Дьокуускай килбэйэр киинигэр, «Куруһаала» атыы-эргиэн уораҕайын киэҥ түһүлгэтигэр икки күннээх далааһыннаах, дуорааннаах, 10-с төгүллээх үбүлүөйдээх «Дархан уус» тэрээһин түмүктэннэ.
Урукку өттүгэр бу тэрээһиҥҥэ 40-50 икки ардынан киһи кыттар эбит буоллаҕына, быйылгы түһүлгэҕэ 64 тимир ууһа кэлбит. Сүрүн быыстапка пресс-сэкирэтээрэ Гаврил Андросовы кытта тэрээһин туһунан кэпсэттим:
—Бачча элбэх киһи хаһан да кытта илигэ. Тэринэн кэлиилэрэ олус үчүгэй, география кэҥиир. Өлөөн, Эдьигээн, Уус Маайа, Алдан, Томпо, Кэбээйи курдук кырыы, ыраах сытар улуустартан саҕалаан, Бүлүү сүнньүнэн, киин улуустартан кэлбиттэр.
— Икки күнү тура тиритиилээх-хорутуулаах, илин-кэлин түсүһүүлээх бэртээхэй күрэхтэһии буолла. Бу туһунан сырдата түһэриҥ буоллар. Кимнээх кыайдылар, туох ирдэбил баарый?
—Бастатан туран, «Аска-үөлгэ туттуллар бастыҥ быһах» күөн күрэскэ 51 киһиттэн Уус Алдан ууһа Семен Охлопков бастаата. Иккиһи Сунтаар, Күүкэй ууһа Дмитрий Николаев ылла. Үһүс бириистээх миэстэҕэ Ньурба ууһа Иван Тимофеев таҕыста. Манна даҕатан эттэххэ, бу көрүҥҥэ элбэх киһи кыттааччы.
Күрэстэһии бу көрүҥэр бастыҥы талыыга, саха төрүт аһын сөргүтээччи, «Тыгын Дархан» эрэстэрээн шеф-повара Иннокентий Тарбахов икки көмөлөһөөччү уолаттарын кытары сыаналыыр, дьүүллүүр. Тоҥ балыкка, тоҥ эккэ, ириэнэх эккэ бу быһах хайдаҕын көрөллөр, тургуталлар, кылаанын төһө тутарын бэрэбиэркэлииллэр. Биирдэ сытыылаатахха ханнык баҕарар быһах эти, балыгы иҥнибэккэ быһыан сөп. Оттон бу тургутуллар быһах өссө төгүл төхтүрүйэн кэлэн быһыыга кылаанын төһө тутан хаалбыта сүрүн ирдэбил буолар.
«Уус уран оҥоһуулаах быһах» хайысхаҕа чахчы бастыҥтан бастыҥ быһахтар көрдөрүллэллэр. Бу быыстапкаҕа аҕалыллан атыыга барар быһахтан таһыччы ураты оҥоһуулаах, көмүстээх, муостаах, уустаан-ураннаан оҥоһуу, композиция, дьүһүйүү быһыытынан сиппит-хоппут үлэлэр буолаллар. Онон, дьэ, бу көрүҥҥэ 13 маастар күөн көрүстэ. Былырыын бу хайысхаҕа 11 уус кыттыбыт буоллаҕына, быйыл 2 кыттааччы эбилиннэ. Манна өрүүтүн бастыыр Таатта ууһа Сергей Тарабукин бу да сырыыга кыайыылааҕынан таҕыста. Мин өйдүүрбүнэн, кини «Уус уран оҥоһуулаах быһахха» үстэ-хаста кыайыылааҕынан буолла. Иккис бочуоттаах миэстэни Бүлүү ууһа Николай Степанов ылла. Үһүскэ Дьокуускайтан кыттыбыт Иннокентий Эляков таҕыста. Анал бириис эмиэ Дьокуускай ууһугар Николай Михайловка туттарылынна.
Үһүспүтүгэр, үгэскэ кубулуйбут «Дэгиттэр быһах» номинациябытын быйыл «Булт бастыҥ быһаҕа» диэн ааттаатыбыт. Холуйан көрүүтэ, тургутуута син биир «Дэгиттэр быһаҕы» көрүүгэ майгылыыр. Маһы кыһаллар, ханаат быһаллар уонна тимир сотон көрдөрөллөр.
«Булт бастыҥ быһаҕар» быйыл 48 уус холонно. Манна Сунтаар ууһа Кирилл Петров бастаата. Иккискэ Нам ууһа Михаил Баишев таҕыста. Үһүс миэстэни Сунтаар ууһа Михаил Никитин ылла. Онон сунтаардар үөрүүлэрэ муҥура суох буолла.
—Сыллата эҥинэ бэйэлээх оҥоһуулаах быһах арааһа дэлэйэн иһэр курдук көрөбүн ээ.
—Оннук. Уон сыл тухары тиһиктээхтик ыытыллыбыт быыстапканы кэтээн көрдөххө, бастаан 20-чэ уус кыттыбыт эбит буоллаҕына, билигин 60-тан тахса уус кыттар, таһымнара үрдээтэр үрдээн иһэр. Холобур, эстетическэй көрүҥэр, оҥоһуутугар ураты тупсуу баран иһэр. Кыттааччылар бары үрдүк ирдэбилгэ сөп түбэһэргэ кыһаллаллар.
Холобур, Үөһээ Бүлүүттэн «Чап уустара» бэйэлэрэ уһаарбыт тимирдэриттэн охсубут быһахтарын аҕалбыттара атыыга бэрт хамаҕатык барда. Хаҥаластар, сунтаардар, уус алданнар, уо.д.а., уопсайынан барыларын оҥоһуктарын дьон наһаа сэргиир, сэҥээрэр, астынар, үөрүүнэн атыылаһар уонна киэн туттар.
Түгэнинэн туһанан, эҥинэ бэйэлээх диэҥҥэ тохтоон ыллахпына, өссө араас кэмнэргэ тенденциялар кэлэн ааһаллар. Холобур, онно быһах уустарын эйгэлэригэр биһиги Таатта биллэр-көстөр маастарын Сарыал Билюкины быһахха мода айааччы диэн ааттыыбыт. Ол курдук, кини Камчаткаҕа бара сылдьан, илиҥҥилии матыыптары киллэрбитэ. Онон биир кэмҥэ оннук күүскэ үөдүйэ сылдьыбыта, кэлин кэтит үөстээх быһах киирбитэ. Дьэ, ити курдук.
—Түһүлгэҕэ быйыл эдэрдэр элбээбиттэр курдук.
—Эдэрдэр элбээн эрэллэр. Быйыл ордук сүрдээх элбэх эдэр уус Сунтаартан, Тааттаттан, Ньурбаттан, Уус Алдантан баалларын бэлиэтии көрдүм. Эдэр дьон уһанар эйгэҕэ киирбиттэрэ, ылсыбыттара уус идэтэ кэскиллээҕин көрдөрөр. Маны сэргэ, бу идэнэн дьарыктанан, дьиэ кэргэммитин иитиэхпитин сөп диэн өйдөбүл баар.
Итиннэ эбэн эттэхпинэ, уус идэтэ диэн, биһиэхэ көлүөнэттэн көлүөнэҕэ бэриллэр идэ буолар. Холобур, Мандар Уус бэйэтэ 9 көлүөнэ ууспун диэн этэр. Онон сахалар төрүт идэбититтэн биир бигэтик хаалбыт, аҕаттан уолга бэриллэр бэйэтэ туспа угуйуулаах, уһуйуулаах, кистэлэҥнэрдээх, үгэстэрдээх, уруккута сакральнай идэ буоллаҕа. Бу биһиэхэ, саха дьонугар, хайаан да тутуһуллар. Кэтээн көрөрбүнэн, уус удьуордаах дьон түргэнник сысталлар, сайдаллар.
—Тэрээһиҥҥэ дьон болҕомтотун тардар, сонурҕатар уратыны толкуйдаан киллэрэн иһэҕит. Быйылгы үбүлүөйдээх түһүлгэ сонун сүүрээннэриттэн сырдат эрэ.
