30 сыл анараа өттүгэр, 1990 сыл тиһэх күннэригэр, баччаларга өрөспүүбүлүкэбит уопсастыбаннай-бэлитиичэскэй олоҕор умнуллубат бэлиэ түгэннэр буолбуттара. Сэбиэскэй Сойууспут үрэллээри, аныгы Арассыыйа судаарыстыбата атаҕар тураары өндөҥөлөөн эрэр кэмигэр, РСФСР Үрдүкү Сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ, бэрт соторунан Арассыыйа Муҥур Тойоно – Бэрэсидьиэнэ буолуохтаах нуучча ааттааҕа Борис Николаевич Ельцин тоһуттар тымныы, бурҕаҥнас туман аргыстанан кэлэн, Сахабыт сирин соҕуруу-хоту оройуоннарын курдаттыы ааһыталаан, киммитин-туохпутун, олохпутун-дьаһахпытын көрөн-истэн, интэриэһиргээн билсиһэн барбыта. Бэйэтэ да: «Саха сиригэр 50 кыраадыс тымныы буолла. Баран кэлэргэ саамай оното. Онон анаан-минээн көрө кэллим», — диэн бэһиэлэйдээн күллэртээн ылара.
Дойду бэлитиичэскэй, экэнэмиичэскэй олоҕун уларыта тутуу айдааннаах, мөккүөрдээх, хабырыйсыылаах кэмин демократтыы өйдөөх-санаалаах бөдөҥ лиидэрэ биһиги судаарыстыбаннай суверенитетын биллэриммит Саха Сэбиэскэй Өрөспүүбүлүкэбитигэр мээнэҕэ кэлбэтэҕэ өйдөнөрө. Кини кимин-тугун, туруулаһар көрүүлэрин Арассыыйа, Сойуус, бүтүн аан дойду олохтоохторо бэккэ билэллэрэ. Онон да, өрөспүүбүлүкэ олохтооторо Улахан киһи хайдах-туох сылдьан, тугу этэн-тыынан барарын сэрэхэдийэ, дьааххана кэтээбиттэрэ. Бэтэрээнэн, «надбаапкабытын быһан барыа» диэн куттанааччылар да бааллара…
Таатталаан иһэн, Чурапчыттан төттөрү ыстаннарбыппыт
Ол үлүгэргэ, биһиги, саҥа былаас тэрийбит, аан бастакы нүөмэрбитин оҥоро сылдьар «Саха сирэ», «Советы Якутии» хаһыаттар айар үлэһиттэрэ, аҕыйах бэйэбит сүпсүлгэн үөһүгэр түспүппүт. Балаһыанньаны, быһыыны-майгыны билэ, тутан олорор буоламмыт, Борис Ельцин көтөн кэлээт, Тааттаҕа тахсарын тоһуйа сырдатар соруктаах ыыс-быдаан быыһынан хампархай УАЗ-икпытынан түүннэри Тааттаҕа айаннаабыппыт. Биир идэлээхтэрбит, «Республика Саха» (оччолорго «Якутия» хаһыат итинник ааттааҕа) хаһыаттан Георгий Спиридонов, «Кыым» хаһыаттан Михаил Слепцов, фотокэрэспэдьиэн Петр Оконешников буолан ыыс-быдаан ортотунан түүннэри ыраах айаҥҥа туруммуппут.
Суоппарбыт тустуук Зосим Иванов сабыс-саҥа уоппускаттан тахсан, түптээн көрүнэ, сылытына-хаҥаттына илик буолан, массыынабыт иһигэр тыыммыт бурҕаҥнас. «Иттэ таарыйа» диэн бэһиэлэй Мэхээлэ Силэпсиэппит: «Бадьыыталбыт, эһэ курдук багдаһыйан, арҕаҕыҥ тугун тымныытай!» – хаадьылыырыгар Зосим кыһаллан бэрт, күп-күөҕүнэн килэччи көрөн, мүчүҥнүү-мүчүҥнүү, кырдьык да, эһэ курдук көхсө кыыгынаан, дьигиһийтэлээн, эрэ кэбиһэр.
Тыа ыаллара туран оһохторун оттон, эрдэһиттэр сарсыардааҥыларын аһаан бүтэн эрдэхтэринэ, Чурапчыга кыычыгыратан-хаачыгыратан кэлэн, Бүөтүрбүт дьиэтигэр иттэ, итии үүттээх чээйи иһэ, күөччэх сии олордохпутуна, Бүөтүр: «Мэ-мэ!» —дии-дии төлөпүөнү кулгаахпар куду аста. Кылаабынай эрэдээктэрим Баһылай Баһылайабыс Кирииллин: «Уйбаан, Ельцин Таатталаабат. Мэҥэ-Хаҥаласка тахсар буолла. Икки чааһынан Михаил Ефимовичтыын көтөн кэлэн түһэллэр. Түргэнник, чээйдии-хайыы олорумаҥ, төттөрү Мэҥэҕэ Майаҕа кэлэ охсуҥ!» – диэн ууга-уокка түһэрдэ, бирикээс кытаанаҕа буолла! Хайыахпытый, чээйбитин сиирэ-халты ыйырбахтаат, төттөрү кууһуннардыбыт. Этэр курдук, үйэҕэ биирдэ кэлэн барар Арассыыйа судаарыстыбатын ыраахтааҕытын сырыытын сырдатар үрдүк чиэс мээнэҕэ тиксибэт, өл да төрөө, эппиэттээх сорудах толоруллуохтаах. Дьолго, Төҥүлү сэлиэнньэтин өҥөйө илин көлүөһэбит тэстибитин, туох сорукка тоҥо-хата сылдьарбытын истэн, олохтоох мэхэньисээтэрдэр гарааска киллэрэн көрүөх бэтэрээ хаамырабытын иһэрдэн-абырахтаан, көлүөһэбитин таҥан, олордон биэрэн абыраабыттара. Борис Николаевич Ельцин Майаҕа дьаһалта дьиэтин мунньахтыыр саалатыгар оройуон актыыбын, нэһилиэнньэни кытта көрсүһүүгэ: «Анаан-минээн көрдөрөҕүт, кэритэҕит. Ама, оройуоҥҥут оскуолалара бары итинник сууллаары тураллар дуо? Понимаешь»,— диэбитинэн күлэ-күлэ, халыҥ ытыстарын ньуххана-ньуххана, кытаран-наҕаран, кылабачыйан-килэбэчийэн киирэн кэлэригэр, биһиги, суруналыыстар, инники эрээккэ Ельцин айаҕын анныгар диктофоннарбытын бэлэм тутан олорбуппут.
Аттыбытыгар бэстилиэттэрин истэрин түгэҕэр тэскэччи иилинэ сылдьар тус харабыллара, багдарыспыт кэриэйдээх нуучча хас хамсаныыбытын кыраҕытык кэтээн салыннарбыттара.
« Мэҥэҕэ кэлбэт дии олордохпутуна…»
– Арассыыйа Үрдүкү Сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ Борис Николаевич Ельцин көтөн кэлээт, Таатта оройуонугар тахсыахтааҕа биллэрэ. Онон биһиэхэ, Мэҥэ Хаҥаласка улахан ыалдьыты көрсүһүү сүпсүлгэнэ, эрдэттэн бэлэмнэнии, тэрээһин суоҕа, холку соҕус этибит,– «Водоканал» аахсыйалаах уопсастыба генеральнай дириэктэрин сүбэһитэ, оччолорго Мэҥэ-Хаҥалас райисполкомун бэрэссэдээтэлэ Николай Васильевич Лепчиков соһуччу ууга-уокка түһэрэ сылдьыбыт, үлэтин, олоҕун суолугар умнуллубат бэлиэ түгэни хаалларбыт кэмнэрин ахтан-санаан ылар. – Күнүс, эбиэттии бараары олордохпутуна Үрдүкү Сэбиэттэн төлөпүөннээннэр, бүгүн эбиэттэн киэһээ Михаил Ефимович Николаев Борис Николаевич Ельцини илдьэ Мэҥэ Хаҥаласка тахсар буолла, диэн эмискэ соһутан ууга-уокка түһэрдилэр. Онон үрдүк сололоох ыалдьыты хайдах-туох көрсөргүтүн былаанныы охсон ыытыҥ диэн сорудах кытаанаҕа.
Солбуйааччыларбынаан сүбэлэһэн, Арассыыйа судаарыстыбатын бастакы баһылыгар тыын суолталаах кыһалҕабытын, ыанар ынах кыстыгын балаһыанньатын хайдах баарынан көрдөрүөххэ, Хаххахтаахха хотоҥҥо киллэрэ сылдьыахха. Иккиһинэн, оройуоҥҥа оскуолаларбыт эргэлэр, онон сууллаары турар Чүүйэ оскуолатыгар сырытыннарыахха. Тиһэҕэр оройуон актыыбын, уопсастыбаннаһы кытта көрүһүннэриэххэ. Үрдүк таһымнаах дэлэгээссийэни Павловскай анныгар өрүс боротуокатыгар көрсүөххэ диэн быһаардыбыт уонна оннук дьаһанныбыт. Ленин аатынан агрофирма дириэктэрин солбуйааччы Яков Алексеевич Яковлевтыын, хаһыа да буолан көрүстүбүт. Филипп Гаврильевич Охлопков партия райкомун бастакы сэкирэтээрэ этэ. Ельцин компартияны эһэр былааннааҕын, обком бастакы сэкирэтээринэн буола сылдьыбыт киһи партиятыттан аккаастаммытын сөбүлээбэт, ылыммат этэ. Онон: «Мин чугаһаан кэпсэтиэм суоҕа. Эн, Сэбиэт былааһын тойоно киһи бэйэҥ көрүс, дьаһай. Наада буоллаҕына мин баар буолуоҕум»,— диэн чуурун биэрэн, массыына иһиттэн кэтии олорбута.
— Табалар ханна баалларый? – Ельцин массыынаттан тахсаат, бастакы ыйытыыта этэ. Онуоха дириэктэри солбуйааччы Яков Алексеевич: «Биһиги табаны буолбакка, ынах сүөһүнү, сылгыны иитиинэн дьарыктанабыт. Ынахтарбытын билигин Павловскайга хотоҥҥо киллэрэн көрдөрүөхпүт», – диэбитин, Ельцин: «Чэ, бардыбыт»,—диэн буолла. Киһибитигэр 44 размердаах холуоһаны бэрт эрэйинэн булан кэтэрдэн, хотону кэриппиппит. Борис Николаевичка тутааччы буоларынан, мас бырайыак хотон туругун, сиигирэн сытыйан хамсыырын, түргэнник эргэрэрин, эмэҕирэрин кэпсээн, көрдөрөн көрдүм да, кыһаммата. Хата, ыал хайдах олорорун көрүөхпүн баҕарабын диэбитигэр, сүөсүһүттэр олорор хас да квартиралаах дьиэлэригэр элбэх оҕолоох ыалга сырытыннарбыппыт.
Павловскайга. « Яков Алексеевич, ону-маны тыллаһыма эрэ…»
– Борис Николаевич пиэрмэҕэ кэлэн, Кыһыл муннукка мустубут дьону кытта ирэ-хоро кэпсэттэ, ыйыталаста, ыйытыыларга хоруйдаата,— ыалдьа сытар дириэктэрин оннугар Арассыыйа судаарыстыбатын баһылыгыттан толлубакка, тэҥҥэ кэпсэтэн, олох-дьаһах, үлэ-хамнас туһунан билиһиннэрбит дириэктэри солбуйааччы Яков Алексеевич Яковлев кэпсиирэ элбэх.