Забайкальскай кыраайга дьогдьоот күһүн турар. Чаҕыллан күннэр да күннэр. Сөрүүн тыал Байкаал күөлтэн үрэр.
Киһибин тыаҕа икки-үс хонордуу барыахха диэн дэлби кутугуната, сып-сап курдук хомунан, Баргы үрэх хочотун устунан сыыйыллыннара турдубут..Суоллара иистэрэ бэрдэ да бэрт…Киэһэлик онно-манна дьоҥҥо чэйдээн, чаардаан хайаан, дьэ, Субуоҥка ааттаах үрэх тардыытын тутуһан, хоччоттон туора мыраан суолугар туораатыбыт. Байкаал күөл үрдүнээҕи аакка киирбит лиҥкир мастаах халыҥ ойуур тыаны кэрэхсии-сонургуу көрөн иһэбин. Биһиги кээмэйбитинэн суоллара да ааттаах курдук. Былыргыта леспромхоз мас таһар суоллара олох сырыкаай курдук буолар эбит. Онон билиҥҥи кыахтаах массыыналар хайа талбыт сылдьаллар. Киһим эти баҕас таах булуохпут диир. Манна уруккута леспромхоз үлэһиттэрин болуогар ордууланан ааттаах борохоньуор оҕонньор соҕотоҕун олорор диэн кэпсиир. Ол киһигэ тиийэн хонон, сарсын- өйүүн кулааһайы үөгүлэтэн көрөн баран, бултуйбатахпытына үһүс сарсыардабытыгар үөһэттэн түһэрбитигэр массыынаттан, ходуһаттан туртас ытан барыахпыт диэн баһырхай былааннаах. Наһаа эрдэ күөһүн өрүнэрин сүөлүргүү саныыбын да саҥарбаппын, буойбаппын. Бэйэлэрин айылгылара оннук. Биһигиттэн олох атын сиэрдээх-туомнаах дьон буоллахтара. Боруҥуйуон арыый иннинэ аарыма тииттэрдээх ырааһыйаҕа турар масчыттар саҥатык, обургу соҕус болуоктарыгар ыга астаран бирилэтэн кэллибит.
Дьиэ таһа барыта уурбут-туппут курдук. Бөх-сах ыһылла сытара көстүбэт. Дьиэттэн курбуу курдук уҥуохтаах муус-маҥан баттахтаах сэксэйбит бытыктаах, сукуна сонноох, ыстааннаах оҕонньор киһи акыйан тахсан саҥата суох дьэбин уоһуйа көрүстэ. Санаабар, дьэ, оруобуна киинэҕэ уонна былыргыта крокодил сурунаалга ойуулуур борохоньуордара илэ бэйэтинэн дьэбидийэн турар.Сирэйэ-хараҕа тоҥуй. Мин диэки сөбүлээтэбэхтии куһур- баһыр көрөттөөн кэбистэ.
Доҕорум бэркэ диэн кэргэннэспит киһи быһыытынан аҕалбыт малын, аһын-үөлүн сүөкээбитинэн барда.Болуок иннинэн һугаскаанынан мастар быыстарынан үрэх сүүрдэн күрүлэтэ сытара көстөр. Хата, уута-хаара чугаһа бэрт да эбит диэн хайгыы санаатым.Дьиэтин иһэ да барыта чөкө баҕайы. Истиэнэтэ көбүөр, иһитэ- хомуоһа ып ыраа, остуола маҥан ыскаатардаах.
Бастакы киэһэбитигэр соччо-бачча сэһэн-тэппэн тахсыбата. Мин сылайан хаалан утуйар аакка бардым. Сарсыарда хараҥаҕа эрдэ туран чугас эҥэр сатыы сибикилии тахсан иһэн хайа сирэйигэр судургу баҕайытык Кулааһайы бултаан кэбистибит. Мин соһуйан эрэ хааллым. Онтубутун дьаһайан-хайаан ол күммүт бүттэ. Киэһэтин сибиэһэй эт буһарынан обургу соҕустук уохтаах уунан сууйан-сотон өрөөн хааллыбыт. Киһибит итии утах күүһүнэн син айаҕа аһылынна .Ол аайы миигин кытта, дьэ, мааһа табыллан бэйэтин олоҕуттан арааһы бары кэпсээтэ….
