Быйылгы XXV төгүлүн ыытыллар “Инникигэ хардыы” научнай-практическай кэмпириэнсийэ урукку сыллартан уратыта диэн, куйаар ситиминэн барда. Онон кыттааччы ахсаана 500-чэ оҕонон эбилиннэ диэн тэрийээччилэр бэлиэтииллэр.
200-тэн тахса оҕо мэктиэ тутта
Быйылгы XXV төгүлүн ыытыллар үбүлүөйдээх “Инникигэ хардыы” кэмпириэнсийэ ыраахтан олорон кыттыы киэбинэн (дистанционно) барда. Уопсайа, 1 631 үлэ киирбит. Маны 235 экспиэр көрөн-истэн, оҕолору кытта кэпсэтэн, чинчийээччилэр үлэлэрин ырытта, кыайыылаахтары быһаарда. Итиэннэ 200-тэн тахса оҕону салгыы дойду таһымыгар кэмпириэнсийэлэргэ, куонкурустарга кытталларыгар мэктиэлээтилэр.
“Таһымнаах үлэ элбэх”
СӨ Наукаларын Аччыгый академиятын ректора Василий Павлов:
— Кэмпириэнсийэ 35 хайысханан барда. Экэниэмикэ хайысхатыгар Анаабыр улууһун үөрэнээччитэ бырамыысыланнас сайдыытыгар олус үчүгэй үлэни көрдөрдө. Итини таһынан, психология, физика, программирование хайысхаларыгар күүстээх оҕолор бааллара билиннэ. ХИФУ анал үөрэтэр научнай киинин (СУНЦ) оҕолоро уһулуччу чорбойдулар. Ону тэҥэ, Мэҥэ Хаҥалас (Аллараа Бэстээх), Уус Алдан, Таатта, Мииринэй, Нерюнгри, Булуҥ, Дьааҥы, Нам, Кэбээйи улуустарыттан интэриэһинэй, таһымнаах үлэлэр киирдилэр.
Былырыын кыттыбыт уонча оҕо тус сыаллаах (целевой) направлениенан Москва, Санкт-Петербург курдук дойду киин куораттарын үрдүк үөрэҕин кыһаларыгар киирбиттэрэ.
Быйылгы тэрээһин 25-с төгүлүн ыытылынна. Үйэ чиэппэрэ буолар. Киэҥ бырагыраамалаах, хаһааҥҥытааҕар даҕаны көхтөөхтүк уонна интэриэһинэйдик ааста, элбэх оҕо кытынна. Урукку сылларга айан ороскуотун төлөбүрүн ыарырҕатан, баҕалаах оҕо барыта кыттара кыаллыбат этэ. Быйыл ZOOM-нан барда, онон бары кытыннылар. Ону таһынан, биир үчүгэйэ диэн, сэҥээрбит дьон бары киирэн көрөр кыахтаннылар.
Чинчийэр үлэлэргэ ордук Саха сирин устуоруйатын, култууратын, үгэстэрин үөрэтии баһыйар, ити уруккуттан бэлиэтэнэр. Ону таһынан, үрдүк таһымнаах программированиены, космическай технологиялары, робототехника уонна инженерия хайысхаларыгар куораттан сылдьар оҕолор үчүгэй үлэлээхтэр.
Бу да иннинээҕи сылларга оҕолор араас оонньуулары оҥороллор этэ. Арассыыйаҕа, аан дойдуга даҕаны тарҕаммыт үлэлэр бааллар. Биһиги оҕолорбут үбэ-харчыта суоҕу айаллар. Инньэ гынан, босхо сыһыарыылар тарҕаммыттара. Бу сылларга элбэхтик оҕолор мобильнай сыһыарыылары оҥоро үөрэммиттэрэ хото туһаныллаллар. Ону таһынан, олорор сирдэригэр QR-кодтары оҥорбуттар. Дьон QR-кодтарынан сыһыарыыны арыйан, нэһилиэк устуоруйатын кытта төһө баҕарар билсэр кыаҕы олохтообуттар.
Математиканы сөбүлүүр, химияны сэҥээрэр, IT идэтин талар толкуйдаах
Бу, омос көрдөххө, бэйэ-бэйэлэригэр майгыннаспат хайысхалар курдук эрээри, баҕалаах маска ыттар диэбиттэринии, Чөркөөх орто оскуолатын 8-с кылааһын туйгун үөрэнээччитэ Тася Оконешникова булан ситимнээбит. Чөркөөх түмэлин туһунан “Мой музей” диэн остуол оонньуутунан научнай-практическай кэмпириэнсийэҕэ кыттыбытын туһунан өссө быйыл саас кэпсэтэрбитигэр этэн аһарбыттаах. Маны салгыы сайыннаран, саайтка киллэриэхпин баҕарабын диэн санаатын үллэстибитэ. Тустаах бырайыагынан 6-с кылаастан дьарыктанар. Быйыл үлэтин ситэрэн, аҕыйах хонуктааҕыта ыытыллыбыт үбүлүөйдээх “Инникигэ хардыы” научнай-практическай кэмпириэнсийэҕэ миэстэлэстэ (салайааччыта – английскай тыл учуутала Василина Петровна Чехордуна). Ол курдук, алын кылаас үөрэнээччилэригэр аналлаах остуол оонньуутун оҥорбут. Манна икки киһи эбэтэр икки хамаанда кыттар. Оонньууга ыйытыылары эбийиэктэргэ, түмэл устуоруйатыгар, түмэлгэ быһаччы сыһыаннаах биллэр-көстөр дьонун кытта ситимнээбит. Үөрэнээччилэр ортолоругар ыытыллыбыт ыйытык көрдөрбүтүнэн, төлөпүөнү, интэриниэти аныгы оҕо үгүстүк туһанара биллибит. Ону таһынан, оонньуу мобильнай барыйаанын сэҥээрбиттэрин биллэрбиттэр. Онон Тася хамаандатын кытта Андроидка оҥорбут “Мой музей” сыһыарыыларын экспиэртэр биһирээтилэр, сыаналаатылар.
Тася кыра сааһыттан саахыматынан, салгыы аэробиканан дьарыктаммыт. Саахымакка улууска миэстэлээх. Сөбүлүүр биридимиэттэрэ — геометрия, алгебра. Бүтүн Арассыыйатааҕы үөрэнээччилэр олимпидаларыгар математикаҕа миэстэлээх. Ону таһынан, нуучча тылын олимпиадатыгар өрөспүүбүлүкэҕэ миэстэлэспит. Наука Аччыгый академията ыытар быйылгы “Первая орбиталь” химияҕа күрэхтэһиитигэр призердаабыта. Салгыы ыраахтан олорон ыытыллыбыт (дистанционно) “Школа юного химика” тэрээһиҥҥэ кыттан, үгүһү билбитин кэпсиир. “Сөбүлүүр биридимиэтиҥ математика, тоҕо химия күрэхтэһиитигэр кыттарга сананныҥ”, — диэн ыйытыыбар: “Эдьиийим Настя химия биридимиэтигэр дьарыктанар этэ. Кинини көрөн 7-с кылаастан химияҕа интэриэс үөскээбитэ. Ханнык эрэ бэссэстибэни холбоон атыны айан таһаарыахха сөп”, — диэн химия биридимиэтин үөрэтэ илигиттэн сэҥээрбитин туһунан санаатын үллэстэр. Манна даҕатан эттэххэ, Тася эдьиийэ Анастасия Оконешникова ХИФУ анал үөрэтэр-научнай киинин (СУНЦ) бүтэрэн, олимпиада түмүгүнэн эксээмэнэ суох естественнэй наукалар институттарыгар үөрэххэ киирэн, бастакы кууруска ситиһиилээхтик үөрэнэ сылдьар.
Тася төһө даҕаны химияны сэҥээрдэр, научнай-практическай кэмпириэнсийэҕэ музееведение салаатыгар кытыннар, олоҕун АйТи эйгэтин кытта ситимниир былааннаах. “Билигин АйТи күүскэ сайдан эрэр. Бэйэм саайт оҥоруохпун, программирование тылын билиэхпин баҕарабын. Билиҥҥитэ Python үөрэтэн эрэбин, үчүгэй, судургу. Уруогу таһынан дьиэбэр кэлэн бэйэм дьарыктанабын”, — диэн өссө саас кэпсэтэ сырыттахпытына этэн аһарбыттаах. Үөрэхтэн быыс буллаҕына, иллэҥ кэмигэр уруһуйдуурун, кинигэ ааҕарын сөбүлүүр. Өрөспүүбүлүкэтээҕи Ойуунускай ааҕыытыгар “Ийэм Дьэбдьэкиэй уҥуоҕар” диэн хоһоонунан уруһуйдаан миэстэлэһэн турар. Кэлин ордук классиканы сэҥээрэр буоллум диэн этэр. Сыл устата оскуолаҕа ирдэнэр литэрэтиирэттэн ураты уонча кинигэни ааҕарын кэпсиир. Биир сорук туолла – “Инникигэ хардыыга” миэстэлэстэ. Салгыы информатика биридимиэтигэр Бүтүн Арассыыйатааҕы үөрэнээччилэр олимпиадаларыгар (эрэгийиэннээҕи түһүмэххэ) кыттар сорудахтаах. Билигин туох баар күүһүн онно уурар. Дьоҕурдаах, талааннаах, дьаныардаах Тасяҕа ситиһиилэри баҕарабыт.
Туһалаах маастар-кылаастар
“Инникигэ хардыы” научнай-практическай кэмпириэнсийэ иитинэн, СӨ Үөрэҕи сайыннарар уонна учууталлар идэлэрин таһымын үрдэтэр институт икки күн устата куйаар ситиминэн “Опыт, инновации и перспективы организации исследовательской и проектной деятельности учащихся РС(Я)” диэн өрөспүүбүлүкэтээҕи кэмпириэнсийэни ыытта. Саха сирин араас муннугуттан хас маастар-кылаас аайы оҕолору чинчийэр үлэҕэ бэлэмниир 300-ҕэ чугаһыыр киһи мустан, уопуттаах, талааннаах, иитиллээччилэрэ үгүс ситиһиилэрдээх учууталлартан маастар-кылаастары, ыйытыыларыгар хоруйдары ыллылар. Үөрэнээччини чинчийиигэ сирдиир, сэҥээрдэр кистэлэҥнэрин арыйыыттан саҕалаан, бэлэм тиэмэлэргэ тиийэ кэпсээтилэр. Оннооҕор ханнык тиэмэлэр, туох төрүөтүнэн ааспатахтарын кытта үллэһиннилэр. Онон бу эйгэҕэ сыһыаннаах учууталларга чахчы туһалаах тэрээһин ааста.
Быйылгы үбүлүөйдээх “Инникигэ хардыы” төһө даҕаны ыраахтан олорон кыттыы киэбинэн ыытылыннар, силигин ситтэ – кыттааччы ахсаана эбилиннэ, тэрээһинэ үксээтэ. Инникитин тэрийээччилэр ыраах нэһилиэктэргэ олорор, кыайан кэлбэт оҕолору эмиэ бу көрүҥү туһанан кытыннарар былааннаахтар.
Людмила ПОПОВА, “Саха сирэ” хаһыат, edersaas.ru