— Хотоҥҥо 200 ыанар ынах турарын, 10 ыанньыксыт биирдии бэйэлэрэ 20-лии ынаҕы ыылларын, өрөбүл уоппуска диэни билбэттэрин, күн аайы ынахха 4-5 киилэ оту, 2-3 киилэ уотурбаны, 1,5-3 киилэ күөх маассаны биэрэн аһатабыт уонна сылга биир ынахтан ортотунан 2500-3000 лиитирэ үүтү ыыбыт диэппин кытта, Борис Николаевич тохтотто уонна утары ыйытан барда: «Тоҕо биирдии ыанньыксыт 20-лии эрэ ынаҕы ыырый. Массыынанан ыаһын тоҕо суоҕуй. Ынаҕы тоҕо нуормалаан аһатаҕыт. Дояркалар күҥҥэ хаста ыылларый, үүккүт ырааһа, сыата хайдаҕый, сылга төһө төрүөҕү ылаҕытый, ынахтаргытын хайдах саптараҕытый, ууланыыларын бырыһыана төһөнүй? – бары исписэлиистэри эрийэн-мускуйан турда. – Маннык кыра рационунан бачча элбэх үүтү ыыгыт. Аһылыктарын элбэтэргит буоллар, өссө элбэх үүтү ыа эбиккит. Өрөспүүбүлүкэҕит туһалаах сир баайынан толору, кыахтаах, улахан уотурба собуотун тутар кыаллыбат дуо?— диэн Михаил Николаев, Николай Лепчиков диэки көрүтэлээн ылла. Мин: «Сир баайа элбэх да, биһиги өрөспүүбүлүкэбитигэр онтон туох да тиксибэтин кэриэтэ»,— диэн чап гыннарбыппын кулгаахтарым эрэ истэн хааллылар. Николай Васильевич Лепчиков өттүккэ анньан: «Яков Алексеевич, ону-маны тыллаһыма эрэ»,—диэн сибигинэйэн сэрэттэ.
Таһырдьа Михаил Ефимович: «Хайа, Яков Алексеевич, өссө тугу көрдөрөҕүн?»— диэн ыйыппытыгар: «Үлэһиттэр олохторун-дьаһахтарын билсиһэ дьиэлэригэр киирэ сылдьыа этибит»,— диэбиппэр, Борис Ельцин: «Надо обязательно познакомиться»,— диэн күө-дьаа буола түстэ. 8 оҕолоох Гермогеновтарга киирбиппит, ыал аҕа баһылыга Иннокентий Саввич сиэнин ньилбэгэр көтөҕөн, тааска ииктэтэ олорор эбит. Ону көрөн, Борис Николаевич кэннибититтэн иһээччилэри дьиэҕэ киллэрбэтэ. Хаһаайын соһуйан, ыгылыйан туора уоба сылдьар хамсатын остуолга талыр гыннарда. Ельцин ыйыппытыгар сааһым 61-рим, биирдээх сиэнин оҕом диэн мух-мах баран сыыһа-халты эппиэттэстэ. «Ну, молодец, вот это отец!»— диэн Арассыыйа баһылыга санныттан таптайда.
Таһырдьа олбуорга балай да ылыллыбыт муус чөмөхтөнөн сытарын интэриэһиргээн ыйыппытыгар, тыаҕа толору хааччыллыыта суох дьиэлэргэ олоробут. Кыһын устата иһэр, туттар уубутун мууһунан хаһаанабыт диэбиппэр, Михаил Ефимовичка туһаайан: « Лена курдук баараҕай өрүс үрдүгэр олороҕут. Бөһүөлэккэ диэри водопровод кыайан тардыллыбат дуо?»—диэн холус соҕустук туоһуласта. Аны оттук мас саһааннанан турарыгар харахтара хатанна, биирдии ыал кыс устата төһө куб маһы отторун, бөһүөлэккэ төһө ыал баарын туоһуласта. «Если таким путем пойдете, скоро без леса останетесь!— саҥа аллайда. – У вас в Якутии запасов газа много, с такими запасами газа целые большие государства как Япония, Китай, Корея многие годы можно газом обеспечивать! Почему бы нельзя у себя дома в сельских местностях газ провести?» – диэбит сорудаҕа билигин олоххо киллэрилиннэ, киллэриллэр.
