Мин дойдубар, Уус Алдан улууһугар, тиийдэхпинэ, Бороҕон сэлиэнньэтин килбэйэр киинигэр хайаан да таарыйан, тохтоон ааһар биир ытык сирдээхпин. Ол ытык сир — Дьоруойдар аллеялара буолар.
Сэлэлии туруоруллубут гражданскай сэрии дьоруойа Г.В. Егоров, Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойа В.Д. Лонгинов, Арассыыйа Дьоруойа М.М. Стрекаловскай, Үлэ Дьоруойа Д.Г. Бурцев, Социалистическай Үлэ Дьоруойдара Е.И. Бурцева, А.С. Копырина, Үлэ Албан аата уордьан толору кавалера Н.Д. Бурнашев, Үлэ Албан аата уордьан толору кавалера, Үлэ Дьоруойа М.Н. Готовцев бюстарыгар сүгүрүйэн, тыыннаах сибэкки дьөрбөтүн уурабын. Дьоруойдар аллеялара, улуус бэтэрээннэрин этии киллэриитинэн, оччолорго улуус баһылыга, Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуотун хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ, Горнай уонна Уус Алдан улуустарын Бочуоттаах олохтооҕо Иннокентий Бочкарев көҕүлээһинэн, 2005 сыллаахха Уус Алдантан төрүттээх сэрии уонна үлэ дьоруойдарын сырдык ааттарын үйэтитэр сыалтан оҥоһуллубута. Чахчыта даҕаны, сэриигэ оҥоһуллубут хорсун быһыы, үлэҕэ ситиһиллибит үрдүк көрдөрүү умнуллубаттар, Ийэ дойдуга бэриниилээх таптал үтүө холобурун быһыытынан үүнэр сүһүөх эдэр ыччаты иитэр-үөрэтэр үрдүк аналлаахтар.
Кирбииттэн – кирбиигэ
Улуус аҕыс Дьоруойуттан үһэ – Елизавета Ивановна Бурцева, Анастасия Семеновна Копырина уонна Михаил Николаевич Готовцев — ыанньыксыттар. Үһүөн тус-туһунан, ол эрээри бэйэ-бэйэлэрин солбуйсан испит көлүөнэ чулуу бэрэстэбиитэллэрэ буолаллар.
Мин бүгүн кинилэртэн аҕа саастаахтарын, суолу тэлээччилэрин, саха дьахталларыттан бастакынан Үлэ Дьоруойа буолбут Елизавета Бурцева туһунан сырдатыахпын баҕарабын. Кини Курбуһах нэһилиэгэр Нэлэгэр диэн сиргэ олохтоох Местниковтар диэн удьуор үлэһит ыалга 1912 с. от ыйын 12 күнүгэр төрөөбүтэ. Былаас уларыйыытын кытары тилэх баттаһа, күн сирин көрбүт кыыс саҥа олоҕу кытары тэҥҥэ хаамсан, үүнэн-сайдан испитэ. Сааһын ситэн, Иван Дмитриевич Бурцевка кэргэн тахсан, ыаллыы Бэрт Ууһун нэһилиэгэр сүктэн кэлбитэ. Сүүрбэ саастааҕар, ол эбэтэр 1932 с. Өрүүнэ Олесова аатынан холкуос ыанньыксыта буолбута. Таһаарыылаах үлэһит быһыытынан сыаналанан, сэрии уонна уот кураан саамай ыарахан сылларыгар холкуос биир саамай эппиэттээх салаатыгар анаммыта – бастаан биригэдьиир, онтон үүт пиэрмэтин сэбиэдиссэйэ буолбута. 1947 сылтан 1961 сыллаахха диэри ыанньыксыттаабыта.
Саха дьахталларыттан бастакынан
Евдокия Ивановна 1948 с. сыһыарыллыбыт ынаҕын ахсыттан 1265 киилэ үүтү ыабыта. Көрдөрүүтүн өссө тупсаран, 1953 с. 1336 киилэни ыабыта, 1956 с. икки тыһыынчалаах кирбиини аһары түһэн, 1958-1959 сс. 2,5 тыһыынча киилэни ыабыта! Бу бүтүн өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн ситиһиллэ илик үрдүк кирбии этэ. 1960-с сс диэри холкуос ыанньыксыта ынаҕы ньирэйин кытары холбуу көрөрө, ньирэйи кыстыкка киириигэ эрэ атын үлэһиккэ туттарара. Евдокия Ивановна 25 сыл ыанньыксыттаабытын тухары 264 ынахтан 257 ньирэйи ылан, биири да энчирэппэккэ туттарбыта.
Бастыҥ ыанньыксыт 1955 уонна 1956 сыллардаахха Москваҕа үлэ чулууларын түһүлгэтигэр, Норуот хаһаайыстыбатын ситиһиитин быыстапкатыгар кыттыбыта, НХСБ Улахан Үрүҥ көмүс мэтээлинэн наҕараадаламмыта. 1956 сыллаахха «Өрөспүүбүлүкэ бастыҥ ыанньыксыта» аатынан бэлиэтэммитэ. Холкуоска өр сыллаах, таһаарыылаах үлэтэ сыаналанан, Елизавета Ивановнаҕа ССРС Үрдүкү Сэбиэтин Президиумун 1957 сыл алтынньы 1 күнүнээҕи Ыйааҕынан, Саха сирин дьахталларыттан бастакынан Социалистическай Үлэ Дьоруойун аата иҥэриллибитэ, Ленин уордьана уонна «Сиэрпэ уонна Балта» кыһыл сулус мэтээл туттарыллыбыта.
