоҕо эрэ олох ылбат этилэр. Кэлин биллибитинэн, оччолорго “Таатта оҕолорун үрдүк үөрэххэ ылымаҥ” диэн обкуом уурааҕа баара эбитэ үһү диэн буолла. Оннук да буолан, үөрэххэ киирбэтэх буоллаҕым дии. Мин курдук төһөлөөх ыччат дьылҕата сарбыллыбыта буолуой? Аны итинник быһыы хатыламматар ханнык…
Каартаҕа — 850-тан тахса сир аата
— Арассыыйа норуоттарын култуураларын нэһилиэстибэтин сылын Чөркөөх кырдьаҕастара олох ыччаттарга холобур буолар, кэпсээҥҥэ сылдьар “өттүк харалаах” көрүстүгүт дии. Кэпсэтиибитин дьэ саҕалыахха.
— 2019 сыллаахха нэһилиэкпит баһылыга Андрей Семенов саастаах дьону барыбытын мунньан олорон, алаастарбыт, төрүт сирдэрбит ааттарын-суолларын тилиннэрэн, анал каарта оҥорорбутугар тыл көтөхпүтэ уонна хамыыһыйа тэрийбитэ. Онно 70 саастарыттан үөһэ нэһилиэкпит Ытык сүбэтин эр дьоно киирбиппит. Ол хамыыһыйаҕа салайааччынан миигин талбыттара. Уустук үлэҕэ түбэспиппит – урукку алаастарбыт, үрэхтэрбит былыргы ааттара умнуллан бардылар. Аныгы көлүөнэ дьон өйдөнөрдүү, судургутутан ол алааска оттообут дьон ааттарын биэрэн эрэллэр. Холобура, “Вырдылин оттуур алааһа” диэбит курдук. Онон былыргы сир аата олох да симэлийэн хаалар кутталланна. Биһиги, аҕам саастаахтар, уруккуттан да ити тиэмэҕэ дьиксинэн кэпсэтэр этибит. Сирбит-уоппут урукку ааттара сүтэн эрэр диэн хомойорбут. Ыччат дьон, бэйэм уолаттарым даҕаны, дойдубут сирин ааттарын билбэттэриттэн, араастаан уларытан ааттыылларыттан кыһыйар этим. Онон кырдьаҕастар урукку алаастарбыт, күөллэрбит ааттарын чөлүгэр түһэрэргэ көхтөөхтүк ылсыбыппыт.
Чөркөөх нэһилиэгэ Октябрьскай нэһилиэк диэн аатынан биллэр. Уруккута биэс нэһилиэк холбоһон, Октябрьскай диэн ааттаммыппыт. Билигин баар 90-80 саастаах кырдьаҕастары кытта сүбэлэһэн, урут үлэлээбит-хамсаабыт сирдэрбит ааттарын туоһулаһан чопчулаабыппыт. Олох мунаарбыт боппуруостарбытын сир түҥэтигин докумуоннарын архыыбыттан булан, онон сирдэппиппит. Ол курдук, икки сыл үлэлээн каарта оҥорбуппут. Ити каартаны нэһилиэкпит сир боппуруостарыгар үлэлэһэр исписэлиис (землеустроитель) Олег Ушницкай ноутбукпар киллэрэн биэрбитэ уонна хайдах үлэлиири, туох бэлиэлэри туруорары, суруйары өйдөтөн биэрбитэ. Төлөпүөҥҥэ сыһыарыыны Москваҕа олорор уолум Власий Вырдылин-Саҥарар Былаас оҥорбута.
Миэхэ үөлээннээҕим Алексей Новгородов бастайаанна үлэлэһэн көмөлөстө. Билигин биһиги кэккэбитигэр суох 90-наах кырдьаҕас Егор Тимофеев, куоракка олорор эмиэ 90-тан тахсыбыт кырдьаҕас Николай Кириллин олус элбэх сүбэни биэрбиттэрэ. Эрдэтээҥҥи Чөркөөх устуоруйатын кинигэтин 1-кы туомугар киирбит кырдьаҕастарбыт суруйан хаалларбыт Афанасий Захаркин, Иван Слепцов, Михаил Жегусов ахтыыларын уонна нэһилиэкпит төрүт олохтоохторо, урукку өттүгэр от-мас, хонуу, сүөһү үлэтигэр үлэлээбит, булчут дьоммут күүс-көмө буолан, сүбэлэһэн, мөккүһэн, биир санааҕа кэлэн, каартабытын оҥордубут.
Билбэт киһи көрдөҕүнэ, сүрдээх боростуой курдук. Сир аатын ыллыҥ да, каартаҕа тиһэ олорор курдук көстөр быһыылаах. Олох оннук буолбатах. Умнуллубут сирдэр ааттарын чөлүгэр түһэрии сүрдээх уустук. Былыргылыы хайдах ааттаммытынан каартаҕа киирэрэ олус эппиэтинэстээх. Хас биирдии буукубата таба буоларын туһугар кыһанныбыт.
1992 сыллаахха сопхуостар үлэлэрэ тохтообутун кэннэ чааһынайга сир оҥоһуутугар бэриллибит сирдэр биэдимиэстэрин, урукку докумуоннарын хомуйан, кырдьаҕастарбытын кытта сүбэлэһэн оҥордубут. Ол эбэтэр барыта 850-тан тахса сир аата киирдэ.
— Хас да ааттаах сир баар буолуо дии? Оччоҕо?
— Ол ааттартан туох да мөккүөрэ суох саамай кырдьаҕас ааты ылабыт. Холобура, “Кашемир алааһа” уонна “Баҕарах” диэн икки ааттаах сир баара. Биһиги туох “Кашемира” буоллаҕай диэн мунааран, архыыптан көрдөөн билбиппит “Кашемир” диэн былыр Польшаттан көскө кэлэн олорбут киһи аата эбит. Оттон алаас былыргы аата — “Баҕарах”. Онон Баҕараҕынан барда.
Түгэнинэн туһанан, сир аатын хомуйарга көмөлөспүт Чөркөөҕүм эр дьонугар, ордук кырдьаҕастарбар махтанабын. Оҕонньоттор бары көмөлөстүлэр. Куттанарым баар, биһиги көлүөнэ бу дойдуттан бардаҕына, ситим быстан хаалыан сөп.
Үлэ үүнэр көлүөнэҕэ ананар
— Көмпүүтэргэ бэчээттииргэ хайдах үөрэммиккиний?
— Кэргэним 2007 сыллаахха ыалдьан, бу дойдуттан барбытыгар оҕолорум ноутбук атыылаһан биэрбиттэрэ уонна “ийэбит туһунан ахтыы кинигэтэ суруй” диэбиттэрэ. Үс сыл ахтыылары хомуйан кинигэ таһаарбытым. Билигин биэс ахтыы кинигэлээхпин, ол иһигэр — “Вырдылин аймах төрүччүтэ”.
— Билигин ити каартаҕын салгыы сылдьаҕын дуо?
— 1926-1928 сыллардааҕы биэрэпискэ олоҕуран, Чөркөөх дьоно хайа алааска, үрэххэ олохсуйан олорбуттарын быһааран, каартаҕа киллэрэ сылдьабын. Чахчылары архыыптан, эрдэтээҥи биэрэпистэн, ахтыылартан, кырдьаҕастартан хомуйабын. Оччолорго нэһилиэккэ 439 ыал баар эбит. Ол барыта чуолкайданан киириэхтээх, чугаһаттым.
Бу үлэ барыта үүнэр көлүөнэбитигэр ананар. Ыччат дойдутун сирин аатын сэргэ өбүгэтэ ханна олорбутун билиэ этэ. Онтон саҕаланар төрөөбүт дойдуга, тылга таптал дии саныыбын. Уонна кэнэҕэс олох өссө тубустаҕына, сибээс, транспорт, энергияны ылыы сайыннаҕына, дьон өбүгэлэрин алаастарынан арахсан тарҕаһыахтара дии саныыбын. Оччоҕо бу үлэ туһата үгүс буолуо. Тоҕо 1926-1928 сыллардааҕы биэрэпиһи таллым диир буоллахха, холхуостааһын буола илик кэмэ. Гражданскай сэрии бүппүтэ, кулаактааһын арыый илик — ыаллар алаастарыгар бааллар.
— Атын нэһилиэктэр төһө сэргииллэрий?
— Элбэх араас сирдэргэ көһөн олорор кырдьаҕастары кытта билистим. Мэйиибин эрчийэр үлэ. Саамай үөрүүлээҕэ, Таатта нэһилиэктэрэ батыһан, сирдэрин-уоттарын каартатын оҥорон эрэллэр, сорох бүтэрдэ. Кыйылар бу ыйга бүтэрдилэр. Тыараһаҕа Никифор Жерготов эрийэн сүбэ-ама ылар. Олус үчүгэй үлэ тахсан эрэр диэн бэлиэтиэххэ сөп.
Уопсайынан, бу үлэни өрөспүүбүлүкэбитигэр национальнай бырайыак быһыытынан тэрийиэххэ наада. Оччоҕо бүтүн Саха сирин үрдүнэн нэһилиэктэр сирдэрин былыргы ааттара тиллиэ этэ. Билигин хас нэһилиэк аайы ытык кырдьаҕастар, араас өркөн өйдөөхтөр бааллар аҕай буоллаҕа эбээт. Ити күүһү нэһилиэктэр баһылыктара өйдөөн, туһаныахтарын наада. Аны биир үчүгэйэ — бу бырайыагы биһиги биир харчыта суох “дойдубут туһа” диэн босхо оҥордубут. “Норуот күүһэ — көмүөл күүһэ” дииллэрэ кырдьык.
… Чөркөөх нэһилиэгин Ытык сүбэтин үтүө холобурун өрөспүүбүлүкэ улуустарын бары нэһилиэктэрэ өйүөхтэрэ диэн эрэнэбит.
Елена ПОТОЦКАЯ, “Саха сирэ” хаһыат, edersaas.ru