Ити курдук, Москваттан кый ыраах саха хотонун иһигэр боростуой үлэһит дьон Арассыыйа Үрдүкү Сэбиэтин Бэрэссэдээтэлин – судаарыстыба Муҥур Тойонун кытта сүөһүнү көрүү-харайыы, аһатыы, уотунан-күөһүнэн, наадалаах матырыйаалларынан хааччыллыы, олох-дьаһах таһымын, биэнсийэни үрдэтии, сэрии, тыыл, үлэ бэтэрээннэригэр чэпчэтиилэр, о.д.а. эрэй-кыһалҕа боппуруостарын таарыйан дириҥ ис хоһоонноох кэпсэтии буолбута. Дэлэҕэ Борис Николаевич: «Дьэ буоллаҕа, киһи бэркиһиир. Москва кэбиниэттэригэр да, Мэҥэ Хаҥалас хотонугар да үлэ-хамнас сырыыптаныытыгар сирэй эппиэттээх суох буолан, бүгүн дойду үрдүнэн маннык кириисискэ киирдэхпит…,—диэн саҥа аллайыа , – Манна өссө атыыга эт баар, Дьокуускайга толуоҥҥа 1,5 киилэ эт атыыланар эбит. Мин кэргэним Наина Москваҕа күҥҥэ түөртүү чаас уочараттыыр да, тиксибэт. Иккилии күн туран, үһүс күнүгэр атыыластаҕына баһыыба…,— диэн муҥатыйыа дуо?
– Ити ыарахаттары хайдах туоратабыт? Эһиги билигин суверенитеттаах өрөспүүбүлүкэ гражданнара буолаҕыт. Арассыыйа эһигини кытта аны дуогабарга олоҕуран сыһыаннаһыаҕа. Урукку курдук үөһээттэн ыйыы-кэрдии тохтуур. «Быһаччы салайыҥ» диэн бэйэҕит ханнык функцияны биэрэҕит да, ону эрэ толоруохпут. Билигин бэйэҕитин бэйэҕит бас билинэҕит. Онон балаһыанньаны көннөрөр кыахтар бааллар. Ойуургутун, көмүскүтүн, алмааскытын, түүлээххитин сөбүлээн көрөн, төрөөбүт төрүт айылҕаҕытыгар хоромньуну таһаарбат гына туһаныҥ. Атыылыыр бырааптанныгыт. Сэргэстэһэ сытар ыалларгытын кытта сибээстэһиҥ, тас дойдуларга тахсыҥ, кыттыгас предприятиелары тэрийиҥ.
Сүөһү иитээччилэргэ кыахта биэриэххэ, сири, мэччирэҥи сыһыарыахха. Миэстэтигэр олохтоох Сэбиэт хаһаайынныахтаах. Москва, Дьокуускай тугу дииллэрин кэтэһэн олорумаҥ. Бааһынайга сири босхо да биэриҥ. Олохтоох усулуобуйаттан көрөн, хастыы да гектары биэриэххэ сөп. Биһиги Москваҕа этэбит: аны сиргитигэр-уоккутугар бэйэҕит толору бырааптаах хаһаайыннаргыт. Ол гынан, тэйэн хаалан, устунан Арассыыйатан арахсабыт диэбэт инигит?— Борис Николаевич түмүгэр итинник ыйытан саха дьонун, хотон үлэһиттэрин дайааркалары, бостууктары, көөнньөрбөһүттэри, тарбыйахсыттары өһүргэтэн уолуктана сыстар, астынан, үөрэн Хаххахтаах хотонуттан санаата көнөн тахсыбыта. Олохтоохтор: «Туох диэтэххиний, тоҕо инньэ диигин! Суох, суох. Биһиги Арассыыйаны кытта арахсыспат дириҥ сибээстээх, биир баайыылаах дьоммут!» – дэһэ, аймалаһа хаалбыттара…
Чүүйэҕэ. «… Өйүөххэ: мин – үбүнэн, эн – тутуунан»
«1983 сылтан оскуолабыт дириэктэринэн Егор Яковлевич Федоров үлэлиирэ. Оройуон Сэбиэтин дьокутаатынан талыллан, оройуон салалтатыгар, Үөрэх министиэристибэтигэр Чүүйэҕэ саҥа оскуола тулуллуутун күүскэ туруорсара. Оскуолабыт дьиэтин хас сайын аайы өрөмүөннүүрбүт да, туруга аһара мөлтөҕө: акылаата эмэҕирэн, сытыйан, тэллэйдэнэн, учууталлар ону өрөмүөннүүр, абырахтыыр түбүгэр сылдьарбыт, – диэн ахтар СӨ үөрэҕириитин туйгуна, физика, математика учуутала Геннадий Саввич Скрябин. – 1990 сыл ахсынньы 27 күнэ. Б.Н.Ельцин, М.Е.Николаев, Ф.Г.Охлопков, элбэх арыаллыыр дьон оскуолаҕа киирэн кэллилэр. Борис Николаевич, дьэ кырдьык да, бөдөҥ-садаҥ, сүдү быһыылаах-киэптээх киһи эбит. Көрсүһүүгэ мустубут уонтан тахса киһини кытта илии тутуһан дорооболосто. Дириэктэрбит Егор Яковлевич кылааска киллэрэн олордуталаан, сүрдээх сорунуулаахтык оскуола билиҥҥи хаарбах туругун, саҥа оскуола тутуллуута наадатын быһаарда. Борис Николаевич оскуола кырыарбыт түннүгүн, муннугун, кылаас истиэнэлэрин көрүтэлиир. Оскуола хас үөрэнээччилээҕин туоһуласта. Саамай аҕыйаабыт, 55 үөрэнээччилээх этибит. «Тоҕо аҕыйаҕый, биричиинэтэ тугуй. Оҕо төрөөһүнэ тоҕо намыһаҕый?»— диэн туоһуласта, барыбытын утары көрүтэлиир. «Килиимэппит аһара ыарахан, дьон доруобуйата мөлтөх, үчүгэй оскуола суох буолан, дьон мантан көһөр»,— диэн эппиэттэстибит. Борис Ельцин Арассыыйаҕа билигин да маннык эргэ мас оскуола элбэх диэтэ.
Дириэктэрбит Егор Яковлевич Б.Н.Ельцини, М.Е.Николаевы олох мөлтөх туруктаах (тэллэйдээх муосталаах, кэдэйбит өһүөлээх) кылаастарга киллэртии сырытта. «Борис Николаевич, бу тэллэй оҕо доруобуйатыгар хайдах дьайара буолуой?» – диэн үөс-батааска биэрбэккэ ыйыппытыгар, дьэ хайдах эрэ сымнаан, М.Е.Николаевка туһаайан: «Михаил Ефимович, манна саҥа оскуола тутуутун боппуруоһун таарыйары кэтэһэллэр. Көмөлөөн быһаарыахха: мин – харчынан, эн – тутуутун,— диэн этии киллэрдэ. Салгыы — Мин оскуола бибилэтиэкэтигэр тус бэйэм бибилэтиэкэбиттэн бачча тыһыынча кинигэни бэлэхтиибин, ол туһунан бэлиэтэнэн кэбис», – диэн көмөлөһөөччүтүн сорудахтаата.
Үрдүк сололоохтор кылаастарынан сырыттахтарына, арыаллааччы Москва киһитэ: «Борис Николаевичка туох эрэ сувенир туттараргыт буоллар»,— диэн сибис гыммытыгар, кырдьык да, дии санаан учууталыскайга истиэнэҕэ ыйанан турар сувенир таба муоһун сулбу таһыйан ыллым. Таарычча, хата өйдөөн, «Бочуот Кинигэтин» харбаатым. Тахсар аантан чугас, көрүдүөргэ иһэллэрин көрсөн, утары туран тохтоттубут. Мин: «Борис Николаевич, биһиги оскуолабытын, Саха сирин туһунан өйдүү-саныы сылдьаргар кэлэктиип аатыттан сэмэй бэлэхпитин туттарабыт, – диэн таба муоһун туттардым.— Бочуоттаах ыалдьыттар кинигэлэригэр, баһаалыста, баҕа санааҕын суруйан хааллар»,— диэн көрдөстүм. Онно Борис Николаевич М.Е.Николаевка туһаайан: «Михаил Ефимович, иккиэн илии баттыахха»,— диэн баран, бинсээгин сиэбиттэн сөҕүмэр улахан уруучукатын таһааран: «Построить новую школу к началу нового учебного 1993 года с помощью Б.Н.Ельцина и М.Е.Николаева. Успехов, счастья и большей рождаемости якутскому народу. 27/ XII-90 г.» диэн суруйан эрилитэн кэбистэ. Онтон иккиэн илии баттаатылар.