Былыр диэххэ буоллаҕа дии? Балык собуотун киин бөһүөлэгиттэн оскуола кэнниттэн тута аармыйаҕа барбытым. Монгуол сиригэр икки сыл сулууспалаан бүтэн кэлэн, Иркутскай куоракка лесхоз техникумугар үөрэххэ киирдим.Оскуолаҕа мөлтөхтүк үөрэммитим, кыһаммат этим. Техникуммар, хата, син үөрэнэн дуомнуубун. Арай кыһын аҕам сурук суруйбут. Ол сурукка аҕам үөлээннээҕэ Иркутскай куоракка олорорун эппит. Өр сылларга хаайыыга олоро сылдьыбытын суруйбут: “Хайаан да дьээдьэ Сүөдэргэ сылдьаар.” Тугу эмэ биэрдэҕинэ сэмээр илдьэ кэлээр диэн тоһоҕолоон бэлиэтээбит. Мин туран биир күн сорук оҥостон хас да бытыылка дьүгүлүөбүскэй пиибэни кытта аҕам ыыппыт туустаах уомул, дьарҕаа балыгын кыбынан оробуочай городокка баар аадырыска тиийдим. Киһим, хата, дьиэтигэр баар эбит. Үөрдэ. Дойдутугар кимэ да суох этэ. .. Манна чороҥ соҕотоҕун эргэ кыра олбуордаах тимирэн эрэр дьиэҕэ олорор. Билистибит.Аҕабын үчүгэйдик саныыр эбит. Кинилиин оскуолаҕа бииргэ үөрэммиттэр. Аҕам кэпсээнинэн буоллаҕына, ханнык эрэ бырааһынньык үҥкүүтүгэр аҕа саастаах бырааттыы уолаттар холуочуйан баран гармонистыы олорор уолу атаҕастаан, дьон ортотугар кырбаабыттарыттан кыһыйан, иэстэһээри дьиэтигэр сүүрэн тиийэн кынчаал быһах ылан кэлэн иккиэннэрин кулууп иһигэр охтортоон, олоҕо алдьаммыт эбит. Хаайыыттан тахсан баран бииргэ олорбут дьонун этиилэринэн быһыылаах, Иркутскайга кэлэн биир кырдьаҕас хаайыылаахха дьиэтигэр дьукаах буолан олохсуйбут. Оҕонньоро үйэтигэр хаайыылаах эбит. Кини саҥа туран эрэр уол Забайкальеҕа гражданскай сэрии саҕана Семёнов атамаан оһуобай манчжурскай этэрээтин байыаһын быһыытынан сылдьыбыт. Хотторуу кэмигэр Бүрээт-монгуол эскадронун кытта Баруон Ургент салалтатынан Монголияҕа куотан иһэн Сэлэҥэ өрүс кытылыгар биир сайыымкаҕа ис тиибигэр ыалдьыбытын билэн, дьонноро кэйээргэ быраҕан кэбиспиттэрин, хата, эмиэ куотан иһэр Аргуун өрүскэ олохтоох үрүҥ хаһаахтар сыккырыыр тыынын булан аҕалан Кээхтэ таҥаратын дьиэтигэр хаалларбыттара өрүттэн кыл- мүччү киһи-хара буолбут. Отутус сыллартан Чытаа Бааунта быыһын бириискэлэрин наар көмүһү талыыр араас баандаларга кыттан хуҥкуустаан тутуллан эдэр сааһыттан хаайыы сирэйдэнэр. 1943 сыллаахтан сэриигэ хаайыыттан тылланан, штрафниктыыр.Уоту- ууну ортотунан сылдьан тыыннаах хаалар. Сэрии кэннэ буруйа барыта сотуллан да баран, эмиэ баппакка хаайыытыгар төннөр. Уонна кырдьан бүдүгүрэн сытан, хата, өлөрүгэр Сүөдэргэ бу дьиэтин хаалларбыт….Кэлин Сүөдэр дьиэ муостатын уонна таһынааҕы кунуһун уларыта сылдьан кунуһун иһиттэн өрбөххө сууламмыт, сөлүдүөлүнэн уҥунуохтаммыт сабыс- саҥа трехлинейка бинтиэпкэни булан ылар. Ону бу киһи тугу гыныай? Уонна, дьэ, мин аҕабар — үөлээннээх доҕоругар “Зверопромхоз” каадырыбай булчута киһигэ бэлэхтииргэ быһаарынар. Дьээдьэ Сүөдэр миэхэ кырыллыбытынан сылдьар сааны көрдөрөр. Мин хараҕым уоттана түһэр. «Сестрорецький оружейный заводь» 1901годь диэн суруктаах икки бастаах Өксөкү көтөр клеймолаах сэп да сэп эбит. Мин туран хас да хонон баран ол сэби ылан чертеж хаалыыр туубуска уктан буойаһынан Култук ыстаансыйатыгар олорор аймахтарбар тиэрдэбин. Ону аҕам бэйэтэ утары тута кэриэтэ кэлэн ылар.Дьэ туран аны мин ол саанан олох «иирэн»хааллым. Ытан, тутан-хабан барыахпын наһаа күүскэ баҕарабын.Сайынын кудуга кэтээн аҕабынаан Кулааһай бултаатыбыт. Үчүгэйэ сүрдээх. Күһүнүгэр бууннаан туран үөрэхпэр барбатым.Аҕам сөбүлээбэтэ да буоллар, хайыаҕай, сөбүлэстэ. Онон “Зверопромхоз” булчута буолан хааллым. Туйахтаах кыылларга соҕотуопкаҕа идэтийдим. Оччолорго “Зверопромхоз” кыылдьыттарга карабин саа биэрэр этэ. Ону суруттаран ылан баран атын киһигэ уларсык биэрэбин, бэйэм ботуруонун эрэ ылабын, саам баар буоллаҕа.. Соторунан аҕабар туттарбат да буоллум. Моой-арҕас сүгэр, кэтэх бэйэм саам буолан хаалла. Куруук сууйа-сото, уҥунуохтуу сылдьабын. Хараҕым харатын курдук харыстыыр малым буолла. Дьэ, оҕордук сааһырыахпар дылы ыһыллыы-тоҕуллуу кэмин уҥуордаан, күн бүгүнүгэр дылы саабын ”ойох” гынан сырыттаҕым. Ону баара аҕыйах сылтан бэттэх сокуон кытаатан, куруук миигин хахаардалаах эрэ барыта кырыы хараҕынан көрөр буолла.Сотору- сотору кэлэн дьэҥдьийэр эҥин буоллулар. Охуот билиэтиҥ эргэрбит, лиссиэнсийэҥ да суох, көҥүлэ суох сааҥ ханнаный да дииллэр. Тыаҕа олорор киһи ону хантан ылыахпыный? Биирдэ эмэ сыл атаҕар-баһыгар маҕаһыыҥҥа киирэн тахсабын буоллаҕа. Дьиҥинэн, сааһым тухары айылҕаттан бэйэм наадабын эрэ ылабын. Биирдэ эмэ наадабар сөбүн көрөн мэнэйдэһэбин. Элбэҕи кыайа- хото тиэхиньикэнэн бултуур дьону соччо сөбүлээбэппин. Олортон дьалты туттабын.Ол үрдүнэн улахан «борохоньуор» мин аатырабын.
Биирдэ эмиэ охуоттар кэллилэр. Сир харатыгар эрдэтээҥи күһүн этэ. Сарсыарда бараары туран, баҕар, киэһэ хойутуур түгэммэр диэн эрбиибин үлэлэтэн ыллым. Инньэ гынан массыына тыаһын истибэккэ чугаһатан кэбистим. Соһуйуу буолла. Саабын хайыахпыный ? Түргэн үлүгэрдик дьиэ үрдүгэр кыыраттым. Ону кытта тута массыына бу хорус гына түстэ. Охуоттар обургулар өрөҥкөлөһөн тустүлэр. Куолуларынан дьиэ иһин-таһын купчуйа көрүтэлээн бардылар. Куттал буолла. Саабын кытта бырастыылаһар буоллум диэн санаа үүйэ-хаайа тутта. Өссө ханна тиэрдэллэрэ да биллибэт курдук буолла. Биир олох билбэт тойон холку көрүҥнээх киһим көстөр..Тойонноро эбит. Өрөспүүбүлүкэ булду кэтээн көрүүгэ тойоно диэн сибис гына оҕустулар. Дьоно олох өрө көтө сылдьаллар. Тойон кэлэн миигин кытта эйэҕэстик дорооболосто. Сүр дьиктитик тонолуппакка көрөн ылла уонна өйөнөн турар кирилиэспинэн дьиэ чардаагын үрдүгэр таҕыста.Тахсан кыратык хаамыталыы сырытта. Дьэ булан, тутан түһэрэр буолла, бүттэ дии санаатым. Киһим, хата, эргэ мас чааркаан элээмэтин тутан түстэ. Уонна дьонугар: “Саа бу киһигэ суох, көрбөккүт дуо?— диэн сэмэлиир курдук эттэ. “Тыа киһитигэр кэллэххэ Сибииргэ бастаан кэпсэтэн чэй иһиллиэхтээх, сиэр-майгы быһыытынан”, — диэтэ. Дьэ доо, һуу гына түстүм. Чэй оргута оҕустум, чэйдээтибит, киһилии кэпсэтии буолла. Соҕотох кыһыннары-сайыннары манна олорорбун истэн дьонугар дьаһайар сиэринэн аны бадьыыстаабаттарын курдук эттэ. Кирик-хорук буоллулар. Уонна куоракка тиийдэхпинэ муҥа-таҥа, бүрүкүрээтийэтэ суох булчут билиэинт бэрдэриэх буолбута да, эмискэ сүрэҕинэн өлөн хаалбыт эрэ сураҕын истэн хаалбытым. Кини оннугар ханнык эрэ дьахтар буолбут диэн кэпсииллэр. “Дьэ оннук буолан хаалла”, — диэн баран саҥата суох сөҥөн олорбута.
Үүтээн иһигэр уу чуумпу сатыылаабыта .Мин төбөбөр киһи сокуоҥҥа сыһыана , уустук дьылҕата, уйаҕас дууһата, кутун-сүрүн иирбэтэ-таарбата барыта мунаах санаа буолан эргичиҥниир этэ…Туох билиэй, ол түгэҥҥэ тугу санаабытын, бу судургу мас көнө нуучча кырдьаҕас борохоньуор аатырбыт киһитэ. Бэйэҕин сыаналаан көрүҥ …
Дьөгүөр Һэрэмээт