Туойдаах нэһилиэгэ Кэмпэндээйи үрэҕин уонна Улахан Дьэли таастаах үрэхтэр икки ардыларыгар сытар, онтон илин өттө Өлүөхүмэ улууһун кытта кыраныыссалаһар, хоту өттө Бүлүү өрүһүнэн тайаан сытар. Улуус кииниттэн 14 килэмиэтир соҕуруу сытар нэһилиэк тула сүрүннээн тиит, бэс, харыйа, хатыҥ мастар үүнэллэр.
Туойдаах түбэтэ былыргы кэмтэн ХIХ үйэ бүтүүтүгэр диэри III Дьаархан билиитигэр киирэн олорбута. Онтон Хадан нэһилиэгин учаастага буолан, нэһилиэк устуоруйата 1898 сылынан киирбитэ.
edersaas.ru
Холкуостар 1935 сылтан тэриллэн барбыттара, ол иннинэ дьон алаастарынан бытанан олорбута. Өллөөх, Сыырдаах, Туойдаах, Атара, Күрүөлээх, Дэстэй, Кулуһуннаах уонна Одо, Өллөөх, Бакамда, Дүүрэҥдэ, Сыырдаах ыаллара холбоһон, «Кустук» холкуос тэриллибитэ. Бу холкуос бэрэссэдээтэллэринэн Алексей Иванович Степанов, Владимир Петрович Сахыллаев үлэлээбиттэрэ. Туойдаах аттынааҕы ыаллар холбоһон, «Черпак» холкуос баар буолбута. Манна Егор Иванович Тюляхов, Иннокентий Алексеевич Сымытов бэрэссэдээтэллээбиттэрэ. Одо өттүгэр «Кыайыылаах суол» холкуос тэриллибитэ. «Черпак», «Кустук» уонна «Кыайыы суола» холкуостары сэрии кэнниттэн холботолоон, оройуон салалтата Толстой аатынан биир бөдөҥсүйбүт холкуоһу олохтообута.
1937-1940 сылларга Туойдаах нэһилиэнньэтин ахсаана 230-240 киһиэхэ диэри халбаҥныыра. 1941 сыллаахха алдьархайдаах сэрии туран, бу түбэттэн 67 чэгиэн чулуу эдэр дьон сэриигэ ыҥырылыбыттара. Онтон 34 киһи эргиллибэтэҕэ, ол иһигэр 16 киһи сураҕа суох сүппүтэ. 1973-1947 сылларга 33 киһи инбэлиит буолан контузияланан кэлбитэ.
Үтүө-мааны дьоммут
Тыа сиригэр ханна да буоларын курдук, туойдаахтар сүрүн дьарыктарынан сүөһү, сылгы иитиитэ буолар. 1957-1989 сылларга кыстык аайы 400-500 ыччат сүөһүнү кыстатан таһаараллара. Ити сылларга өр сыллаах үлэтин уонна ыччат сүөһүнү төлөһүтүүгэ үрдүк ситиһиитин иһин Ирина Алексеевна Ероскумова «Бочуот Знага» уордьанынан наҕараадаламмыта.
Туойдаах нэһилиэгэр элбэх биллиилээх дьон төрөөн-үөскээн ааспыта. Кинилэртэн аҕыйах киһини ахтан-санаан ааһар тоҕоостоох. Михаил Николаевич Гуринов-Бууска кинээс Тыкаарылаах диэн алааска олохсуйан олорбута. Онно сайын аайы ыһыах ыһара, окко күүлэй тэрийэн, кыайыылаахтарга мүһэ туттартыыра, күһүн дьону-сэргэни аһатаары муҥха тэрийэрэ үһү. Бууска кинээс үҥкүү тылын этиигэ улахан этээччилэргэ киирсэрэ.
Александра Афанасьевна Васильева (Дадарова)-Үҥкүүһүт Өлөксөөн Туойдаах тубэтигэр Сыырдаах диэн сиргэ кэргэннии Өксүүнньэ, Охонооһой Даадаровтар диэн 4 оҕолоох ыалга күн сирин көрбүтэ. Өлөксөөн оҕо сааһыттан тойукка уһуллан, туойар идэлэммитэ. Холкуоска кымыс үрдүгэр, Хадаҥҥа ыһыахтарга үҥкүү тылын этэн аата-суола биллэн барбыта. Кини тойуга, оһуохайа Саха сиринээҕи араадьыйа пуондатыгар уһуллан сытар. 2006 сыллаахха үҥкүүһүт Өлөксөөн аатынан оһуохай күрэҕэ Туойдаах нэһилиэгэр үрдүк тэрээһиннээхтик ыытыллыбыта.
1929 сыллаах төрүөх, үлэ, тыыл бэтэрээнэ Виктор Аспович Ордахов 1946 сыллаахха тохсунньуга «Кыайыылаах суол» холкуоска үлэлии сылдьан хомсомуолга киирбитэ. 1950 сылтан хомсомуол тэрилтэтигэр сэкиритээринэн, биригэдьииринэн үлэлээбитэ. 1952 сыллаахха кулун тутар ый 3 күнүгэр ХV уобаластааҕы хомсомуол кэмпэриэнсийэтигэр дэлэгээтинэн быыбарданан кыттыыны ылбыта. 1949-1950 сылларга Толстой аатынан холкуоска, 1953-1955 сылларга үөрэнэ барыар диэри «Партизан» холкуоска маҥнайгы сүһүөх хомсомуол тэрилтэ сэкиритээринэн үлэлээбитэ. Мелиоратор-агроном үөрэҕин бүтэрбитэ. «Сунтаар» сопхуоска управляющайынан, дириэктэри солбуйааччынан үлэлээн, билигин бочуоттаах сынньалаҥҥа олорор.
Туспа нэһилиэк аатын ылбыта
Туспа нэһилиэк аатын Туойдаах 1993 сыл кулун тутар 1 күнүгэр ылбыта.
Нэһилиэк устуоруйатыгар баһылыктарынан: бастакынан Михаил Асапович Ордахов, кини кэнниттэн Маргарита Васильевна Прокопьева (20 сыл), Василий Софронович Иванов үлэлээбиттэрэ. 2017 сылтан Владимир Федорович Анисимов баһылыктыыр. М.В. Прокопьева баһылыктыыр кэмигэр 2001 с. Туойдаахха 6 кылаастаах «Кулунчук» оскуола-саад аһыллан, 2011сыллааха 9-с кылааска диэри улааппыта.
1981-1990 сылларга Туойдаахха 500-чэ табаарынай ыччат-сүөһү, 600-чэкэ сылгы баара, сыллата 1000-1200 тонна от оттоноро. Билигин кырачаан нэһилиэккэ 2 КФХ үлэлиир. «Ераскумов Герасим Гаврильевич» ИП сылгы иитиитинэн дьарыктанар.
1997 сыллаахха Туойдаах нэһилиэгэр туохха да тэҥнэммэт алдьархай буолбута. Ити күһүн туберкулинизация ыыппыттарыгар ынахтар «положительнай» анаалыһы көрдөрбүттэрэ.
Өрөспүүбүлүкэтээҕи ветеринария уураах таһаарбытынан, бүтүн нэһилиэк сүөһүтүн эһэргэ күһэллибиттэрэ. 178 төбө ынах-сүөһүнү, ол иһигэр 54 саҥа төрөөбүт ньирэйдэри өлөрөн, харах уулаах уматалаабыттара. Ыарахан күннэр-дьыллар тирээбиттэрэ. Хамнас кэлбэтин таһынан, нэһилиэккэ биир да сүөһү суох буолан, үүт ас, эт суох буолбута. Кытаанах бобууну тутуһан, икки сылы быһа сүөһү ииттибэккэ эрэйи көрбүттэрэ. 1999 сыллаахха харантыын бүппүтүн кэнниттэн Ньурба улууһун Күндээдэтиттэн 66 бургунаһы кэпсэтэн, 6 буолан атынан баран үүрэн аҕалан ыалларынан түҥэппиттэрэ.
Ити сылларга баһылык Маргарита Васильевна өҥөтө сүдү улахан. Харантыын бүтэн, ыаллар кэтэх сүөһүлэнэн, хотон туттан барбыттара, хамнас кэлэр буолбута. «Прокопьев Николай Титович» ИП нэһилиэк ыалын бэйэтин тула хаттаан мунньан үлэлээн барбыта.
