Хонон турдах ахсын уопсастыба олоҕор-дьаһаҕар дьоһун суолталаах тэрээһин, Бүтүн Арассыыйатааҕы биир кэлим быыбар күнэ, чугаһаан иһэр.
Арассыыйа Федерациятыгар
Бүтүн Арассыыйатааҕы биир кэлим быыбар күнүгэр, ол эбэтэр балаҕан ыйын 19 күнүгэр, ахсыс ыҥырыылаах Судаарыстыбаннай Дуумаҕа 450 дьокутаат талыллыаҕа. Эрэгийиэннэргэ дьаһалта баһылыктара уонна бэрэстэбиитэллээх уорган дьокутааттара быыбарданыахтара. Ол курдук, болдьоҕун иннинэ Мордовия Өрөспүүбүлүкэтин, Хабаровскай кыраай, Белгород уобалаһын баһылыктара, болдьохтоох кэмнэрэ туолан Тыва, Чечня өрөспүүбүлүкэлэрин, Пенза, Тула, Тверь, Ульяновскай уобаластарын баһылыктара талыллыахтара. Оттон Дагестан, Карачаево-Черкесия уонна Хотугу Осетия баһылыктара парламент куоластааһынынан ананыахтара. 39 эрэгийиэн бэйэлэрин парламеннарын дьокутааттарын талыллыахтара.
Быйылгы быыбар уратыта
Ааспыт түөрт сылга Биир кэлим быыбар күнэ балаҕан ыйын иккис өрөбүлүгэр ыытыллыбыт буоллаҕына, быйылгы быыбар балаҕан ыйын үһүс өрөбүлүгэр ананна. Бу Судаарыстыбаннай Дуума быыбарын кытары сибээстээх, 2021 с. бэс ыйын 19 күнүн кэнниттэн астаапкаҕа барбыт эрэгийиэннэр баһылыктара быыбарга турунар кыахтаналларыгар ананан маннык оҥоһулунна диэн ырытааччылар этэллэр.
Ааспыт нэдиэлэҕэ ыытыллыбыт мунньахха дойду Киин быыбардыыр хамыыһыйатын бэрэссэдээтэлэ Элла Памфилова пандемиянан сибээстээн, быыбар үс күҥҥэ, балаҕан ыйын 17, 18, 19 күннэригэр, ыытылларын туһунан иһитиннэрдэ.
2016 с. быыбарга тэҥнээтэххэ, куоластааһын тэрээһинэ биллэрдик сайынна, аныгы сыыппара технологията киирдэ, быыбар хамыыһыйалара чахчылары хомуйан түмүү биир кэлим ситимигэр холбоннулар. Кэлэр өттүгэр толоруллубут, баттаммыт илиистэри компьютерынан бэрэбиэркэлииргэ, тэйиччиттэн электроннай куоластааһыҥҥа эксперимент киллэриллэрэ былааннанар.
Бэйэҕэ кэллэххэ, биһиги өрөспүүбүлүкэбитигэр быыбар хас да таһымынан ыытыллыаҕа. Бастатан туран, икки улуус (Булуҥ уонна Эдьигээн национальнай улуустарын) баһылыктара талыллыахтара.
Иккиһинэн, биир улуус киинин (Кэбээйи улууһун Сангаар бөһүөлэгин) итиэннэ 15 нэһилиэк (Горнай улууһугар Мытаах нэһилиэгин, Дьааҥы улууһугар Табалаах нэһилиэгин, Кэбээйи улууһугар Ламыҥха национальнай нэһилиэгин, Өймөкөөҥҥө II Бороҕон, Сордоҥноох нэһилиэктэрин, Сунтаар улууһугар Кэмпэндээйи нэһилиэгин, Уус Алдан улууһугар Өспөх уонна I Хоро нэһилиэктэрин, Уус Маайаҕа Звездочка бөһүөлэгин, Үөһээ Бүлүү улууһугар Нам нэһилиэгин, Үөһээ Халыма улууһугар Арыылаах нэһилиэгин, Хаҥалас улууһугар Сиинэ нэһилиэгин, Чурапчы улууһугар Арыылаах уонна Хадаар нэһилиэктэрин, Эбээн Бытантай национальнай нэһилиэгэр Түһэгиир нэһилиэгин) баһылыктара талыллыахтара.
Үсүһүнэн, 13 улууска кэккэ нэһилиэктэр олохтоох сэбиэттэрин дьокутааттарын болдьоҕун иннинэ быыбардааһын ыытыллыаҕа.