Е.Я.Федоров ити историческай түгэн кэннитэн улаханнык өрө көтөҕүллэн туран үлэлээбитэ. «Якутагропромпроект» тэрилтэнэн бырайыак-смета докумуоннарын сүрдээх түргэнник оҥорторбута. Кэлэктиипкэ, нэһилиэнньэҕэ бырайыагы ырытыы буолбута. Ол гынан, 1991 сылтан саҕалаан, улахан уларыйыылар саҕаламмыттара. Тутуу, хааччыллыы, атыы-эргиэн урукку систиэмэлэрэ үрэллэн барбыттара. Онон сиэттэрэн тутуубут саҕаланыыта уһаатар уһаан испитэ. 1994 сыл саҕаламмыта да, тутуу саҕалана илигэ. Онтон ыксаан, Егор Яковлевич 1993 сыл бүтүүтэ Б.Н.Ельциҥҥэ сурук суруйбута. Ол түмүгэр буолуо, Саха Өрөспүүбүлүкэтин Миниистирдэрин Сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ В.П.Шамшин оскуолаҕа кэлэн, Б.Н.Ельцин, М.Е.Николаев илии баттаабыт суруктарын көрбүтэ.
1992 сылтан улуус баһылыгынан бэйэбит биир дойдулаахпыт В.В.Скрябин анамматаҕа буоллар, тутуу олох да тохтоон хаалыах курдуга. Чүүйэҕэ 162 миэстэлээх оскуола наһаа улахан, 81 миэстэлээх кинилэргэ сөп буолуо диэччилэр оройуон киинигэр бааллара. Хата, 1994 сыллаахха М.Е.Николаев дьаһалынан, оскуоланы тутууну үбүлээһин боппуруоһа быһаарыллыбыта. Ити сыл оскуола бастакы сыбаайалара түһэриллэн баран, 1995 сыл ахсынньытыгар эбийиэк хамыыһыйанан тутуллубута. Онон, Чүүйэ таас оскуолата тутуллуутугар дьайымтыалаах оруоллаах улуус баһылыгынан үлэлээбит Василий Васильевич Скрябиҥҥа, «Мэҥэ-Тутуу» АУо салайааччыта Рево Михайлович Гермогеновка, 13 сыл сыралаһан турууласпыт оскуолабыт дириэктэрэ, РФ үтүөлээх учуутала Егор Яковлевич Федоровка барҕа махтал тылларын этэбит».
Анаабыр табаһыттарыгар, Мииринэй алмаасчыттарыгар
Борис Николаевич Саха сиригэр «уот ылар» курдук кэлэ сырыытыгар, куолутунан, аһара баһырхайдык, өрөспүүбүлүкэ араас муннуктарыгар уһулута көтүтэлээн сылдьыбыта. Саахтаах хотоҥҥо, элбэх оҕолоох саха ыалын дьиэтигэр, сууллаары турар оскуолаҕа, маҕаһыыҥҥа, табаһыт тордоҕор, алмаастаах карьерга, байытар фабрикаҕа, өрөспүүбүлүкэ парламеныгар дьону-сэргэни кытта алтыһан, кэпсэтэн, хайдах-туох, тугунан тыынан олорорбутун илэ көрөн-истэн, быһаччы өйдөбүллээх, тус санаалаах барбыта.
Мэҥэ Хаҥаласка Майаҕа оройуон актыыбын, уопсастыбаннаһы кытта көрсүһүүтүгэр аһаҕастык эппитэ: « Норуот кыһалҕатын, олоҕун-дьаһаҕын эккинэн-хааҥҥынан билбэккэ эрэ, маннык улуу судаарыстыба уруулугар олорор уустук. Оттон Саха сирэ ураты баай дойдунан биллэр. Киниэхэ болҕомтону уурбат буолуохха сатаммат».
Борис Николаевич Анаабыр оройуонугар Сааскылаах бөһүөлэктэн бөртөлүөтүнэн «Анаабыр» сопхуос биир ыраах 6 №-дээх ыстаадатын табаһыттарыгар бара сырытта, олохторун-дьаһахтарын кытта сиһилии билистэ. Көс олохтоох табаһыттары кытта истиҥник кэпсэппитэ, инники олохторун туһунан ирэ-хоро ыйыталаспыта. Чулуу табаһыт Николай Петрович Дьячков салайар ыстаадатыгар балтараа тыһыынчаттан тахса таба кыстаан турар.