Дьоруой ыанньыксыт 1958 с. ССРС бэһис ыҥырыылаах Үрдүкү Сэбиэтин 565-с №-дээх Тааттатааҕы уокуруктан дьокутаатынан талыллыбыта. 1960 с. хомуньуус баартыйа чилиэнэ буолбута. 1960 сылтан Саха АССР Миниистирдэрин Сэбиэтин тэрийэр-инструкторскай салаатын инструктора буолан, холкуостарынан уонна сопхуостарынан сылдьан, сүөһүттэн ылыллар бородууксуйаны үрдэтиигэ бастыҥ уопуту тарҕаппыта. 1966 сылтан бочуоттаах сынньалаҥҥа тахсыбыта. 1985 с. алтынньы 2 күнүгэр олохтон барбыта, көмүс уҥуоҕа дойдутугар хараллыбыта.
“Барыбыт ситиһиитэ”
Елизавета Ивановнаны мин, бастатан туран, биир дойдулааҕым, иккиһинэн, ийэм курдук ыанньыксыт буолан, оҕо эрдэхпититтэн ытыктыы улааппытым. Хас да түгэҥҥэ чугастык алтыһан ааспытым. Курбуһах орто оскуолатын 1972 с. бүтэрэн, оччолорго киэҥник тарҕаммыт “Оскуола – производство – үрдүк үөрэх” девиһинэн үс сыл пиэрмэҕэ ыанньыксыттаабытым, хомсомуол маҥнайгы сүһүөх тэрилтэтигэр сэкиритээринэн талыллан үлэлээбитим. Хомуньуус баартыйа Уус Алдан оройуоннааҕы кэмитиэтэ тэрийбит “Сулустаах эстэпиэтэтинэн” Үлэ Дьоруойдара Елизавета Бурцева, Анастасия Копырина, бастыҥ ыанньыксыт Михаил Готовцев, сэрии-үлэ бэтэрээннэрэ уонна эдэр ыанньыксыттар, барыта уон икки киһи буоламмыт, нэһилиэктэринэн сылдьыбыппыт. Дьоруой ыанньыксыттар биир идэлээхтэригэр элбэҕи сүбэлииллэрэ-амалыыллара, биһиги оскуоланы бүтэрэр ыччаттары пиэрмэҕэ үлэлии тахсарга ыҥырарбыт. Дьоруойдары кытары чугастык алтыһаммын, тыа хаһаайыстыбатын исписэлииһэ буоларга быһаарыммытым, 1976 с. СГУ тыа хаһаайыстыбатын факультетын зоотехниктары бэлэмниир салаатыгар үөрэнэ киирбитим. Үөрэхпэр “туйгун” буоламмын, Улуу Өктөөп 60 сылынан хомсомуол араапарыгар илии баттыыр иһин социалистическай күрэхтэһиигэ кыайаммын, Елизавета Ивановнаны кытары хаартыскаҕа түһэр чиэскэ тиксибитим.
Үөрэхпин бүтэрэн, “Сахаплемхолбоһукка” үлэлии киирбитим. 1984 с. тэрилтэбитигэр бастыҥ уопут мусуойун тэрийиигэ эппиэттээҕинэн ананан, бэтэрээннэртэн ахтыы хомуйбутум. Елизавета Ивановнаҕа дьиэтигэр тиийэ сылдьыбытым. Миигин көрөөт билбитэ, ыалдьа сылдьар кэмэ этэ да буоллар, интэриэһиргиир ыйытыыларбар толору харданы ылбытым.
— Ынахтан элбэх үүтү ыыр иһин үлэ биһиэхэ өссө сэрии инниннэҕи сыллартан саҕаламмыта, — диэн кэпсээбитэ Евдокия Ивановна. – Тимирязев аатынан Москватааҕы Тыа хаһаайыстыбатын академиятын сахаттан бастакынан бүтэрбит, Уус Алдан кыыһа Анастасия Романовна Аммосова хас да холкуоска, ол иһигэр биһиэхэ, племенной пиэрмэлэри тэрийбитэ. Үүттээх саха ынахтарын сүүмэрдээн, сэмэнтээл боруода оҕустары кытары тиксиһиннэрэн, сиэнчэр сүөһүнү үөскэппитэ. Ыанар ынах аһылыгын тэрийиигэ улахан ирдэбили туруорбута, зоотехническай куурустары тэрийэн, ыанньыксыттары саҥалыы үлэлииргэ үөрэппитэ. Ол түмүгэр, ыаһын да, эти ылыы да көрдөрүүлэрэ биллэрдик тупсубута. Улуус быыстапкатыгар 28 бастыҥ ыанныксыттан талыллан, биһиги пиэрмэттэн Ульяна Прокопьевна Бурцева 1941 сыллаахха Тыа хаһаайыстыбатын Бүтүн Сойуустааҕы быыстапкатыгар кыттарга мэктиэлэммитэ. Даҕатан эттэххэ, кини улууска бастакынан биир тыһыынчалаах кирбиини ситиспитэ. Онон, мин өлгөм үүтү ыан, Дьоруой буолбутум тус бэйэм эрэ ситиһиим буолбатах, пиэрмэҕэ көҕүтүһэн үлэлээбит ыанньыксыттарым, сөптөөх үлэ усулуобуйатын хааччыйбыт холкуоһум салайааччыларын уонна, биллэн турар, силиэксийэлиир-племенной үлэни тэрийбит исписэлиистэр сыралаах үлэлэрин түмүгэ буолар. Быһата, бүтүн өрөспүүбүлүкэ ситиһиитэ.
Татьяна ПРОТОПОПОВА,“Сахаплемхолбоһук” ААУо искусственнай сиэмэлээһиҥҥэ отделын начаалынньыга, Саха Өрөспүүбүлүкэтин үтүөлээх зоотехнига.
«Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru саайтка анаан