Итиэннэ Судаарыстыбаннай Дуумаҕа дьокутааттарбытын талыахпыт.
Ааспыттан сэгэттэххэ, Арассыыйа Федерациятын Үрдүкү Сэбиэтин уонна норуот дьокутааттарын сийиэһэ ыһыллыбыттарынан, 1993 с. саҥа Конституцияны ылынар, бэрэстэбиитэллээх уонна сокуону таһаарар уорганы тэринэр наада буолбута. Онон Арассыйа Федерациятын Федеральнай Мунньаҕа – икки палааталаах парламент (алын палаата – Судаарыстыбаннай Дуума, үөһээҥҥи палаата – Федерация Сэбиэтэ) баар буолбута. Ити сыл Саха Өрөспүүбүлүкэтин олохтоохторо икки дьокутааты талбыппыт. 1994 сылтан Федерация Сэбиэтин сенатордара Арассыыйа Бэрэсидьиэнинэн, эрэгийиэннэр баһылыктарынан, парламеннарынан ананар буолбуттара.
Судаарыстыбаннай Дуума дьокутааттара икки систиэмэнэн: 450 дьокутааттан аҥаара баартыйалар испииһэктэринэн, аҥаардара биир мандааттаах мажоритарнай уокуруктарынан талыллаллар. «Мажоритарнай» диэн француз тылыттан киирбит тиэрмин (majorité – большинство), быыбардааччылар элбэх куоластарын ылбыт хандьыдаат дьокутаакка талыллыбытынан ааҕыллар. Дойду тэҥ ахсааннаах быыбардааччылаах 225 биир мандааттаах уокурукка араарыллыбыта. Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр биир мажоритарнай уокурук олохтонон, Парламент алын палаататыгар биир дьокутаат талыллар буолбута.
2007, 2011 сс. быыбардарга мажоритарнай уокурук систиэмэтэ тохтотуллан, 450 дьокутаат пропорциональнай систиэмэнэн (тустаах баартыйа бэрэстэбиитэлин быһыытынан) быыбардаммыттара. 2016 с. булкаас систиэмэ киирбитэ, 2021 сылтан хандьыдааттар мажоритарнай уокуругунан уонна пропорциональнай систиэмэнэн талыллаллар.
Саха сирэ бэйэтин хандьыдаатын биэс төгүл туруорбута. 1993 с. Егор Жирков, 1995 с. Зоя Корнилова, 1999, 2003 сс. Виталий Басыгысов, 2016 с. Федор Тумусов Судаарыстыбаннай Дума дьокутааттара буолбуттара. Быыбардааччыларын накаастарын толорон дьоһуннук үлэлээбиттэрэ, саҥа ылыллар федеральнай сокуоннарга о.д.а. тыйыс усулуобуйалаах хотугу дойду уратыта учуоттанарын, өрөспүүбүлүкэ туруорсуулара ылылларын ситиспиттэрэ.
Түмүккэ
Суударыстыбаннай Дума ахсыс ыҥырыылаах быыбарын ыытар туһунан Бэрэсидьиэн Владимир Путин уурааҕа бэс ыйын 17 күнүгэр таҕыста. Бу быыбар таһымын ырытааччылар 2018 с. ыытыллыбыт дойду Бэрэсидьиэнин быыбарыттан уонна Арассыыйа Конституциятыгар уларытыылары киллэрии боппуруоһугар анаммыт Бүтүн Арассыыйатааҕы куоластааһынтан итэҕэһэ суох буолуоҕа диэн сабаҕалыылар. Чахчыта даҕаны Владимир Путин быйылгы быыбар уруккулартан улахан уратылаах буолуоҕа диэн өссө былырыын бэлиэтээн турар.
– Саҥардыллыбыт Парламент боломуочуйаны элбэх хайысхаларынан ылар буолуоҕа, ол иһигэр Бырабыыталыстыба састаабын быһаарыыга. Ити дьокутааттар куорпустарын үлэтин суолтатын уонна дойду иннигэр эппиэтинэһин үрдэтиэҕэ, – диэбитэ Бэрэсидьиэн.
Быыбарга кыттар политическай баартыйалар сийиэстэрин тэрийэн, бэйэлэрин хандьыдааттарын итиэннэ бырагыраамаларын бигэргэтэн эрэллэр. Тыҥааһыннаах, өрө күүрүүлээх кэмнэр, сороҕор интэриэстэр да харсыһыылара саҕаланна!
Раиса Сибирякова, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru