Сахаҕа соторутааҥҥа диэри улахан булка туттуллар сиэргэ-туомҥа сыһыаннаах араас өйдөбүллэри аҕа көлүөнэ дьон бэркэ диэн билэр этилэр.
Ол барыта аныгы үйэ тэтимигэр үтүрүйтэрэн, өлбөөдүйэн, симэлийэн, умнуллан эрэр курдук буолла. Биир эмэ дьон үһү-тамах курдук өйдөөн-санаан ылабыт быһыылаах. Дьэ, ону барытын эридьиэстээн ырытыы, бука, кыаллыбата буолуо да буоллар, сүрүн- сүрүн өттүтүн тус бэйэм хайдах өйдүүрбүнэн быһыта-орута да буоллар, кэпсээн көрүөх баҕайым дуу? Итинник саныыр буолбутум син балачча буолла.
Арааһа, кэмэ да кэллэ, бадаҕа
Бултааһын сиэрин-туомун,үгэһин туһунан Саха сирин бары түөлбэлэринэн бэчээккэ баар араас суруйуулары дьон син ааҕаллар. Чуолаан, эһэни бултааһын сиэрин-туомун уонна күһүн атынан хаамтаран тайахтааһыҥҥа туттуллар улахан булт үгэстэрин, тылын-өһүн син үрдүнэн-аннынан да буоллар тутуһа сатыыбыт.
Оҕо сылдьан Далан “Хотугу номохтор” диэн кыра кинигэтигэр кэпсэнэр Байанайга ыалдьыттаабыт эдэр булчут уол туһунан сэҥээрэн аахпыппын өйдүүбүн. Бу хайысхаҕа, дьэ, онно бастакы өйдөбүлбүн ылбыт эбиппин. Кэлин улаатан баран үлэбинэн, идэбинэн булт эйгэтигэр эҥэрдэһэр буоламмын булчут кырдьаҕастартан наар улаҕалаахтык ыйыталаһан сиэргэ-туомҥа сыһыаннааҕы сэҥээрэн истэ сатыыр буолбутум. Бу санаатахха, оҕонньоттор бэйэлэрэ даҕаны соччо элбэхтик ыһа-тоҕо кэпсээн испэт эбиттэр. Эттэригэр-хааннарыгар иҥэрэ сылдьалларын биирдэ эмэ иэйдэхтэринэ быктаран ылар эбиттэр.
Бу мин этэ сатыырым ханнык да чинчийии буолбатах, тус бэйэм долоҕойбор түһэрбит, эппэр-хааммар иҥэрбит сахалыы көрүүм буоллаҕа. Мин санаабар, маны анал үөрэхтээх киһи анаан-минээн чинчийии ыытан ситимнээн, анааран үлэ ыыттаҕына син сэҥээриллэр үлэ буолуо эбитэ дуу дии саныыбын. Чэ, маннык буоллун.
Ким хайдах ылынара үтүө көҥүлэ.
“Булду куоттарыы”
“Булду куоттарыы” диэн баар эбит этэ. Син элбэх холобурдары билэр курдукпун. Кырдьаҕас уонна орто саастаах булчут идэлээх дьон үксүлэрэ билэр өйдөбүллэрэ этэ.
Ким баҕарар булдун куоттарыан сөп быһыылаах. Булт диэн эмиэ туспа идэ. Ким эрэ күүскэ идэтийэр буоллаҕа. Ол буола сырыттаҕына булда олох табыллыбат эбэтэр олох тоҕооспот буолан хааларын этэллэр эбит. Эдэрчи да киһигэ оннук буолар. Ону өйдүүр өттө: “Булдум куоппут дуу?” диэн сэрэхэдийэр эбиттэр этэ. Кыратык салыйан баран, эмиэ чөлүгэр түстэҕинэ, дьэ, сэрэнэн-сэрбэнэн, сэмээр бултуохтааххын, быһыыта.
