1722 сыллаахха тохсунньу 12 күнүгэр Петр I Салайар Сенакка Анал Үрдүкү Ыйааҕынан Арассыыйа Борокуратуурата төрүттэммитэ. Петр I “дьыалаҕа, бэриги ылыыга уонна сокуону тутуспат буолууга бэрээдэгэ суох быһыылартан тахсар дьайыыны суох гынарга эбэтэр мөлтөтөргө” диэн соругу туруорбута.
Император Сенат бастакы генерал-борокуруорунан граф Павел Иванович Ягужинскайы анаабыта. Петр I сенатордарга Генерал-борокуруору билсиһиннэрэригэр эппитэ: “Дьэ, бу мин
көрөр кыраҕы хараҕым буолуоҕа”.
Бу санаа 1722 сыллаахха муус устар 27 күнүнээҕи “Генералборокуруор дуоһунаһын туһунан” Ыйаахха эмиэ бэлиэтэммитэ: “Бу чыын судаарыстыба дьыалаларын кэтээн көрөөччү”. Ыйаах Генералборокуруор Сенаты кэтээн көрүүгэ уонна борокуратуура бас билэр уорганнарын салайыыга боломуочуйатын чопчулаабыта.
1802 сылтан борокуратуура института саҥа тэриллибит Юстиция министиэристибэтин сүрүн тутулунан буолбута, оттон юстиция миниистирэ дуоһунаһынан генерал-борокуруорга тэҥнэспитэ.
1917 сыллаахха сэтинньигэ Норуодунай хамыһаардар сэбиэттэринэн Суут туһунан 1 №-дээх декретэ ылыныллыбыта. Маныаха олоҕуран өрөбөлүүссүйэ иннинэ тэриллибит сууттар, суут силиэдэбэтэллэрин института, борокуруордар кэтээн көрүүлэрэ, бирисээгэлээхтэр уонна кэтэх албакааттар тохтотуллубуттара. 922 с. ыам ыйыгар
ВЦИК уурааҕынан бастакы “Борокуруор кэтээн көрүүтүн туһунан балаһыанньа” ылыныллыбыта. Онон Юстиция норуодунай комиссариятын иһигэр Судаарыстыбаннай Борокуратуура олохтоммута.
Маныаха борокуратуураҕа маннык эбээһинэстэр сүктэриллибиттэрэ:
• судаарыстыба аатыттан былаас бары уорганнарын, хаһаайыстыбаннай тэрилтэлэр, кэтэх хаһаайыстыбалар дьайыылара төһө сокуоннайдарын кэтээн көрүү;
• буруйу оҥорууну арыйыы эйгэтигэр билиннэрэр силиэстийэлиир уорганнар үлэлэрин, ону тэҥэ судаарыстыбаннай бэлиитикэ уорганнарын үлэлэрин быһаччы хонтуруоллааһын;
• суукка буруйдааһыны өйөөһүн;
• хаайыылаахтары көрүү-истии төһө сөптөөҕүн кэтээһин.
1923 с. ССРС Үрдүкү Суутун борокуратуурата тэриллибитэ. 1933 с. бэс ыйыгар ССРС ЦИК уонна ЦНК уурааҕынан ССР Сойууһун борокуратууратын олохтуур туһунан быһаарыы ылыныллыбыта, маныаха эбии үлэлэр сүктэриллибиттэрэ. 1933 с. бигэргэммит “ССР Сойууһун Борокуратууратын туһунан балаһыанньа” ССРС Борокуратууратын быраап өттүнэн статуһун чопчулаабыта. ССРС Үрдүк Суутун борокуратуурата көтүрүллүбүтэ. ССР Сойууһун борокуруора ССРС ЦИК ананара. Борокуратуура уорганнарын тиһигэ уонна структурата чопчуламмыта. Борокуратуураҕа байыаннай уонна тырааныспар борокуратуурата киирсэрэ. Маны сэргэ ССРС Борокуратууратын киин аппаратын тугу үлэлиэхтээҕэ быһаарыллыбыта.
“ССР Сойууһун Борокуратууратын туһунан” балаһыанньаны олоххо киллэрии борокуруорускай кэтээн көрүү уорганнарын кииннээһини бөҕөргөппүтэ. Сокуоннары чопчу толорууга муҥутуур үрдүкү кэтээн көрүү олохтоммута.
Онон 1936 с. борокуратуура уорганнарын юстиция тиһигиттэн бэйэтин салайынар биир кэлим тиһиккэ киллэрбиттэрэ.
Аҕа дойду Улуу сэриитин сылларыгар Борокуратуура уорганнарын үлэтэ сэрии кэмин ирдэбилигэр толору сөп түбэспитэ. 1946 с. ССРС Үрдүкү сэбиэтэ “ССРС Борокуруоругар ССРС Генеральнай борокуруорун аатын иҥэрэр туһунан” ССРС Сокуонун ылыммыта.