Манна сыһыаран эттэххэ, 20 сыл үтүө суобастаахтык үлэлээбит Маргарита Васильевна Прокопьева 1995-1997 сылларга улууска бастыҥ үлэлээх баһылык аатын, 2000, 2002, 2003 сылларга улуус баһылыгын Гранын ылбыта. 2001 сыллаахха Туойдаах оскуолата аан бастаан 6 кылаастаммыта. 2011 сылллаахха 9-с кылаас баар буолбута, оҕо уһуйаана аһыллан үлэлээн барбыта. 9 кылаастаах оскуола аһыллыыта Туойдаах нэһилиэгэр улахан оруолу оонньообута.
Ол курдук, 4-6 кылаастан атын нэһилиэккэ барбыт оҕолор төннөн кэлиилэрэ, 7 кылаастан оскуоланы быраҕыы элбэх этэ. Интэринээт суох буолан, ыалга олорон үөрэнии үтүөнү аҕалбатаҕа. 2011 сыллаахха Туойдаах ситэтэ суох орто оскуола буолуоҕуттан, 11 оҕо үрдүк уонна орто үөрэҕи бүтэрэн, төрөөбүт дойдутугар төннөн кэлэн үлэлии-хамныы сылдьар. Билигин 11 оҕо эмиэ үөрэнэ сылдьар. Оскуола дириэктэринэн үрдүк үөрэхтээх учуутал Мария Федоровна Прокопьева үлэлиир. Учууталлар кэлэктииптэрэ бары эдэрдэр.
Култуура өттүгэр үлэ барар. «Тускул» Култуура киинин иһинэн (дириэктэр Наталья Олеговна Попова) «Эрчим» үҥкүү кэлэктиибэ, «Кый дайар» инструментальнай ансаамбыл үрдүк таһаарыылаахтык үлэлииллэр, араас улуус, өрөспүүбүлүкэ таһымнаах куонкурустарга, бэстибээллэргэ кыттан миэстэлэһэллэр.
2009 с. мэдиссиинискэй пуун аһыллан, биэлсэр Ульяна Александровна Ераскумова дьон доруобуйатын көрөр-истэр, махталларын ылыан ылар.
5 эдэр ыал, 35-тэн үөһээ саастаах 2 ыал тыа хаһаайыстыбатын управлениетын нөҥүө дьиэ туттан, үөрүүлэрэ үксээтэ. Субсидия ыларга көмөлөспүт Надежда Иосифовна Корниловаҕа махталлара улахан. Туойдаах саамай улахан ситиһиитинэн Маргарита Васильевна 20 сылы быһа сүүрэн-көтөн, туруорсан тутуллубут суоллара буолар.
2017 сылтан нэһилиэк баһылыгынан Владимир Федорович Анисимов талыллан үлэлиир.
Кини үлэлээбит сылларыгар ууну ыраастыыр тэрил тутулунна, «Сарыал» СХЖПК тэриллэн, докумуоннара бүтэн, 2021 сылтан үлэтин саҕалыахтаах, 100 миэстэлээх хотон тутуллуохтаах. Нэһилиэк иһигэр уулуссалар сырдатыллан. саастаах дьон үөрүүлэрэ улахан. «Үтүө дьыала» хамсааһын нөҥүө таас оскуола тутуутугар үлэ бара турар, 4 кыбартыыралаах таас уопсай дьиэ тутуллан, быйыл үлэҕэ киирдэ.
Билиҥҥи туругунан, нэһилиэнньэ уопсай ахсаана 176 киһиэхэ тэҥнэһэр. Оскуолаҕа 28 оҕо үөрэнэр, уһуйаан 12 иитиллээччилээх.
х х х
Сунтаар улууһун биир кэрэ-бэлиэ сиригэр сытар Туойдаах нэһилиэгин оҕолоро, ыччаттара биһиктэрин ыйаабыт сирдэригэр эргиллэн, сайдыыны түстээтиннэр, сарсыҥҥыга эрэлинэн инникигэ дьулустуннар.
Надежда ЕГОРОВА, «Саха сирэ», edersaas.ru