Биир саас Муунаҕа кыыллыы сылдьабыт. Харса Баһылай диэн тилигирээбит сэниэлээх оҕонньору тиэнэн баран солооһун устунан буранынан ууннаран иһэбин. Оҕонньорум сыарҕаҕа олорор. Иннибэр чугас баҕайы икки таахан харааран тураллар. Чугаһаан кэллим. Тайахтар эбит. Кыыллыы сылдьар буоламмын сэҥээрбэтим. Олох ыга астаран тиийдим. Ылаа баҕайы чаҕылхай күннээх. Мэктиэтигэр уонча хаамыыга диэри тиийдим. Тураллар. Тохтоотум. Дьэ өрөҥөлөһөн хамсаатылар. Хаар халыҥ дьыла этэ. Оҕонньорум саҥа көрдө быһыылаах да, СКС карабинынан тутуһан туран “маҕаһыына” бүтүөр диэри ытыалаан хабыйда. Тайахтарбыт түү да күттэрбэккэ ойон бөтөрөҥөлүү турдулар. Мин сааламматым. Күллүм, хата. Оҕонньорум күлэ-күлэ тоҕо бэрдэй, чугастарын диир… Чэ, ол онон хаалла. Ол саас оҕонньор олох “муннулааҕы тымырдыбата”. Кыһаммаппыт, булт бөҕөнү кыттыгас бултуу сылдьабыт. Арай, биир түгэҥҥэ, Кучаар Сааба: “Бээрэ, ити оҕонньор булдун куоттарбыт дуу, хайа дуу?” — диэн сибигинэйэн кэбистэ. Мин да ону соччо токкоолоспотум. Ити итинэн хаалла. Сааскы көтөргө Күчүнээн күөлүгэр эмиэ кыттыгас сырыттыбыт. Оҕонньорум баар. Арай көтөрү ытар да, таппат. Дьэ намыһына суох намыһына суох, ханан да барара биллибэт диэн тылланар. Кэлин санаата түспүт курдук буолбута. Сэһээккэҕэ бииргэ олордохпутуна: “Андылары бэркэ да ыттыҥ”, — диэн хайгыыр. Биир киэһэ чочумча саҥата олорон баран эттэ: “Куосаа, мин эдэрбэр булка, дьэ, хор баҕайытык туттар эбиппин. Сороҕор тайаҕы холуттан үөһээ өттүн сиргэ хаалларар түгэннэрдээх этим. Ол иһин эрдэ булпун куоттардым. Эн хайдах эрэ наһаа булка “ытыыр баҕалааххын”, аан дойду көтөрүн, булдун барытын кыайан бултуоҥ суоҕа, онон, ону өйдүүр-саныыр буолаар… миэхэ, бу санаатахпына, ыччаппар кытта охсубут эбит», — диэтэ. Ити аҕай иннинэ мин алта уонча үөрдээх анды ыттарбакка эрэ барбытын мөҥүттэ, кыһыйа олорон тута ханнан хаалбытым уонна оҕонньорум этиитин сэмэ курдук ылынан, билиҥҥэ дылы өйдүү сырыттаҕым…
“Үтэһэ туолуута уонна тостуута, түүйүү”
“Үчэһэ туолуута уонна тостуута, түүйүү” диэн өйдөбүлэри быһааран тураллар. Уйбаныап Баһылай Апанаасыйабыс — Баһычча диэн ааттаах үчүгэй оҕонньор баара. Аҕыс уончатыгар дылы олох тэп курдук бултуу сылдьыбыта. Табанан сылдьар буолара. Күһүнүн кииһи ытынан бултуурун сөбүлүүрэ. Хапкаанныан иннинэ сезоҥҥа муҥутаан 90-ча кииһи биригээдэнэн аҥардас ытынан үрдэрэн бултууллара. 