Ельцин табаһыттар кытаанах усулуобуйаҕа үлэлииллэрин тоһоҕолоон бэлиэтээн, инникитин кинилэр олохторун чэпчэтиигэ бары күүһүн түмүөх буолан эрэннэрбитэ. Борис Николаевич омук дойдуларыгар таһаартарбыт кинигэлэрин гонорарыттан 50 тыһыынча дуоллары финнэр түөрт кыбартыыралаах хомуллар дьиэлэрин атыылаһан аҕалан тутталларыгар, олохсуйалларыгар диэн биэрдэ.
Салгыы РСФСР Үрдүкү Сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ Сааскылаах бөһүөлэк олохтоохторун кытта көрсүһэн, ирэ-хоро кэпсэтиһэн, үгүс ыйытыыларыгар хоруйдаан баран, алмаасчыттарга, Удачнайдааҕы алмаастаах туруупка карьерыгар, 12 №-дээх алмааһы ылгыыр байытар фабрикаҕа сырытта. Алмаасчыттары кытта көрсүһүүтүгэр кинилэр олорор усулуобуйаларын, социальнай сайдыыларын, пенсиянан хааччыллыыларын боппуруостарын быһаарыыга Саха ССР Үрдүкү Сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ М.Е.Николаевтыын үгүс өрүттээх үлэни ыыталларын сиһилии кэпсээбитэ.
Түөрэҥнээбэт түөрэҕи түһэрбитэ
Билигин туох да диэбиттэрин иһин, Борис Николаевич Ельцин дэриэбинэ дэриэбинэни утары олгуобуйанан охсуһар, сутуруктарынан сотуһар быһымах майгылаах боростуой нуучча дьонун удьуордаабыт, хаана тардан, омук-омуктары арҕам-тарҕам араартыыр, судаарыстыбалары сууллартыыр алдьатыылаах, өһөрүүлээх мүһүлгэ кэмнэргэ баһырхай, ол эрээри муударай дьаһалынан үгүс-үтүмэн омуктары түмэр нуучча судаарыстыбатын – Улуу Арассыыйаны түмпүт, үрэллииттэн-эстииттэн өрүһүйбүт улуу салайааччынан буолар.
Отут сыл анараа өртүгэр, баччаларга бастакы бэрэсидьиэммит Михаил Ефимович Николаев ыҥырыытын бырааптаан, өйдөһөр, өйөһөр сыһыаннарын өрө тутан, сахаларга, хоту сир олохтоох омуктарыгар ытыктабылын, истиҥ сыһыанын биллэрэн анаан-минээн кэлэ сылдьыбыта мээнэҕэ буолбатах этэ. Судаарыстыба баһылыга суверенитеты төһө кыайаргытынан ылыҥ диэн толору бэлитиичэскэй, экэнэмиичэскэй былааһы биэрэн, судаарыстыбаннаспытын бөҕөргөтөр суолбутугар эрэллээхтик үктэннэрбитэ. Аны Москва орооспот, бэйэҕит дьаһаныҥ, олоруҥ, үлэлээҥ, сайдыыга тардыһыҥ диэн бэйэни салайыныыбытыгар киэҥ аартыгы арыйбыта. Ол гынан, Арассыыйаттан эрэ арахсымаҥ, диэн баҕа санаатын эппитэ.
Кэм-кэрдии, күн-дьыл, өй-санаа, олох укулаата уларыйар. Ол үрдүнэн Улуу нуучча, судаарыстыба баһылыга Борис Ельцин түһэрбит түөрэҕэ түөрэҥнээбэт. Аҕа дойдубут – Арассыыйа судаарыстыбата, Уһук Хоту сиргэ бигэ тирэх буолар модун кыахтаах форпоһа – төрөөбүт Сахабыт сирэ сайдыы саҥа саҕахтарын эрэллээхтик арыйаллар.
Иван Ксенофонтов-Силиги, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru