Биир кэлим эксээмэҥҥэ хайдах иккитэ 100 баалы ылыахха сөбүй?

Быйыл БКЭ түмүгүнэн Саха сириттэн икки төгүл 100 баалы ылбыт Өрөспүүбүлүкэтээҕи лиссиэй-интэринээт химико-биологическай кылаас үөрэнээччитэ Эркин Ноговицыны кытта кэпсэттим.

Кини нуучча тылын уонна химия биридимиэттэригэр муҥутуур 100 баалы ылан, өрөспүүбүлүкэбит биир тарбахха баттанар дьоҕурдаах оҕолор ахсааннарыгар киирдэ. Бу кыайыы төрүөтүн, бэлэмнэнии ньыматын туһунан сиһилии туоһуластым.

⁃ Эркин, икки биридимиэккэ 100 баалы ылан билигин туох санаалааххыный?

— Биир кэлим эксээмэҥҥэ  иккитэ 100 баалы ылбытым сыралаах үлэм түмүгэ буолар. Ханнык баҕар оҕо 100 баалга туттарарга дьулуһар буоллаҕа дии. Биллэн туран, наһаа үөрэбин.

— Бастаан 100 баалы ылан баран төһө үөрбүккүнүй? Онтон иккис 100 баалы ылан баран, соһуйдун дуу, буолуохтааҕын курдук этэ ду?

— Бастаан химия түмүгэ биллибитэ. Хас да күн устата түмүгэ биллиэн иннинэ кэтэһэн саҕалаабытым. Бастаан Сибиир оройуоннарыгар бааллара эрдэ биллибиттэрэ. Арай сэрэдэҕэ киэһэ бырааппар доҕоро Ил Дархан Айсен Сергеевич Николаев ТГ-ханаалыгар химияҕа 100 баалы ылбыт оҕолору эҕэрдэлиир сонун тахсыбытын көрөн, «бу эн убайын дуо?»  диэн ыйыппыт. Үөрүүбүттэн миигиттэн дьоллоох киһи суох курдуга. Иккис сүүс баалбын билэн баран, наһаа үөрбүтүм, кыратык итэҕэйбэт да курдук этим.

— Ханнык биридимиэккэ ордук уустуктары көрсүбүккүнүй? Тоҕо?

—  Химия тус биридимиэтим буолар. Лиссиэйгэ химико-биологическай кылааһы бүтэрдим. Ол иһин, ордук нуучча тылыгар уустуктары көрсүбүтүм. Биллэрин курдук, аан дойду үрдүнэн нуучча тыла биир судургута суох тылынан биллэр – наһаа элбэх быраабылалардаах. Онно барытыгар бэлэмнээх буолуохха наада.

— Хайдах бэлэмнэнии ааспыккыный? Үөрэммит ньымаҕын туһунан сиһилии сырдат.

— Химияны мин 7-с кылаастан үөрэппитим. Биир кэлим эксээмэҥҥэ быйыл эрдэттэн бэлэмнэнэн саҕалаабытым. Күн ахсын араас барыйааннары суоттуур буолбутум. Нуучча тылыгар ийэбинээн бэлэмнэммиппит. Былырыын ийэм эмиэ убайбын ситиһиилээхтик бэлэмнээбитэ, онон  96 баалга суруйбута. Химияҕа сүрүн ньыманан күн аайы бириэмэ буламмын дьарыктанар этим — эппитим курдук араас барыйааннары суоттуурум. Нуучча тылыгар сорудахтары арааран үөрэппитим. Ыарырҕатар сорудахтарбар быраабылаларын хос үөрэппитим, туспа тэтэрээт оҥостон, уустук тыллары сурунар буолбутум. Сорох тыллары ийэм кумааҕы бэчээттээн көстөр сиргэ истиэнэҕэ ыйаталаабыта, ол эмиэ көмөлөспүтэ. Ону таһынан оскуолаҕа учууталларым бэлэмнээбиттэрэ.

⁃  Учууталларын туһунан кыратык кэпсиирин буоллар.

⁃    Химияҕа учууталым Николаева Василиса Васильевна. Кини үрдүк категориялаах химия учуутала, педагогическай билим хандьыдаата, СӨ үтүөлээх учуутала. Нуучча тылыгар учууталым Смирникова Ирина Егоровна. Бары учууталларым барыны барытыгар үөрэтэн, элбэх билиини биэрбиттэрэ. Онон махталым муҥура суох.

—  Төһө долгуйдун? 100 баалы ылыам диэн саныыр этиҥ дуо?

⁃   Саамай долгуйбут эксээмэним химия этэ. Баҕар эбиитин бастакы буолан буолуо. Онтон кэлин хомуллубутум, арааһа элбэхтэ олимпиадаларга кыттар буоламмын, хомулла үөрүйэҕим көмөлөстө. 100 баалы ылыам диэн эрэллээх этим уонна хайдах эрэ сэрэйэр, билэр курдук этим.

— Бириэмэҕин хайдах аттардыҥ?

— Барытын биир кэлим үөрэхпиттэн кэлээт бэлэмнэнэрим. Нуучча тылыгар ийэм бириэмэтиттэн эмиэ тутулуктааҕа. Эбиитин быйыл биология олимпиадатыгар өрөспүүбүлүкэҕэ кыайыылаах тахсан, Арассыыйаҕа  олимпиада тиһэх кэрдииһигэр кыттыбыт буоламмын көмөлөстө дии саныыбын.

⁃     Тоҕо бу биридимиэттэри талбыккыный? Ханнык үөрэххэ туттарсар былааннааххыный?

— Мин 7 кылааска үөрэнэ сылдьан, быраас идэтин баһылыам диэн былааннаабытым. Быраас идэтигэр үөрэнэ киирэргэ сүрүн эксээмэннэр — химия уонна биология. Онон, ОГЭ, БКЭ туттарарбар ити биридимиэттэри талбытым. Былааным быһыытынан мэдиссиинэ кыһатыгар туттарсар санаалаахпын.

— Атын биридимиэттэри хайдах туттардын?

— Математиканы талбытым, онно сыана эрэ турар — 5 сыанаҕа суруйбутум. 21 баалтан муҥуутуур баалы ылбытым. Биологияны эмиэ туттарбытым, ол түмүгүн өссө даҕаны кэтэһэ сылдьабын.

—  Туох кыһалҕалары көрүстүҥ? 

— Эппитим курдук, биология олимпиадатыгар Арассыыйа тиһэх кэрдииһигэр кыттыбытым. Онно өр бэлэмнэммитим. Биир кэлим эксээмэҥҥэ бэлэмнэнэргэ ордук бириэмэ хаалыа суоҕа диэн төрөппүттэрим долгуйар этилэр. Сүрүнэ диэн баҕа санаабынан үөрэххэ ситиһиилээхтик туттарсан киирэрим. Мэдиссиинэ эйгэтигэр  элбэх оҕо туттарсар. Улахан куонкурустаах, ол иһин эксээмэннэри туйгуннук туттарар улахан суолталаах.

— Оскуола биэрэр билиитэ сөп дии саныыгын ду, эбэтэр эбии үөрэх эмиэ наада дуу?

— Оскуола элбэҕи биэрэр, чуолаан биһиги лиссиэйбит. Ол гынан баран, бэйэҥ эбии дьарыктаннаххына эрэ ситиһиилэнэҕин дии саныыбын. Бэйэҥ дьарыктанарыҥ — дьулуурун, тулуурун көрдөрүүтэ буолар.

— БКЭ-ҥэ быдан туох көмөлөһөр дии санаатын? 

— Үөрэххэ кыһаллыы, айылҕаттан айдарыылааҕын олус суолталаахтар, ол эрээри кыһаллыы сүрүн төрүөт.

— Сайыҥҥы сынньалаҥы хайдах атаараары сылдьаҕын?

⁃   Сотору оскуолабыт банкета буолар, ону күүтэбин. Дьиэбэр мээнэ сытымаары, үлэлии киирбитим — кафеҕа официанынан үлэлиибин. Сайын устата дьиэ кэргэммит үгэһинэн сир аһын хомуйуохпут. Дьоммун кытары Сахабыт Сирин биир эмэ ураты сиригэр тиийэ сылдьыбыт киһи диэн былааннаахпыт.

—  Оскуоланы бүтэрээччилэргэ тугу сүбэлиэҥ этэй?

—    Эксээмэҥҥэ эрдэттэн бэлэмнэнэн саҕалаан. Ол эрээри, сынньанарга эмиэ туспа бириэмэ аныахха наада. «Кэмиттэн кэмигэр сынньана үөрэн!»,- диэн миэхэ убайым мэлдьи сүбэлиир.

Алина Диодорова, ХИФУ устудьуона