Быйыл саас ыытыллыбыт племенной үлэ мунньаҕар ТХНЧИ дириэктэрин солбуйааччы, тыа хаһаайыстыбатын наукатын дуоктара Револий Иванов Мэгэдьэк сылгытын тупсарарга эппитэ. Дьиҥинэн, Мэгэдьэк сылгытыгар эрэ буолуо дуо, уопсайынан саха сылгытын племенной хаачыстыбатын тупсарарга үлэлиир кэм ирдэбилэ буолла.
edersaas.ru
Нуучча сэлиик уонна таһаҕасчыт боруода сылгыларын хааннара булкуһаннар, Мэгэдьэк боруодатыгар араас тииптээх сылгылар үөскээбиттэрин итиэннэ ону сүрүннүүргэ кытаанах сүүмэрдээһин наадатын туһунан мин 1990-с сылларга суруйан турабын. Ол кэмтэн ыла сүүрбэттэн тахса сыл ааста да, баччааҥҥа диэри туох да үлэ ыытыллыбата. Сылгы салаатыгар племенной үлэ 1987 сылтан тэпсэҥнии турарын түмүгэр, саха сылгытын ууһатар аналлаах сылгы собуоттара үп-харчы да, племенной да өттүнэн атын хаһаайыстыбалартан уратылара суох. Боруода, арай, кумааҕыга эрэ баар.
Мэгэдьэк сылгыта саха сылгытын атын боруодаларыттан бөдөҥүнэн, уҥуоҕа-таһаата кэтитинэн харахха быраҕыллар буолуохтааҕа. Ол суох. Өймөкөөн сылгыһыта Николай Винокуров дэлэҕэ Өлүөнэтээҕи боруода сылгы ханнык хаһаайыстыбаларга иитиллэн турара чуолкайа суох диэ дуо? Ити аата киин улуустар сылгылара ханнык боруода буолалларын араарар уустук эбит. Дьиҥинэн, боруода быһыытынан бигэргэммит сылгылары киһи көрдө да: “Бу Мэгэдьэк сылгыта, бу Өлүөнэ сылгыта, бу дьиҥ саха сылгыта”, — диэн билиэхтээх. Хомойуох иһин, биһиги сылгыларбыт итинник харахха быраҕыллар уратылара суох буолла. Силиэксийэ үлэтэ сылгы боруода быһыытынан бигэргэммит кээмэйинэн сирдэтиэхтээх. (Табылыыссаны көр).
| Боруода | Арҕаһын үрдүгэ | уһуна | Түөһүн курбуута | ыйааһына |
| Мэгэдьэк атыыра | 143,8 см | 154,6 см | 190,1 см | 514 кг |
| биэтэ | 140,7 см | 149,9 см | 181,5 см | 461 кг |
| Өлүөнэ сылгыта | 142,1 см | 150,4 см | 182,6 см | 450 кг |
| Биэтэ | 138 см | 146,2 см | 173,9 | 431 см |
Бастаан бастыҥ көрдөрүүлээх атыырдары сүүмэрдээн, онтон кинилэр оҕолорун талан, боруоданы олохтуур үлэ ыытыллыахтаах, салгыы ол хаачыстыбатын чиҥэтэр, күүһүрдэр үлэ барыахтаах. Холобур, Мэгэдьэк сылгыта боруода быһыытынан патент ыларыгар бигэргэммит кээмэйигэр эппиэттиэхтээх, онно сөп түбэспэт сылгы табаарынай үөргэ ыытыллыахтаах.
Маннык схеманан саха сылгытын Мэгэдьэктээҕи, Өлүөнэтээҕи боруодаларын, Дьааҥытааҕы, Халыматааҕы тииптэрин тупсарыыга уһун сыллаах үлэ тэрилиннэҕинэ, атын омуктарга астына кэпсиир уонна киэн тутта көрдөрөр төрүт сылгылаах буолуохпут.
Дьиҥнээх саха сылгыта диэн өйдөбүлгэ эмиэ буккуллуу баар. Сылгыһыттар күннэригэр саха аттарын эрэ күрэхтэһиннэрэбит диэн баран, көрдөрбүтүнэн сиэнчэрдэри сырыһыннарабыт. Мантан да көстөр: ыраас хааннаах саха сылгытын уонна сиэнчэри кыайан араарбаппыт …эбэтэр соруйан оҥоробут. Саха сылгытын арҕаһын үрдүгэ 147 см буолуохтаах диэн ирдэбили туруорар төрүт сыыһа. Бэл, соҕурууҥҥу боруодаларынан тупсарыллыбыт Мэгэдьэк уонна Өлүөнэ сылгыларын арҕастарын орто кээмэйэ 142-143 см эбээт! Профессор М.Ф.Габышев ыраас саха сылгытын атыырын арҕаһын үрдүгэ 140-143 см. диэн ыйбыта. Чахчы ыраас хааннаах саха сылгыта намыһах уҥуохтаах, халыҥ түөстээх, кэтит, төгүрүк систээх, кылгас самыылаах, модьу уорҕалаах буолар. Маннык сылгылар билигин Өймөкөөҥҥө, Тааттаҕа бааллар.
Биһиги саха сылгытын харыстыахпытын баҕарар буоллахпытына, Россия Сылгыны үөрэтэр-чинчийэр институтугар туруорсаммыт, ыраас хааннаах саха сылгытын орто кээмэйдэригэр уларытыыны бигэргэттэриэхтээхпит. Учуонайдар, сылгынан дьарыктанар хаһаайыстыбалар салайааччылара, Саха сылгытын сойууһун салалтата бары түмсэн үлэлээтэхпитинэ, бу кыаллар суол. Өбүгэбит хас эмэ үйэлэри уҥуордаан аҕалбыт төрүт баайа — саха сылгыта, саха сүөһүтэ — алмаастааҕар, көмүстээҕэр ордук суолталаах. Биһиги кыһамматахпытына ким кыһаллыаҕай!
Сунтаартан сылгыны үөрэтэр учуонай Борис Потапов, “Саха сирэ» edersaas.ru сайтка анаан.