Бирисээгэлээх сэтээтэллэр сууттара (“суд присяжных”) олоххо киирбитэ 15 сыл буолла. Маныаха федеральнай сокуоннарга киирбит уларыйыыларга олоҕуран, бу дьыл бэс ыйын 1 күнүттэн сэтээтэллэр оройуоннааҕы, куораттааҕы итиэннэ байыаннай гарнизоннай сууттарга эмиэ кыттар буоллулар.
Сууттанааччы дьылҕатын норуот быһаарар
Бу тиэмэҕэ хам-түм суруйбут уонна бирисээгэлээх сэтээтэллэр кыттар сууттарыгар сылдьан, маннык суут мунньаҕа хайдах быһыылаахтык барарын илэ харахпынан көрбүт, эт кулгаахпынан истибит буоламмын, манныгы этиэх кэриҥнээхпин – буруйдааҕы быһаарыыга уонна накаастааһыҥҥа гражданскай уопсастыба бэрэстэбиитэллэрэ быһаччы кыттар сууттара соҕотох бу эрэ.
Маныаха бу сэтээтэллэриҥ – хантан да халлаантан түһэн кэлбэтэх, аттыбытыгар сылдьар көннөрү дьон. Бу дьон быыбардааччылар испииһэктэриттэн талыллар, өрөспүүбүлүкэҕэ бирисээгэлээх сэтээтэллэр биир уопсай испииһэктэрэ баар. Бу испииһэктэн түбэһиэх талыллан, суут мунньаҕар өрөспүүбүлүкэ араас муннуктарыттан ыҥырыллан кэлэллэр (маннык талыынан Үрдүкү суут аппараата дьарыктанар).
Ким буолуон сөбүй?
Бирисээгэлээх сэтээтэлинэн 25-тэн 65-гэр диэри саастаах, быыбардааччылар испииһэктэригэр киирбит, сууттамматах, психдиспансерга, наркодиспансерга учуокка турбат РФ гражданина буолар.
Буолбаттар: буруйу оҥорууга уорбаланааччылар, силиэстийэлэнэ сылдьааччылар, буруйданааччылар, истибэт, көрбөт, нуучча тылын билбэт дьон.
Идэлэринэн ыллахха, буолбаттар: судаарыстыбаннай сулууспалаахтар, дьокутааттар, байыаннайдар, судьуйалар, борокуруордар, силиэдэбэтэллэр, албакааттар, нотариустар, ис дьыала уонна накаастабылы толорор уорганнар үлэһиттэрэ, суут бириистэптэрэ, таможенниктар, таҥара үлэһиттэрэ.
Таҥыллар бэрээдэгэ
Бирисээгэлээх сэтээтэллэр коллегиялара суут сабыылаах мунньаҕар таҥыллар. Онно куоластааннар, бэйэлэрин старшиналарын талаллар, бирисээгэ биэрэллэр. Өй-санаа күүрээнигэр (эмоцияҕа), уопсастыба сабыдыалыгар бэриммэккэ, дьыаланы кырдьыктаахтык, сиэрдээхтик көрүөхпүт диэн. Бу бирисээгэлэрэ суут мунньаҕын боротокуолугар тиһиллэр. Бирисээгэ биэрбит киһи, ити эбээһинэһин толорор кэмин устатыгар, судьуйа статуһун уонна боломуочуйатын ылар.
Бэлиэтээн эттэххэ, маннык суут киһини соруйан өлөрүү, кырбааһын түмүгэр өлүүгэ тиэрдии курдук ыар уонна ураты ыар дьыалалары эрэ көрөр. Маныаха сорох дьыалалар ыйы-ыйынан, бэл диэтэр, сылы-сылынан көрүллэллэр. Сокуон ирдэбилинэн, гражданин сылга биирдэ эрэ уонна 10 үлэ күнүгэр ити эбээһинэһин толоруохтаах (манна даҕатан эттэххэ, бирисээгэлээх сэтээтэл буолуу – гражданскай иэс, бочуоттаах эбээһинэс). Оттон өскөтүн дьыаланы көрүү уон күнтэн уһаатаҕына, бу дьыала көрүллэн бүтүөр диэри сылдьарыгар тиийэр.
Бирисээгэлээх сэтээтэл эбээһинэһин толорор (дьыаланы көрүүгэ кыттар) кэмигэр суут киниэхэ федеральнай бүддьүөттэн компенсациялыыр манньа төлүүр. Маны таһынан, командировкатын, айанын ороскуоттара эмиэ төлөнөллөр, сүрүн үлэтигэр барыта оннунан хаалар. Бу кэмҥэ кинини үлэтиттэн ууратар биитэр атын үлэҕэ көһөрөр бырааптара суох.
Оттон үлэһит бирисээгэлээх сэтээтэл эбээһинэһин толоруутугар мэһэйдэһэр-туорайдаһар, харгыстары үөскэтэр, утарар киһи сокуонунан эппиэтинэс сүгэр.
Буруйданааччы бырааба
Ыар буруйу оҥорууга буруйданааччылар дьыалаларын маннык суут көрүүтүгэр биэрэр бырааптарын хото туһаналлар. Ол, буруйа суох киһи “кырдьыгым тахсыа” диэн, буруйдаах киһи “баҕар, мүлчү туттаран, накаастабылтан куотуом” диэн эрэнэ саныылларыттан буолуо. Бирисээгэлээх сэтээтэллэр араас идэлээх, юридическай үөрэҕэ суох, олоххо тус уопуттарынан, тус көрүүлэринэн, суобастарынан, сүрэхтэрэ-дууһалара тугу этэринэн салайтарар көннөрү дьон буоллаҕа. Инньэ гынан, сорох сороҕор кинилэр уопсастыбаны соһутар, күүтүллүбэтэх вердиктэри таһаараллара баар суол.
Алта уокурук тэрилиннэ
Биһиги өрөспүүбүлүкэбитигэр мөлүйүөнү кыайбат киһи олорор. Ону ааһан, аҕыйах нэһилиэнньэлээх улуустар бааллар. Холобурга, СӨ Үрдүкү суутун пресс-сулууспатын дааннайынан, Булуҥҥа 8.366 киһи, Эдьигээҥҥэ 4.258 киһи, Үөһээ Халымаҕа 4.288 киһи, Аллараа Халымаҕа 4.386 киһи, Муомаҕа 4.139 киһи, Абыйга 4.095 киһи, Өлөөҥҥө 3.983 киһи, Анаабырга 3.431 киһи, Аллайыахаҕа 2.682 киһи, Эбээн Бытантайга 1.817 киһи олорор. Инньэ гынан, киһи барыта киһиэхэ аймах, доҕор, билсиилээх кэриэтэ буоларынан, сирбит-уоппут киэҥинэн, суола-ииһэ уустугунан, бирисээгэлээх сэтээтэллэр коллегияларын таҥар манан дьыала буолбатах эбит. Үрдүкү суукка 12 киһи кыттар эбит буоллаҕына, оройуоннар, куораттар сууттарыгар — 6 киһи.
Итинэн сибээстээн, бу дьыл кулун тутар 30 күнүгэр өрөспүүбүлүкэ баһылыгын дьаһалынан, бирисээгэлээх сэтээтэллэр хандьыдааттарын испииһэктэрин уонна саппаас испииһэги оҥорууга 6 уокурук тэриллибит. Сүҥкэн тэрээһин үлэтэ ыытыллыбытын түмүгэр, бүгүҥҥү күҥҥэ өрөспүүбүлүкэ бары сууттара бирисээгэлээх сэтээтэллэр кыттыылаах дьыалалары көрүүгэ бэлэмнэр эбит.
СӨ Үрдүкү суута көрөр дьыалалара:
Өлөрүү (ыар быһыыга-майгыга)
Буруйу оҥорор сообщество тэрийии (РФ ХК 210-с ыст. 4-с чааһа)
Бөдөҥ кээмэйдээх наркотигы оҥоруу, батарыы, ыытыы
Ураты бөдөҥ кээмэйдээх наркотик контрабандата
Судаарыстыбаннай/уопсастыбаннай диэйэтэл олоҕор суудайыы
Киһини өлүүгэ тиэрдиилээх диверсия
Судьуйа/силиэдэбэтэл/полицейскай олоҕор суудайыы
Геноцид
Оройуон (куорат) сууттара көрөр дьыалалара:
Өлөрүү (ыар быһыыга-майгыга)
Киһи доруобуйатыгар ыарахан эмсэҕэлээһини соруйан оҥорон, сэрэҕэ суохтан өлүүгэ тиэрдии
107 дьыаланы сэтээтэллэр 2003-2017 сылларга көрбүттэриттэн:
89 дьыалаҕа – буруйдуур бириигэбэр
18 дьыалаҕа – быыһыыр бириигэбэр
159 киһини сууттаабыттар
25 киһини быыһаабыттар
Вера Макарова, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru
СӨ Үрдүкү суутун пресс-сулууспатын хаартыскаҕа түһэриитэ.
PS: Ыстатыйа СӨ Үрдүкү суутун пресс-сулууспатын матырыйаалларыгар олоҕуран сурулунна.