—Мандар Уус «Саха биилээҕэ» диэн кэллиэксийэтэ 2015 сыллаахха Баайаҕаҕа Уустар ыһыахтарыгар үөскээбитэ. Көмөлөһөөччүлэрин кытары музейдарга харалла сытар араас кылыстары, батастары, быһахтары көрөн үөрэтэн, мээрэйдэрин ылан, олору барытын уустарга түҥэтэн оҥотторон ылбыттара. Киирии билиэттэргит биирдии оҥоһук буолуоҕа диэн эппитэ. Ол түмүгэр, 95 араас оҥоһуктаах кэллиэксийэ буолбута. Оттон күн бүгүн «Дархан уус» быыстапкатыгар 55 көрүҥү аҕалан бар дьон көрүүтүгэр уурдулар. Маны сэргэ, Мандар Уус бэйэтэ тутан-хабан оҥорбут 24 суол быһаҕын көрүҥэ аҕалылынна.
Дьон-сэргэ көрдөһүүтүнэн, саха быһаҕын хайдах туттарга, сытыылыырга уустар сүбэлэрин уонна быһаҕы сатаан туттар булчуттар, табаһыттар, сылгыһыттар бэйэлэрин кистэлэҥнэрин, сатабылларын, олох муудараһа үөрэппит оскуолатыттан кэпсиир түһүлгэлэрин тэрийээччибит. Быйыл да оннук тэрийдибит. Өрүү буоларын курдук, дьон-сэргэ улаханнык сэҥээрдэ.
Маны сэргэ, Хабаровскай кыраай Охотскай оройуонун Арка сэлиэнньэтиттэн булчут, табаһыт, эбээн хоһууна Алексей Слепцов ааттаан-суоллаан кэлэн ыалдьыттаата. Сааһын тухары мунньуммут үөрүйэҕиттэн үллэһиннэ, саха быһаҕынан кыспа кыһан көрдөрдө.
Хаҥаластан ыҥырыылаах ыалдьыппыт, кыраайы үөрэтээччи Прокопий Ноговицын саха быһаҕын туһунан бэйэтин көрүүлэрин үллэһиннэ.
Күөн күрэскэ киллэриллибит быһахтары бар дьон иннигэр урут биллэр-көстөр спортсменнар тахсан бэрэбиэркэлээн, тургутан көрдөрөллөрө. Быйылгы түһүлгэҕэ уустар баҕаларынан, туруорсууларынан, бэйэлэрин ортолоруттан таланнар, Василий Попов-Бааха Уус тахсан көрдөрүүтэ эмиэ бэрт сонун буолла.
Аны туран, саха биилээҕин сырдатыы, билиһиннэрии чэрчитинэн, «Тыгын Дархан» киинэҕэ үҥүүнэн, батаһынан киирсии сыаналарын туруорсубут ааттаах-суоллаах спортсмен Дмитрий Чаҕаан Чурапчыттан анаан-минээн кэлэн, саха үҥүүтүн, батаһын хайдах туттуохха сөбүн көрдөрүүтүн улаханнык сэргээн, сэҥээрэн көрдүлэр.
Ити курдук, сыллата түһүлгэҕэ мустубут дьону-сэргэни сэргэхситэр, кэрэхсэтэр, төрүт культурабытыгар, былыргы уустар эйгэлэригэр сыһыарар, чугаһатар тэрээһиннэри толкуйдаан киллэрэ сатыыбыт.
Урукку да тэрээһиннэрбитигэр болҕомтону тардар күрэстэр ыытыллаллара. Ол курдук, «Эрэллээх доҕорум батыйа», «Бастыҥ бадаайы», «Хотоойу хотокоон» диэн саха биилээҕин ураты көрүҥнэрин сөргүтэр, тилиннэрэр хайысхаларга күрэхтэһиилэри оҥорор этибит. Мууһу көйүүгэ, талаҕы быһа охсууга күөн күрэс ааттааҕа буолара.
—Уустар быһахтарыгар инициалларын туруораллара эппиэтинэстэрин үрдэтэр диэн буоллаҕа дии?
—Сөпкө этэҕин. Ити аата эппиэтинэстээхтик сыһыаннаһыыны көрдөрөр. Холобур, быһахтара алдьаннаҕына-кээһэннэҕинэ ууска биллэрэҕит. Кини ону оҥорорго, өрөмүөннүүргэ, атын да быһаҕынан солбуйарга сөбүлэһэбин диэн мэктиэтэ буолар. Ити үгэһи элбэх уус халбаҥнаабакка тутуһар.
—«Дархан уус» «Оскарын» туппуттар, кыайыылаах-хотуулаах тахсыбыттар салгыы ханна эмэ күрэстэһэ бараллар дуо?
—«Дархан уус» биир өттүнэн, уустары сүүмэрдиир быыстапка буолар. Ол курдук, кыайыылаах СӨ тимир уустарын сойууһун тэрээһининэн, соҕуруу «Клинок» уонна «Арсенал» курдук норуоттар икки ардыларынааҕы быыстапкаларга кытта барар чиэскэ тиксэр. Онно уустар бэйэлэрэ харчы хомуйан, бу киһиэхэ өссө сайдарыгар диэн өйөбүл оҥорон, путевка курдук биэрэллэр. Онон биһиги дьоммут ыраах баран кытталлара, үлэлэрин көрдөрөллөрө, атыттары көрөллөрө, үлэ үөрүйэҕин атастаһаллара элбээтэ. Ол түмүгэр, «Клинокка» «Саха быһаҕа» диэн анал күрэхтэһии киллэрэ сылдьыбыттара. Түгэнинэн туһанан эттэхпинэ, Таатта ууһа Сарыал Билюкин «Клинокка» даҕаны, «Арсеналга» даҕаны элбэхтик кыайан, сахалары суон сурахтаабыта.
—Быыстапканы тэрийэр СӨ Тимир уустарын сойууһун туһунан сырдат эрэ.
—Быйыл түһүлгэҕэ үксүлэрэ Тимир уустарын сойууһун чилиэннэрэ мустубуттар. Бу сойуус үлэтэ сыллата кэҥээн, сайдан, күүһүрэн иһэр. Бүгүҥҥү күн туругунан өрөспүүбүлүкэ 20-чэ улууһуттан 200-кэ чугаһыыр чилиэннээхтэр. Сойуус бэрэссэдээтэлэ Мандар Уус, солбуйааччыта Роман Готовцев—Мындыр Уус. Күрэхтэһии дьүүллүүр сүбэтин Сарыал Билюкин салайар. Сойуус толорооччу дириэктэрэ Николай Акимов.
Сүрүн тэрээһиннэри эмиэ кинилэр иилээн-саҕалаан, муоһалаан ыыталлар. Ол курдук, бу быыстапка уустар сойуустарын биир улахан тэрээһинэ буолар. Маны сэргэ, кинилэр Олоҥхо, Ыччат, Туймаада ыһыахтарыгар түһүлгэ ыланнар атыыны-тутууну сэргэ, былыргы уустар ньымаларын сөргүтүүнү, ох сааны, батыйаны оҥорооччулар күрэстэрин, о.д.а. тэрийэн ыыталлар.
—Гаврил, кэпсээниҥ иһин махтал. Быыстапкаҕа сыллата өссө элбэх уус кытыннын, көрөөччү, сыаналааччы, атыылаһааччы үксүү турдун.
Бу курдук икки күннээх түһүлгэ далааһыннаах үлэтэ бастыҥ уустары наҕараадалааһынынан түмүктэннэ.
Онус төгүлүн ыытыллар үбүлүөйдээх «Дархан уус» тимир уустарын быыстапкатыгар дохсун ытыс тыаһыгар доҕуһуоллатан, уруй-айхал ортотугар күөн күрэс кыайыылаахтарыгар суон сурахтаммыт «Оскардара» туттарылынна.
Сардаана БАСНАЕВА, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru