Сыыр курдук бүлүүдэни барытын минньитэр, амтанын тупсарар бородуукта баара буолуо дуо? Ол иһин кэнники кэмҥэ дьон-сэргэ сыыры хото атыылаһан, күн аайы кэриэтэ туһанар.
Аан дойдуга сыыр 2000-тан тахса көрүҥэ баар. Ол эрээри чуолкай сыыппараны ким да этэр кыаҕа суох.
Кэнники кэмҥэ сыыр сыаната олус үрдээтэ. Киилэтэ тыһыынчаттан тахса солкуобайдаах сыырдар бааллар. Ону тэҥэ “сыыртан бородуукталар” атыыланаллар. Сыаналара чэпчэки буолан (350-500 солкуобай), дьон үксүн бу бородууктаны атыылаһар. Онтон бу “сыыртан бородууктабыт” сыыртан туох уратылааҕый, киһи доруобуйатыгар хайдах дьайыылааҕый?
РФ тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтэ Арассыыйаҕа сыыртан бородууксуйаны киллэрэри уонна атыылыыры бобуохха диэн этии киллэрэн турар. Дьэ, тоҕо?
2018 сыллаахха тыа хаһаайыстыбатын миниистирэ Александр Ткачев сыыры оҥорорго үүнээйи арыытын уонна бороһуок үүтү туһанары бобуохха диэн этии киллэрбитэ. Владимир Путин миэрэ ыларга сорудахтаабыта да, билиҥҥи туругунан, уларыйыы суох. Арай, хаҕар “сыыртан бородуукта” диэн суруйарга эбээһинэстээбиттэрэ.
Туох уратылааҕый?
Дьиҥнээх сыыр 100% ынах үүтүттэн, сүөгэйтэн, чөчөгөйтөн оҥоһуллуохтаах. Оттон сыыртан бородууктаны, сүөгэй, үүт оннугар үүнээйи арыытынан, бороһуок үүтү туһанан оҥороллор диэн “Роскачество” быһаарар.
«Росконтроль” туһанааччылар сойуустара Арассыыйа уонна Белоруссия сыыры оҥорон таһаарааччылар бородууксуйаларын – маҕаһыыннарга атыыланар сыыр 30 көрүҥүн хаачыстыбатын бэрэбиэркэлээн көрбүттэрэ. Чинчийии көрдөрбүтүнэн, 60%-ра, ол эбэтэр 30 көрүҥтэн 18-һа “фальсификат” буолара биллибитэ. Ол эбэтэр, сымыйанан “ГОСТ-унан оҥоһуллубут сыыр” диэн ааттаахтар. Бу сыырдарга биир да кыраам ынах үүтүн булбатахтар. Өлүүскэнэн быһыллан атыыланар сыыдарга “фальсификат” ордук элбэх эбит.
Ону хайдах билиэххэ сөбүй?
Көннөрү киһи дьиҥнээх сыыры уонна сыыртан бородууктаны сытынан, амтанынан араарара уустук. Ол эрээри, син быһаарсыахха сөп эбит. Туохха болҕомтону ууруохха нааданый?
1. Сыаната. Чэпчэки сыаналаах буоллаҕына, бороһуок үүттэн, үүнээйи арыытыттан оҥорбуттара чуолкай. Дьиҥнээх сыыр сыаната 600 солкуобайтан намыһах буолбат. Ол эрээри, ордук омук дойдуларыттан кэлбит сыыр сыаната үрдүк эрээри, дьиҥнээҕэ саарбах буолуон сөп.
2. Маркировката. Сыыр 100% ынах үүтүттэн оҥоһуллубут эрэ буоллаҕына, тас суутугар “сыыр” диэн суруллуохтаах. Ирдэбил оннук. Атыттарга “үүт сыата солбуллубут сыыртан бородуукта” диэн хайаан да суруллуохтаах.
3. Састааба. Сыыр суутугар суруллубут састаабын болҕойон ааҕар буолуҥ. Үүнээйи арыыта туһаныллыбыт буоллаҕына, дьиҥнээх сыыр буолбатах. Сыыр састааба маннык буолуохтаах: сыа — 20-55%, белок – 15-30%, минераллар, битэмииннэр. 100 кыраамыгар 400-тэн тахса калорийдаах.
4. Оҥорон таһаарааччы. Суутугар (тас хаҕар) оҥорон таһаарааччы туһунан дааннайдар, бородуукта аата, сыатын бырыһыана, суорда, састааба, туһаныллар болдьоҕо суруллубатах буоллахтарына, бу бородуукта хаачыстыбатыгар ким эппиэтинэһи сүгэрий? Ханна оҥоһуллубута биллибэт, саарбах бородуукта буолан тахсар.
Ол эрээри, билигин атыыһыттар сыыры бысталаан баран, салаппааҥҥа суулаан атыылыыллар, онон быһаарсарга өссө уустук. Маннык түгэҥҥэ атыыһыттартан сыыр суутун, сэртипикээтин көрдөөн ылан, көрүөххэ сөп.
Сыыр туһата
Тоҕо албынныылларый? Биллэн турар, сыанатын чэпчэтэр туһуттан. Чэпчэки сыаналааҕы хамаҕатык атыылаһаллар. Үүт сыаната үрдүгэ биллэр, ону тэҥэ, харайарга, оҥорорго ирдэбиллэрэ ыарахаттар. Биир киилэ сыыры оҥорор туһуттан, 10 киилэ үүт наада. Киилэ үүт сыанатын 70 солкуобайынан быстахха, биир киилэ сыыры оҥоруу быһа холоон 700 солкуобай буолан тахсар. Манна уу, уот, тиэйии-таһыы, уматык ороскуотун, үлэһит хамнаһын эбэн кэбиһиҥ.
Дьиҥнээх сыырга триптофан, лизин, метионин диэн аминокислоталар, А, В, Е, Д, С битэмииннэр, магний, калий, фосфор, цинк, тимир, үчүгэй иҥэмтиэлээх кальций бааллар. Бу маннык аминокислоталаах белок киһи организмыгар баар белокка чугас, онон ордук туһалаах. Ону тэҥэ, сыыр атын ас белогун аминокислотатын байытар дьайыылаах. Аминокислота иммунитеты бөҕөргөтөр, былчыҥы “оҥорор”, ферменнэр, гормоннар, кислороду тарҕатар гемоглобин оҥоһулларыгар наадалаах.
Сыырга үүт туһалаах бэссэстибэлэрэ мунньуллубуттар, ол эбэтэр, 1 киилэ үүтү иһэр оннугар, кыра куһуок сыыры сиэтэххэ, туһалара тэҥ. Дьиҥнээх сыыр састаабыгар үүт, фермент, аһытыы, туус, хлористай кальций эрэ баар буолуохтаах.
Буортулаах дуо?
Сыыртан бородууктаны үксүгэр чэпчэки сыаналаах пальмовай, кокосовай арыыларынан, соя белогунан, маргаринынан оҥороллор эбит. Ону тэҥэ, технологиятыгар эмиэ кэмчилииллэр. Холобур, ГОСТ ирдииринэн, “Российский” сыыр 60 суукка ситиэхтээх. Ону биир ый сытыаран баран, сиппэтэх, мөлтөх хаачыстыбалаах сыыры атыылаан, оҥорон таһаарыыны түргэтэтэн, үптэрин хаҥатыналлар.
Тиэхиньиичэскэй ирдэбил сыыры оҥорорго бороһуок үүтү туһанары боппот. ГОСТ (судаарыстыбаннай стандарт) ирдэбилигэр көрүллүбэтэх эрээри, тиэхиньиичэскэй усулуобуйатыгар (ТУ) көҥүллэнэр. Ону ааһан, бороһуок үүтү туһаммыттарын туһунан маркировкатыгар эмиэ суруйбаттар. Оҥорон таһаарааччылар чэпчэки сыананы сырсаннар, бороһуок үүтү Кытайтан, атын дойдулартан атыылаһаллар. Ол хаачыстыбатын ким да хонтуруоллаабат. Онон сыыртан бородуукта амтана, хаачыстыбата намыһах. Кырааскалыырга, амтанын тупсарарга химическэй эбиликтэри хото туһаналлар.
Онон, чэпчэки, хаачыстыбата суох бородуукталартан оҥоһуллубут буолан, элбэхтик сиэтэххэ, сыыртан бородуукта доруобуйаҕа туһата суоҕун ааһан, буортуну оҥоруон сөп. Холобур, пальмовай арыыны күн аайы сиэтэххэ, организмҥа бэссэстибэлэр атастаһыылара кэһиллэр, сүрэх былчыҥнарын үлэтэ мөлтүүр, тымырга бүө (тромб) үөскүөн, саахар диабетыгар, сүрэх-тымыр, ис-үөс ыарыыларыгар, уойууга тиэрдиэн сөп.
Ангелина Васильева, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru
Хаартыска: интэриниэттэн
Бэйэбит оҥоруохха
Сүүмэх
Үрүҥ ас үтүөтүн астыыр сахалар сыыры оҥорор этилэр, ону сүүмэх диэн ааттыыллар. Чахчы, туох састааптааҕа биллибэт сыыртан бородууктаны атыылаһар оннугар, бэйэ оҥорбут ордук.
Хойуу суоракка аһыы сүөгэйи кутан баран, синньигэс түгэхтээх туос иһиккэ кутан, хас да чаас устата ыйаан туруораллар. Уута аллара түһэр, үөһээ өттө хойдор. Хойдубут маассаны ыган, куурдан баран, туос иһиккэ уган баттаталлар. Өр кэмҥэ буортуйбат буолан, айаҥҥа илдьэ сылдьаллара.
Дьиэтээҕи сыыр
(Наталья Оконешникова ырыссыаба)
1 киилэ үүт (3,2%);
400 гр. сүөгэй;
3 сымыыт;
2 ч.нь. туус, укроп.
Үүккэ туус кутан баран, мөлтөх уокка оргуйуор диэри туруорабыт. Сымыыкка сүөгэйи булкуйан баран, оргуйбут үүккэ кутабыт. Мөлтөх уокка булкуйа-булкуйа, 5-7 мүнүүтэ салгыы оргутабыт. Иэдьэгэй курдук хойдор, уута арахсар. Сиидэҕэ 2 араҥалаах маарыла ууран, сиидэлиибит. Итии эрдэҕинэ, укробу, луугу, чесногу кутуохха сөп. Оччоҕо ураты амтаннаах буолар. Маарылатын эрийэн, симэһинин ыгабыт. Иһиккэ уган, баттатабыт. Сойдоҕуна, чаас аҥаарынан халадыынньыкка угабыт. Үүт төһөнөн элбэх сыалаах да, соччонон элбэх сыыр тахсар.
Түргэн уонна судургу
1 лиитирэ кефир;
сүөгэй (элбэх сыалаах).
Кефири морозильникка уган хоннорон баран, сарсыныгар ириэрэбит, сүөгэйи кытары булкуйан баран, маарыла нөҥүө сиидэлиибит, туустуубут. Маскарпоне курдук сымнаҕас, убаҕас сыыр буолар.
Иэдьэгэйтэн сыыр
0,5 киилэ иэдьэгэй;
0,5 л. үүт;
50 гр. ынах арыыта;
1 сымыыт;
туус, суода кымааҕа.
Үүтү оргутан баран, биилкэнэн илдьиритиллбит иэдьэгэйи кутабыт. Булкуйабыт, 2-3 мүнүүтэнэн иэдьэгэй хойдор, холбоһор, уута арахсар. Маарылалаах сиидэҕэ таһааран, уутун ыгабыт. Сымыыты биилкэнэн булкуйабыт. Хобордооххо арыыны уулларабыт. Иэдьэгэйи хобордооххо ууран, туус, суода эбэбит. Иэдьэгэйгэ сымыыты кутабыт, булкуйабыт. Мөлтөх уокка булкуйа-булкуйа буһарабыт. Иэдьэгэй арыыны, сымыыты иҥэриннэҕинэ, сыыр курдук уулла сылдьар буоллаҕына, таһааран, иһиккэ кутабыт.
0,5 киилэ иэдьэгэйтэн 300 гр. сыыр тахсар.
Бу – интэриэһинэй
Сыыры түргэнник оҥорорго “сычужный” фермент диэни туһаналлар. Бу фермени ньирэйдэр куртахтарыттан (куутуйаларыттан) оҥороллор. Бу фермент үүтүнэн аһыыр ньирэйдэргэ эрэ баар, химия көмөтүнэн кыайан оҥорботтор. Үүт белогун иэдьэгэй курдук түргэнник бөлүөҕүрдэргэ көмөлөөх. Онон, бу фермент сыаната ыарахан эрээри, сыыры оҥорооччуларга саамай түргэн, хаачыстыбалаах көмөлөһөөччү. Италия сыыры оҥорооччулара хото туһаналлар. Ордук сымнаҕас сыырдары оҥороллор, ол түргэнник ситэр буолан, сибиэһэйдии атыыланар.