1993 сыллаах булт сезонугар оҕонньор тэп курдук сылдьыбыта. Уонна ол дьыл хапкаанынан 5 кэрэмэс саһылы бултаабыта. Байанайа “аҕыннаран” маанылаабыт диэн буолбута. Истэр тухары кэрэмэс саһыл сэдэх буолара да, барылара талбыт курдук кэрэмэс буолбут этэ. Нөҥүө сылыгар Ээйиккэ кыыл аалыҥа саба көтөн кэлбитэ. Ол иннинээҕи дьыл дьоммун барыларын саҥа саанан хааччыйбыт этим. Аҕыс уончалаах оҕонньотторбун бултууллара да аҕыйаатаҕа диэн ааттаан үөрдэ-көтүтэ барыларыгар кырыллыбытынан сылдьар скс саалары туттартаабытым. Турардыын-турбаттыын бары кыылга туруннубут. Оҕонньор Баһылайап Бүөккэлиин, бадаҕа, Түҥ Айааннааҕын төрдүгэр балаакканан сыппыттара. Кыыл олох “иирбит курдук” киирбитэ, ону харса суох ыппыппыт… Онно тир курдук сылдьар оҕонньор олох сатаан бултамматах этэ. Арай, биир күн кыыл кэтээн олорбут. Кыыл муоһун тыаһа, тугут этэрэ, аалыҥ суугуна барыта силбэһэн турар. Саа тыаһа таах тэллэҕи тэбиир курдук биир күдьүс эбит. Дьэ, онно арбаҕастаах буодьулаах мукуу бэргэһэлээх олорор оҕонньору кэлэн быыкаа тугут көхсүтүн сыллаан көрбүт. Ону бултаан кэбиспит. Олох “орооту тугут” төбө эрэ иччитэ этэ диэбиттэрэ. Самосуонап Куука куобах саҕаны аҥар илиитинэн тутан балааккаҕа аҕалбыт. Кэлин тириитин көрбүтүм бураан өкүмүлээтэрин хаатыгар эрэ тиийбит этэ…
Оҕонньор балааккатыгар олордоҕуна мин тиийэ сылдьыбытым. Сээкэйи кэпсэттибит. Кыыл суола олох хаары чыгдаан оҥорбут этэ. Оҕонньор сонньуйа кэпсээтэ: “Бу үлүгэрдээх кыыл аалыҥыттан ирээтим биир орооту тугут эбит, үчэһэм туолбут”, — диэтэ муус холкутук. Дьиктиргээтим… Оҕонньорум салгыы оһох аттытыттан миинтэн эти хоторор үчэһэни ылан учуутал үөрэнээччигэ быһаарарын курдук көрдөрө-көрдөрө кэпсээтэ: “Нохоо, хас биирдии булчут үчэһэлээх буолар. Маннык, булкун үөлэн иһэллэр… наһаалаатаххына, тостуон сөп, оннук төбөтүгэр дылы туолан иһэр. Бу миэнэ туолбут, ол иһин ити үлүгэрдээх элбэх кыылтан биир тугут эрэ батар гына туолбут. Онон бүтэбин эбит, бу сир үрдүгэр булка ирээтим”, — диэн баран ылыннарыылаахтык, ис киирбэх баҕайытык мичээрдээн кэбиспитэ. Оҕонньорум барахсан бөдөҥө-садаҥа, дьүһүнэ-бодото номоҕоно киһи астына көрөр киһитэ этэ. Майгыта да ол сиэринэн буолара. Тугут кыратын сөҕө олордохпутуна эттэ: “Куосаа, бу сатанаҥ түүйдэ ээ! Дьэ, хайа буолабын?..” Ытырыктата санаабытым. Кэлин санаатахпына, кырдьык оннук буолбута, уһаабатаҕа…
Дьэ, мантан сиэттэрэн “Түүйүү” диэҥҥэ тиийэбит.
Түүйүү
Дьэ, бу элбэхтик номоххо киирэр да, дьаалайбат буолан эрэбит. Ити барыта тиэхиньикэҕэ убаммыт дьон булчут аатырар буолбуттарыттан тахсар диэн саныыр буолан эрэбин. “Сайдыылаах” дьон ол бу үһүйээннэргэ уонна былыргы үгэстэргэ охтубаттар. Бэркэлээтэхтэринэ уокка ас биэриэхтэрэ. Эдэр дьон оннук дьону кытта бултаан бараллар уонна онон үгэс сыыйа умнуллар, симэлийэр.
Бу соторутааҕыта буолбуту хайаан да кэпсииһикпин. Киһим аатын кистиибин. Ыччаттардаах киһи. Туттунуум.
Арай, сааһыары киһим эрийдэ.
— Дьэ, доо, дьиктини көрдүм, — диир.- Кыылларбыт туох эрэ буолтар. Таах дэлби кэлэн түһэ сылдьаллар. Арааһа, туох эрэ ыарыы буолбуттар.
