Дөрүн-дөрүн улуус баһылыгын уонна улуус сэбиэтин икки ардыларыгар сөпсөспөт быһыы-майгы тахсыталыыр. Ааспыт сылларга Нерюнгригэ, Алдаҥҥа, Ленскэйгэ, Бүлүүгэ буолуталаан ылбыттара биллэр. Билигин Кэбээйи улууһун баһылыгын уонна дьокутааттарын икки ардыларыгар сөпсөспөт быһыы-майгы үөскээтэ. Ону ис-дьиҥин эридьиэстиир буоллахха, маннык хартыына тахсар.
Быыбар содула?
Бу дьыл тохсунньу 19 күнүгэр СӨ Үрдүкү Суутун административнай дьыалалары көрөр кэллиэгийэтэ “Кэбээйи улууһа” муниципальнай оройуон дьаһалтатын баһылыга И.И.Левин киллэрбит административнай ирдэбил сайабылыанньатын көрөн баран, “Кэбээйи улууһунааҕы суут “Кэбээйи улууһа” МТ дьокутааттарын Сэбиэтин XXVII уочараттаах сиэссийэтэ ылыммыт быһаарыытын сокуоннайа суоҕунан билинэр туһунан 2021 сыл алтынньы 18 күнүнээҕи уурааҕын оннунан хаалларарга” диэн апелляционнай быһаарыы таһаарда.
Иван Левин “Кэбээйи улууһа” муниципальнай оройуон дьаһалтатын баһылыгын солотугар 2018 сыл балаҕан ыйынааҕы быыбарга кыайыаҕыттан үлэлиир. Иван Ивановичтан Үрдүкү Суут быһаарыытын ис дьиҥин быһааран биэрэригэр көрдөспүппүтүгэр маннык иһитиннэрдэ:
– Бүттүүн ылыллыбыт бэрээдэгинэн, улуус дьаһалтата сыллааҕы үлэтин отчуотун улуус дьокутааттарын Сэбиэтигэр суругунан киллэрэр. Ону дьокутааттар сиэссийэлэригэр көрөн баран, аһаҕас куоластааһынынан сыанабыл биэрэллэр. Манна сыһыаран эттэхпинэ, дьокутааттар дьаһалта 2019 сыллааҕы үлэтин “куһаҕанынан” сыаналаабыттарын улуус борокуратуурата сиэссийэ куорума суох ыытыллыбытынан бырачыас түһэрбитэ. Биһиги 2020 сыллааҕы үлэбит отчуотун былырыын кулун тутар 25 күнүгэр тиксэрбиппит. Ону дьокутааттар бэс ыйын 11 күнүнээҕи сиэссийэлэригэр көрөн бараннар, эмиэ мөлтөҕүнэн аахпыттара. Дьаһалта туохха сыыстарда, тугу ситиспэтэ, кыайбата? Сыанабыллара туох даҕаны төрдө-төрүөтэ суох, биир даҕаны төрүөтү ыйбаттар. Улуустааҕы суут сиэссийэ быһаарыытын сокуоннайа суоҕунан билинэр туһунан уурааҕы таһаараатын кытта, салгыы инстанцияны тутуһуу бэрээдэгинэн, өрөспүүбүлүкэ Үрдүкү Суутугар ирдэбил түһэрбитим.
– Оттон нэһилиэнньэ, нэһилиэктэр олохтоохторо дьаһалта үлэтин хайдах ылыналларый, сыаналыылларый?
– Улуус нэһилиэктэрин олохтоохторо нэһилиэнньэ иннигэр буолар сыллааҕы отчуоттарга дьаһалта үлэтин сирбэттэр, биһирииллэр. Манна эбэн эттэххэ, куйаар ситиминэн тутулуга суох ыытыллыбыт “Кэбээйи улууһун баһылыгын Иван Левин 2020 сыллааҕы үлэтин хайдах сыаналыыгын?” диэн ыйытык түмүгэ көрдөрөрүнэн, 1007 киһи кыттыбытыттан 804 киһи (80 бырыһыан) туйгунунан, 34 киһи (3 бырыһыан) ортонон, 169 киһи (17 бырыһыан) мөлтөҕүнэн сыаналаабыттар.
– Оччоҕо улуус баһылыгын быыбарыгар киирсииттэн силистээх-мутуктаах дуо?
– Оннук, быыбарга киирсииттэн сылтаан туорайдаһаллар. Атын төрүөтү көрбөппүн. Аһаҕастык эттэххэ, миигин дуоһунаспыттан туоратар сыаллаах оҥоһуллар дьайыы.
– Улуус мунньаҕар хаһан талыллыбыт дьокутааттар үлэлииллэрий?
– Улуус баһылыгын быыбарын биир сыл иннинэ талыллыбыттара. Ол аата, быйыл күһүн балаҕан ыйынан боломуочуйалара бүтэр.
Сууттаһара сыыһа
Аны Кэбээйи улууһун дьокутааттарын Сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ Александра Иванова санаатын этэригэр ыйыталаспыппытыгар, маннык эппиэттээтэ.
– Үөскээбит балаһыанньа биир күннээх, биир сыллаах буолбатах. 2018 сыллаахха уопсайа 7 сиэссийэ, 5 Президиум, 14 бастайааннай хамыыһыйа мунньахтара буолбута. Иван Левин балаҕан ыйыгар талыллан үлэтин саҕалаабыта. Ол курдук, балаҕан ыйыттан ахсынньы ыйыгар диэри улуус бүддьүөтүн көрүү, ырытыһыы, былааннааһын, ылыныы мунньахтара буолан ааспыттара. Онно баһылык кыттыыны ылбатаҕа.
2019 сылга 8 сиэссийэ, 4 Президиум, 16 бастайааннай хамыыһыйа мунньахтара, ону тэҥэ биир көһө сылдьар сиэссийэ Мукучуга нэһилиэк дьокутааттарын, уопсастыбаннаһы кытары ыытыллыбыта. Бу сыл, хомойуох иһин, улуус баһылыга биир да мунньахха кыттыбатаҕа. Улуус баһылыгын үлэтин 1-кы солбуйааччыта А.С.Сивцев кылгастык иһитиннэрбитэ уонна «Убаастабылы ыллаххытына, баһылык сиэссийэҕэ кыттыыны ылыа» диэн дьокутааттары улаханнык соһуппута.
2020 сылга 9 сиэссийэ, 2 Президиум, 12 бастайааннай хамыыһыйа, ону тэҥэ, көһө сылдьар сиэссийэ Кэбээйи сэлиэнньэтигэр ыытыллыбыта. 2020 сылга Иван Левин, били, убаастабылы ыламмыт биирдэ кэлэн, сиэссийэҕэ отчуотун иһитиннэрбитэ. Элбэх туһааннаах ыйытыылар киирбиттэрэ. Отчуот дьокутааттар 2010 сыллаахха ылыммыт балаһыанньаларынан ааспыта. Сиэссийэҕэ отчуоту ылыммакка диэн дьокутааттар куоластааһыннарын түмүгүнэн быһаарыы ылыныллыбыта.
2021 сылга 9 сиэссийэ, 2 Президиум, 14 бастайааннай хамыыһыйа үлэлээбитэ. Улуус баһылыга биир сиэссийэҕэ отчуотун киллэрбитэ уонна дьокутааттар ыытар тэрээһиннэригэр кыттыыны ылбатаҕа. Бу отчуокка эмиэ ыйытыылар киирбиттэрэ эрээри, тустаах эппиэт ситиһиллибэтэҕэ. Дьокутааттар элбэх куолаһынан баһылык отчуотун ылыммакка диэн быһаарыыны куоластааһын түмүгүнэн ылыммыттара.
Иван Левин дьокутааттар сэбиэттэрин 2018 сылтан 2022 сылга диэри былааннаабыт үлэлэригэр баара-суоҕа иккитэ эрэ кыттыбыта.
Ол кэннэ улуус баһылыгын бастакы солбуйааччытын суругунан 2019 сыллаахха ылыллыбыт отчуот куоластааһына сыыһа диэн буолбута. Ол курдук, видеозвонок көмөтүнэн кыттыбыт дьокутаат куолаһын ааҕыыны сөбө суоҕунан ааҕарга диэн борокуруор бырачыаһа кэлбитэ. Улуус дьокутааттарын үлэлэрин регламеныгар видео-кэмпириэнсийэ сибээһэ туттуллуутун туһунан суоҕунан, улуус дьокутааттара быһаарыыларын бырачыас быһыытынан көтүрбүппүт уонна регламеммытыгар уларытыыны киллэрэн, сиэссийэ, хамыыһыйа үлэтэ видео-кэмпириэнсийэ сибээһин көмөтүнэн барыан сөбүн уонна саҥа быһаарыыны ылыныан сөбүн тустарынан уларытыыны сиэссийэҕэ дьокутааттар биир тэҥ куоластааннар киллэриллибитэ. Ол кэннэ ыытыллыбыт уочараттаах сиэссийэҕэ улуус баһылыгын сөптөөх бириэмэҕэ сэрэтэн туран, 2019 сыллаах отчуоту саҥа быһаарыынан ылыммакка диэн дьокутааттар куоластааһыннарынан быһааран ылыныллыбыта.
Бу быһаарыы олус уһуннук суутунан эргийдэ. Ол курдук, улуус баһылыгын отчуотун сыыһа сыаналаатылар уонна бырааппын кэстилэр диэн Ирина Неустроева суукка биэрэн, быраап кэһиллиитэ суоҕун иһин аккаастаныллыбата. Ол кэннэ улуус баһылыга Иван Левин суукка биэрбитэ. Онуоха оройуон суута (2022 сыл олунньу 11 күнүгэр тахсыбыт быһаарыынан) улуус Сэбиэтин дьокутааттара сокуон барылын кэспэккэ, сөптөөхтүк ыытыллыбыт мунньахха отчуоту ылымматылар диэн быһаарыы таһаарбыта.
Онтон 2020 сыл улуус баһылыгын отчуотун Иван Левин эмиэ суукка биэрбитигэр оройуон суутун быһаарыытынан – быһаарыыны дьиҥэ суоҕунан ааҕарга уонна улуус Сэбиэтин дьокутааттара ылыммыт быһаарыыларын ис барылын, ханнык боппуруостарынан, хайысхаларынан ылыныллыбатаҕын сиһилии суруйалларыгар диэн уураах ылыллыбыта. Бу уурааҕы сөпсөспөккө, Иван Левин Үрдүкү суукка биэрбитэ. Үрдүкү суут улуус суутун уурааҕын хаалларарга диэн быһаарыы таһаарбыта. Ол курдук, улуус Сэбиэтин дьокутааттарын быһаарыыларын көннөрөн бэлэмнээтибит.
Үөһээ этиллибиккэ олоҕуран, улуус Сэбиэтин дьокутааттара ханна да импичмент диэн тылы туһаммакка, улуус баһылыгын үлэтигэр тахсар сыыһаны, үлэлэһиэн сөптөөх хайысхаларга этии киллэрэн, бииргэ үлэлиэххэ диэн санааны этинэн көрбүттэрин, адьас ылыммакка суутунан эрэ кэпсэтэр балаһыанньаны үөскэттилэр. Бу тахсыбыт боппуруос, чуолаан отчуот көрүллүүтүгэр туһааннаан Иван Левиҥҥэ хамыыһыйанан үлэни саҕалыахха, этиилэри суругунан киллэриҥ диэн этинэн көрдүбүт да, этэргэ дылы, «а воз и ныне там» диэн.
Дьокутаат норуоттан талыллыбыт бэрэстэбиитэл буоларын иһин, тус бэйэтин санаатын, этиитин эрэ буолбакка, киниэхэ накаас, этии быһыытынан киирбит санааларын этинэр, суругунан киллэрэр. Маны барытын учуоттаан, сүбэлэһэн, мунньахтаан, бииргэ үлэлиирбит буоллар, үлэ таһыма үрдүө эбитэ буолуо диэн бигэ санаалаахпыт.
Саҥа сокуон бэрээдэктиир ини
Бары билэрбит курдук, билигин өрөспүүбүлүкэ да, Арассыыйа да үрдүнэн олохтоох бэйэни салайыныыга улахан уларытыы буола турар. Саҥа сокуон олоххо киирдэҕинэ, муниципальнай тэриллии баһылыга уонна дьокутааттара бары биир болдьоххо биэс сылга талыллар буолуохтара. Билигин хайдаҕый? Биир сыл баһылык, иккис сыл дьокутааттар талыллаллар. Дьиҥэр, баһылык талыллар кэмигэр, улуус дьокутааттара тэҥҥэ быыбарданыахтаахтар дии саныыбын. Маны Кэбээйи холобуругар сыһыары тутар буоллахха, Иван Левин талыллар кэмигэр, дьокутааттар быыбардаммыттара буоллар, итинник өйдөспөт быһыы-майгы баҕар тахсыа суох этэ. Онон саҥа сокуон олоххо киирдэҕинэ, ити өттүгэр сөптөөх бэрээдэк олохтонуоҕа диэн эрэниэҕиҥ.
Итини сэргэ, улуус баһылыгын отчуотугар эбэн этэр буоллахха, маннык уопут баар эбит. Улуус баһылыгын солбуйааччынан өр кэмҥэ үлэлээбит уопуттаах салайааччы быһаарбытынан, сыллааҕы отчуоту ахсынньыга улуус нэһилиэктэригэр туруоран, сөптөөх бигэргэтиини, сөпсөһүүнү ылан баран, ону суругунан улуус дьокутааттарын Сэбиэтигэр киллэрдэхтэринэ, сөпсөспөт да буоллахтарына, ылыналларыгар эрэ тиийэллэр. Ол тоҕото өйдөнөр. Бары нэһилиэктэр олохтоохторо отчуоту ылыммыттарын кэнниттэн туох диэн хадаардаһа сылдьыахтарай?
Суруйда Иннокентий Васильев.