ССРС БОРОКУРАТУУРАТЫН ТУҺУНАН СОКУОН
ССРС бастакы Генеральнай борокуруорунан Константин Петрович Горшенин буолбута. 1977 с. ССРС саҥа Конституцията ылыллыбытын кэннэ, ССР Сойууһун Борокуратуурата ССРС Борокуратууратын туһунан Сокуону оҥорууга туруммута. 1979 с. ылыныллыбыт ССРС Борокуратууратын туһунан ССРС Сокуонугар олоҕуран борокуратуура үлэтин хайысхатыгар сокуоннары толорууну кэтээн көрүү, социалистическай баайы-дуолу харыстааһын туһунан сокуоннары кэһиини утары охсуһуу,буруйу оҥорууну утары туруулаһыы, буруйу оҥорууну силиэстийэлээһин киирбитэ.
Маны сэргэ буруйу оҥорбут дьону холуобунай эппиэтинэскэ тардыы, быраабы араҥаччылыыр уорганнар үлэлэрин буруйу оҥорууну утары уонна атын быраабы кэһиилэри утары сүрүннээһин
уо.д.а. киирбитэ. Сокуонунан ССРС Генеральнай борокуруора сокуоҥҥа көҕүлээһини киллэрэр бырааптаммыта. Ону тэҥэ ССРС Үрдүкү Сэбиэтин иннигэр эппиэтинэстээх буолуута уонна отчуоттуур буолуута быһаарыллыбыта. Оттон сиэссийэлэр икки ардыларыгар – ССРС Үрдүкү сэбиэтин Президиумугар.
Сокуоҥҥа маны сэргэ борокуратуура уорганнарын биир кэлим уонна кииннэммит тиһигэ олохтоммута. Быһата, ССРС Генеральнай борокуруора салайар ССРС борокуратуурата буолара
бигэргэммитэ.
ССРС ЫҺЫЛЛЫБЫТЫН КЭННЭ
Биллэрин курдук, ССРС ыһыллыбытын кэннэ 1992 с. “Арассыыйа Федерациятын борокуратууратын туһунан” саҥа федеральнай сокуон ылыныллыбыта. Салгыы 1993 с. ылыныллыбыт РФ Конституциятыгар 129-с ыстатыйаҕа борокуратуура уорганнарын тиһигэ биир кэлим уонна кииннэммит буолуулара бигэргэммитэ.
Сокуоҥҥа киирбит уларыйыылар түмүктэригэр Арассыыйа Федерациятын борокуратуурата ханнык даҕаны былаас салаатыгар киирбэккэ бэйэтин көрүнэр уорган быһыытынан олохтоммута.
Ылыныллыбыт Сокуоҥҥа дьон сокуону толорууларын кэтээн көрүү суох оҥоһуллубута, борокуратуура хаһаайыстыбаннай үлэҕэ орооһуутугар бобуу олохтоммута, борокуруордар кэтээн көрүүлэрэ
олох атын ирдэбиллээх буолбута.
НАЦИОНАЛЬНАЙ БЫРАЙЫАКТАРЫНАН
Бүгүн борокуруордарга саҥа ирдэбиллэр уонна уустук соруктар тураллар. Киэҥ хабааннаах уларыта тутуулар, национальнай бырайыактары олоххо киллэрии борокуруордар өттүлэриттэн кэтээн көрүү саҥа хаачыстыбатын ирдииллэр. Онон борокуратуура быраабы араҥаччылыыр уонна быраабы харыстыыр кыаҕа демократическай быраап судаарыстыбатын сайыннарыыга көмөлөһүөхтээх.
Борокуратуура уорганнарын тумус тутуллар хайысхаларыгар буруйу оҥорууну уонна хоруупсуйаны утары туруулаһыы, дьон быраабын көмүскээһин, дойдуга быраабы хааччыйыы
киирэллэр. Билигин тустаах уорганнар былаас бары таһымнаах уорганнарыгар сокуоннас туругун туһунан кэмигэр иһитиннэрэн-биллэрэн иһэллэрэ улахан көдьүүстээх буолбутун дьон-сэргэ бэлиэтиир.
Дьэ, ол иһин борокуратуура үлэтиттэн дьон олоҕо-дьаһаҕа туруктаах уонна быраап өттүнэн көмүскэллээх буолла уонна судаарыстыбаҕа куттал суох буолуута эмиэ бу үлэттэн улахан тутулуктаах.
Арассыыйа Федерациятын Генеральнай Борокуратууратын
дьиҥ таһымнаах порталыттан