Уонна суотабай төлөпүөҥҥэ устан видео ыыппыт. Онно көрдөххө, икки кыыл Моркуока Мархаратын чаакыччатыгар ытыллыбакка эрэ өлөөрү төбөлөрүнэн сири хоруйа сылдьаллар. Киһим ону айахтарын эҥин атытан көрөр. Кыыллара буоллаҕына олох да өҥүргэһинэн көрө-көрө өлөн иҥиир ситиилэрин тартаран бараллар. Мин туран, тута “бу маны кимиэхэ да ыытыма, тарҕатыма” диэн дьаһайдым . Чып кистэлэҥинэн туһааннаах тойотторго биллэрдим. Сотору кистэлинэн дьаһал кэллэ. “Ыарытыйан өлбүт кыыллар эттэрин суулаан, тиэйэн аҕалыҥ — диэн. Охтубут сирдэрин тулатын олоччу эмтээҥ диэн буолла. Онон оройуоннааҕы Бэтэринээр учаастагын тойонун кытта хоту түһүннүм. Тиийиэхтээх сирбитигэр хараҥарыыта чугаһаатыбыт. 40 көстөн тахса сир. Хата, суоллаах. Элэмэс үрүйэтин баһыгар тиийиигэ хайдах эрэ инним тымныйбахтаан ылла. Этим сааһа аһылларга дылы гынна. “Чэйдиэххэ”, — диэтим. Аһаатыбыт. Сирбин аһаттым. Аһыы олордохпуна хаар түһэн барда уонна устунан тута туох да көстүбэт ала буркуна түстэ. “Тоҕо түргэнэй, халлаан уларыйара!” — дэстибит. Устунан, хонорго быһаарынныбыт. Куһаҕан баҕайытык утуйдум. Араас түүллэр бааллар этэ. Онтон уйуһуйан толкуй бөҕөҕө түстүм. Кыра оҕолордоох киһини кучуйан иһэбин. Харыстыахха да баар эбит. Уонна “тибии кытаата илигинэ трассаҕа тахса охсуохха” диэн быһаарынным. Киһибин уһугуннардым..”Төннөбүт, — диэтим, — Батыллан хаалыахпыт , халлаана куһаҕана бэрт буолла. Онон, иккистээн үчүгэйдик тэриниэххэ, сэрэҕэ бэрт уонна эн кыра оҕолордоох киһи ыарыыга тиийэриҥ сатаммат эбит”, — диэн күөйэ-хаайа этэн кээстим. Хата, киһим сөбүлэһэн тук курдук эрийэ тутта. Төттөрү ыстаннардыбыт. Тыраасса суолга чугаһыгар куттанар маардарбыт олох да тибиллибэхтэр эбит. Соһуйдубут. Ол аата, ала буркуммут биһиги эрэ үрдүбүтүгэр кыйыгырбыт эбит. Дьиэбэр кэлэммин эспэдииссийэ тэрийдим. Моһуогурбут кыыллары булбут киһибин мас-таас курдук баран аҕалаҕын диэтим. Амакинкаттан “Трекол” көрдөөн ыллым. Сорохторбут, хата, балыктыахпыт диэн тойонноруттан нэдиэлэ хонуга көҥүллэт диэтилэр. Ол баҕас таах буоллаҕа дии… Инструктаж аахтым. Бэтиринээрим дезинфекция, маҥан комбинезон эҥин биэрдэ. Төннөн кэлиилэригэр баран, биһиги утары көрсөн, тиэйэн ыллыбыт. Аҕалан экология харааһыгар ириэрбиппитин кэннэ бэтэринээрдэр кэлэн “астаатылар”. Анаалыстара барыта үчүгэй аатырда. Чуолаан, бука, Иириини уонна Дьааспаны көрдөхтөрө буолуо. Кыра бытархай ыарыылары “чоноорору” эҥин көрбөтөх буолуохтаахтар. …Дьэ, оҕордук буолла.
Сайын буолан ааста. Күһүн сир тоҥуута Моркуока Мархарытыгар кыыл сибикилии баран иһэн, просекаҕа эһэ өлө сытарын буллубут. Дьон суола элбэх этэ. Өлүк туох да бааһа-үүтэ суох курдук. Дьөрү суордар да чугаһаабаттар эбит. Сураҕалаһан көрбүтүм, онно хапкаанныыр киһи мин киирэрбэр балыксыттар булбуттар диэн, кимнээхтэрин этэн биэрдэ. Онтум олох да били мин киһим эбит. Тута даҕаһыннаран туран, төлөпүөнүнэн ыйыттым. “Тоҕо эрдэ эппэккин?”— диибин. Киһим кыыһырда: “Ээ, эмиэ анаалыска аҕалтаран бадьыыстыаҥ. Уонна куһаҕана да бэрт курдук, куруук өлүктэри эрэ булар…” Сөбүлэстим. Онтон киһим эттэ: “Дьэ, доо, туох от эмтээххин, тугум эрэ ыалдьар, сэниэм суох, аһаабат буолан эрэбин…” Сэрэйэ сылдьар киһи: “Доҕор, инньэ диэмэ, кытаат, быраастарга бара оҕус, уталытыма», — диэн сүбэлээтим… Киһим сарсыныгар эрийэн: “Балыыһалар суһаллык Дьокуускайга ыытар буоллулар”, — диэтэ. Икки нэдиэлэ кэннэ аккаастаан ыыппыт сурахтара иһилиннэ. Ый эрэ буолаат, куһаҕан буолбута. Дьэ, ону санааҥ. «Буолар да эбит ээ, илэ-бодо түүйэрэ», — эрэ диэн хаалбытым.
…Кэлин кэлэ-бара сылдьан көрдөхпүнэ, эһэм өлүгүн сиэгэн булан сыыйа-баайа, тугун да ордорбокко ыраастаабыта
“Төргүү”
Улахан булка «Төргүү» булт диэн баар диэн ааттыыллар эбит этэ улахан булчуттар. Ол аата, биир эмэ бэлиэ булду Байанай төргүүлээн биэрэр диэн өйдөбүлгэ.
Төргүү булка биһиги түбэһэн турабыт. Өрдөөҕүтэ үс буолан Сэмэнэп иннинэ тайахтыы таҕыстыбыт. Сэмэнэп күн уолдьах биир тыһыны охтордубут. Онтубутун дьаһанан, салгыы бултуур сирбитигэр налыччы тиийдибит. Син хас да күн кураанах хаамтаран баран, соһуччу биир ойуурдааҕыны дьиэбит таһыттан бултаатыбыт. Нөҥүө күнүгэр атын үүтээмитигэр көһөн иһэн ат үрдүттэн кэриэтэ ытан, алҕас аны бөрөнү бултаан кэбистибит. Дьэ, бэрт буолла… Мин обургу күө-дьаа буолабын. “Баччалаах булт төргүүлэнэрэ буолуо, хайаан да”, — диэн. Дьонум саҥарбаттар. Ол курдук хас да күн хаамтаран сикситтибит. Туох да суох. Мин кэтэһэр өлүү буолабын… Төргүүбүт кэлэн быстыбата… Күн-дьыл ыган барда. Бүтэрбит бу кэллэ. “Сарсыҥҥынан хаамтаран бүтэбит уонна өтөхпүтүн быһабыт”, — диэн сүбэлэстибит. Ол киэһэ күөс буһуута уоппут тас гына ытта. Мин туран, сөмүйэбинэн умуллуор гына эргитэ олордум. Ол курдук түөртэ ыстаммытын барытын эргиттим. Оннук билгэ баар этэ, оҕонньотторго. Бэһис ыстаныытын: “Ээ, ити тухары тайах буолан истэҕэй”, — диэн, сүрэҕэлдьээн, сөмүйэбинэн эргиппэтим. Сарсыарда туран, улахан маҕан ыппытын баайан кэбистибит. Кырдьаҕас ыппытын кытта икки эдэр ыттарбытын илдьэ бардыбыт. Ол улахан ыт эдэрдэри олох күөйэ көтө сылдьар . Сүгүн суолу-ииһи сыттаппат да курдук этэ. Ону бэлиэтии көрбүппүт. Дьэ, ол күн, хата, улахан хааһыыны охтордубут. “Төргүүтэ бу кэллэ”, — диэн буолбута. Хайдах астаан-үөллээн харайбыппыт бэйэтэ туспа атын хайысхалаах сэһэн кэриэтэ буоллаҕа. Чэ, итилэри барытын этэн туран, аа-дьуо түмүктүүбүн эбит суруйуубун. Дьиҥинэн, тыаҕа кырга кулуһуҥҥа хонорго, киэһэ үүтээҥҥэ күөс хоторон олорон кэпсээтэххэ сэҥээрэр дьоҥҥо биир киэһэ бүппэт, арҕаран тахса турар кэпсэтиилэр буоллахтара. Бултааһын барахсан аҥардас булду сонордоһуу буолбатах, бараммат саха тыла, үтүө үгэһэ, сиэрэ-туома, бөлөһүөктээһинэ, көрүүтэ буоллаҕа..
Дьөгүөр Һэрэмээт
Садын сирэ.